Диаграммалар билан ишлаш - Informatika va AT - Referatlar

Диаграммалар билан ишлаш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

303 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Д иаграммалар билан ишлаш Режа : 1. Excel да маълумотларни кайта ишлаш ва таҳлил килиш. 2. Компьютер тармоклари. 3. Маълумотлар омбори ва уни бошкариш тизимлари. 4. Компьютер тармоклари. 5. Файлларни архивлаш. Диаграмма-миқдорлар орасидаги муносабатни тасвирлаш усулларидан бири. Улар текширилаётган миқдорлар орасидаги 1

www.arxiv.uz муносабатларни кўргазмали тасвирлайди. Координаталар тизими билан узвий богланган тўгри тўртбурчакли диаграммаларда Декарт координаталари, доиравий диаграммаларда қутб координаталари тизимларидан фойдаланилади. Excel да диаграммалар икки хил усул билан: Автоматик равишда ва диаграмма устаси ( Chart Wizard ) ёрдамида яратилиши мумкин. Одатда диаграммалар илгари киритилган маълумотлар асосида қурилади. Шунинг учун ҳам ўз номи ва белгиси (легенда- афсона) ( Legend ) билан категория ўқини аниқлаш тартиби, ячейкалар жойдалаштириш қоидалари берилади. Курилган диаграмма ўзи қурилган маълумотларга богланган бўлади. Шунинг учун бу маълумотлар ўзгарса, диаграмма ҳам ўзгаради. Microsoft Excel диаграммалар қуйидаги жадвалда келтирилган обьектлар тўпламидан ташкил топади. Обьект Тавсифи. 1. 2. Ўқ ( Axis) Тўгри чизиқли диаграммаларда акслантирилади. Кийматлар қўйиладиган шакллар бор. Диаграмма устаси тугмачаси ( Chart Wizard ) Диаграмма устасини ишга тушириш тугмачаси Уни ёрдамида диаграммалар қурилади. Маълумотлар нуқтаси ( Data point ) Маълумотнинг битта элементи. Маълумотлар қатори. ( Data series ) Маълумотлар нуқталари мажмуи 2

www.arxiv.uz Ривоят ( Legend ) Маълумотлар қаторини ажратиб кўрсатиш учун қабул қилинган белгилар ( белгича , ранг ва безак ) Ривоят белгиси номи у акслантираётган маълумотлар қатори номи билан аталади . Маркер( Marker ) Маълумотлар нуқтасини тасвирлайдиган гра-фик элементи. Маркер белгисининг кўриниши диаграмма турига боглиқ. У гистограммада-тўгри тўртбурчак, доиравий диаграммада-сектор ва ҳоказо шаклда бўлади. Бир қатор маълумотлар учун унинг шакли ва ранги бир хил. Куриш соҳаси (Plot area) Курилган диаграмма акслантириладиган соҳа. Каторлар формуласи (Series formula) Диаграмма тазилган ишчи саҳифа маълумотларига ҳавола қилинган формула . Диаграммани бир неча ишчи саҳифалар билан боглаш мумкин. Матн (Text) Диаграммадаги ихтиёрий матнли ахборот; диаграмма ости ёзуви, ўқлар қийматлари ва номлари ва бошқалар. Шипшитиш ( Tip ) Сичқон кўрсатгичини диаграмма элементига келтирганда ҳосил бўладиган матн. Одатда у обьектнинг турини кўрсатади. Бўлиш ( Tick mark ) Мос ўқ бўйича шкалани бўлиниши. Ускуналар панели (Tool bar) Диаграммалрни кўриш ва тахрирлаш учун фойдаланиладиган тугмачалар жойлашган панель . Диаграммаларни кўришдан олдин қуйидаги тушунчаларни кўриб чиқамиз . Катор - маълумотлар мажмуи . Одатда вақтга бо г лиқ бўлади . Масалан, бирор товар қийматини вақт бўйича ўзгариши. 3

www.arxiv.uz Нуқта-қатордаги битта элемент. Масалан, товарни маълум ой, кун, йилдаги қиймати. Excel да диаграммалар: ўз саҳифасида ва ташқаридан сингдирилган турларда бўлади . Сингдирилган диаграмма ишчи саҳифа билан бирга акслантирилади ва босмага чиқарилади. Бундан ташқари унга ўзи қурилган маълумотлар жадвалини бириктириш мумкин. Иккала турдаги диаграммалар ҳам ишчи саҳифадаги маълумотларга богланган. Шунинг учун ҳам ишчи саҳифадаги маълумотларни ўзгартириш уларни автоматик равишда қайта қуришга олиб келади. Диаграмма устаси диаграммаларни қуриш жараёнини бошқариш, қадамма-қадам қараб, ўзгартириб бориш имконини беради. 8-расм. Гистограмма шаклидаги диаграмма 4

www.arxiv.uz Диаграммани автоматик равишда қуриш учун маълумотлар ажратиш ва F 11 клавишини босиш етарли. Excel ўзида индамаганда қабул қилинган турдаги диаграмма тузади. Кейин уни тахрир қилиш мумкин. Сингдирилган диаграммалар бевосита ишчи саҳифада ўзи қурилган жадвал, маълумотлар ва матн ёнида қурилади. Excel 14 та асосий ва 20 та қўшимча турдаги диаграммалар-нинг бирини танлаш имконини беради. Диаграммаларни қуйидаги асосий турлари мавжуд. 1. Гистограмма . ( Column charts ) тўгри бурчакли шакллар. Одатда кўрсатгичнинг вақт бўйича ўзгаришини таҳлил қилишда фойдаланилади. (8-расм) 2. Тўгри чизиқсимон диаграммалар , ( bar chart ) гистограммага ўхшаш бўлиб категория ўқи вертикаль ўқ ( Y ), қийматлар ўқи-горизонтал ўқ (Х) бўлади. Улардан турли кўрсатгичларни бир вақтдаги қийматларини солиштириш учун фойдаланиш осон. 3. Графиклар . ( line chart ). У маълумотни Х маълумотни ўзгармас қадам билан ўзгаришига нисбатан ўзгариши акслантирилади. 4. Доиравий диаграммалар . ( pie chart ). Йигиндиси 100% бўлган бўлакларни тасвирлаш имконини беради. Бир қатор маълумотларни битта доира дейилса, унинг секторлари маълум бўлакларига тўгри келади. Уларни ўрганилаётган обьект ҳақида умумий тасаввурга эга бўлиши етарли бўлган ҳолларда фойдаланишади. Масалан, тақдимотларда. 5. XY - Нуқтавий диаграммалар ( xy ( Scatter ) chart ) нуқтавий диаграммалар боглиқ маълумотларни ( Y ўқи) эркин ўзгарувчи миқдор (Х ўқи) ўзгаришига мос ўзгаришини ифодалайди. Бундай диаграмма илмий- техник натижаларни тақдим этишга қулайдир. 5

www.arxiv.uz 6 . Соҳавий диаграммалар ( area chart ) Графикларга ўхшаш. Аммо бутун маълумотлар қаторини ва уни ташкил қилувчи-ларининг ўзгаришларини кузатиш имконини беради. 7. Халқавий диаграммалар ( dougnut chart ) Доиравий диаграммаларга ўхшаш. Аммо унда бир ёки бир неча маълумотлар қаторини тасвирлаш мумкин. 8. Баргсимон диаграммалр ( radar chart ). Ҳар бир категория учун ўзини координата ўқи нур танлаб олинади. Маълумотлар нуқтаси уларга қўйиб чиқилади ва улар туташтирилади. Булардан ташқари, амалда кам ишлатиладиган диаграммалар ва улар комбинацияларидан тузилган диаграммалар ҳам мавжуд. Диаграммаларга остки сўз, ривоят, тўр чизиқлари, кўрсатгичлар ва бошқа уларни кўримлироқ қиладиган элементларни жойлаштириш мумкин. Бундан ташқари уларда контекстли менюдан фойдаланиш мумкин. E xcel да маълумотларни кайта ишлаш ва таҳлил килиш . МАКСАД: Э лектрон жадвалларда маълумотлар омборини тузиш ва улардан фойдаланиш тушунчалари билан танишиш. ЭЖ маълумотлар омбори билан биргаликда ишлаш имконияти ҳам кўзда тутилган. Excel бевосита ишчи саҳифада маълумотлар ахборотини тузиш имконини беради. Замонавий маълумотлар омбори бир бири билан мураккаб богланишга эга бўлган жадваллардан иборат. Жадваллар ёзувлардан ташкил топган. Каторлар ва майдон деб аталган устунлардан иборат. Жадвалга: * янги ёзув киритиш (каталогдаги янги китобга варақа ўрнатиш). 6

www.arxiv.uz * ёзувни четлатиш. * ёзувни тахрирлаш. * критерий бўйича излаш. Энг содда маълумотлар омбори бу рўйхат деб номланган оддий жадвалдир. Куйидаги тушунчалардан фойдаланилади. * маълумотлар омборининг ўзгариш кўлами-ишчи саҳи-фадаги маълумотлар омбори сифатида қабул қилинган жадвал жойлашган соҳа. * ажратиб олинган қийматлар чегараси - ишчи саҳифада излаш жараёнида ажратиб олинган қийматлар сақланган соҳа. * критерийлар чегараси-ишчи саҳифанинг излаш крите-рийлари жойлашган соҳаси. Бу ўзгариш кўламларининг ҳар бирига алоҳида ном бериш мумкин. Рўйхатга маълумотларни бир неча усуллар билан киритиш мумкин. * жадвал қаторларига маълумотларни қўлда териб киритиш; * киритиш шакли ёрдамида киритиш; * маълумотларни бевосита кириш вақтида Auto Complete ав-томатик тамомлаш имкониятидан фойдаланиш; * маълумотларни «Вўбрать из списка» ( Pick From List ) буйруги ёрдамида киритиш ва хоказо. Маълумотларни «Вставка, Строка» буйругини танлаб киритилади. Барча қаторлар пастга сурилиб янги бўш қатор ҳосил бўлади. Унга янги маълумотларни киритиш мумкин бўлади. Excel да маълумотларни алифбо –рақамли, қийматларни ўсиш ёки камайиш тартибда саралаш мумкин. Саралашдан мақсад керакли маълумотларни тез ва осон топишдир . Телефондан фойдаланувчилар, улар телефон рақамлари, яшаш жойларидан тузилган рўйхатдан керакли телефон рақамининг эгасини топиш ёки бирор шахсни телефон рақамини топиш масаласини ечганда саралашнинг аҳамияти нақадар катта 7

www.arxiv.uz эканлигини исботлаш шарт эмас. Exce l нинг стандарт воситалари учтагача майдонда саралашга имкон беради. Саралашни бажариш учун «Даннўе Сортировка » ( Data , fort ) буйруги берилади. Ойнада « Сортировка диапазона »-саралаш кўлами мулоқот ойнаси пайдо бўлади. Унда қатор ёки устун бўйича саралаш ва бошқа параметрларни кўрсатиш мумкин. Excel да алифбо-рақами саралашдан ташқари: -сана ва вақт ; -харф-рақамли код; -махсус шарт; -уч майдондан ортиқ майдон; -ҳисобланадиган натижалар бўйича саралашни амалга ошириш мумкин. Электрон жадваллар билан ишлаганда бир катакчадаги маълумотни бошқа катакчадаги маълумот билан, ишчи саҳифалар ва ишчи китоблардаги маълумотларни ўзаро боглаш керак бўлади. Бу богланишни ўрнатишга маълумотларни умумлашти-риш консолидация қилиш дейилади. Энг содда богланиш икки ҳар хил катакчалар қийматлари орасидаги богланишдир. Бундай богланган катаклар хамиша бир қийматли бўлади. Бир катак (бошлангич) қиймати ўзгарса автоматик равишда богланган катак (қабул қилувчи) қиймати ҳам ўзгаради. Катакларни боглаш учун қабул қилувчи катакка манба катакка ҳавола қилувчи формула ёзилади. Масалан; қВ3 формула Е12 катакка ёзилса, В3 катак қиймати ўзгарса Е12 катак қиймати ҳам ўзгаради. Катакларни богланган ҳолда тасвирлаш . Катак тасвири бу катакни ишчи саҳифада қандай кўринишни тасвирловчи расм. Бундай расмни “ Правка, Вставить изображение ” ( Edit , Paste Picture Link ) буйруги билан яратиш мумкин. Бундай раслар растрли тасвир сифатида бўлади. Excel да8

www.arxiv.uz турли манбалардан олинган бир хил турдаги маълумотларни умумлаштириш, яъни маълумотларни консолидация қилиш имкони мавжуд. Ундан фойдаланишга мисол сифатида бир фирманинг бир қанча бўлимларидан олинган тушум, фойда ва бошқалар ҳақидаги маълумотларни умумлаштиришни келтириш мумкин. Маълумотларни консолидация қилиш учун « Даннўе, Консолидация » ( Data , Consolidate ) буйруги ишлтилади. Бу буйруқ берилганда «консолидация» мулоқот ойнаси очилади. Унда «Функция » ( Function ) рўйхати бор. Excel қуйидаги функциялар ёрдамида маълумотларни консолидация қилишга имкон беради. Функция Тавсифи Йигинди (Sum) Бошлангич катаклар қийматлари йигиндисини ҳисоблаш. Кийматлар сони (Count) Бўш бўлмаган катаклар сонини ҳисоблаш Ўртача (Average) Бошлангич катаклар қийматларининг ўртасини аниқлаш. Максимум (Max) Бошлан г ич катаклар қийматлари ичидан энг каттасини аниқлаш . Минимум (Min) Бошлан г ич катаклар қийматлари ичидан энг кичигини аниқлаш . Кўпайтириш (Product) Бошлан г ич катаклар қийматлари кўпайтмасини ҳисоблаш . Сонлар сони (Count Nums) Сон турган бошлангич катаклар сонини аниқлаш Силжиган четланиш (Std Dev) Бошлангич катакчалардаги маълумотларни бош мажмуадан олинган танлама деб қараб стандарт четланишни баҳолаш. Силжимаган четланиш (Std Бош мажмуани стандарт четланишни аниқлаш. 9

www.arxiv.uz Devp) Силжиган дисперсия (Var) Танлама бўйича бош мажмуа дисперсиясини баҳолаш. Силжимаган дисперсия (Varp) Бош мажмуа диспесиясини ҳисиоблаш. Масалани қўйилишига қараб бу функциялардан бирортасини танлаб олинади. Маълумотларни алмаштириш функциялари ва жадваллари ёрдамида ҳам таҳлил қилиш мумкин. Excel да маълумотларни ВПР ( )ва ГПР ( ) кўриб чиқиш функциялари ёрдамида кўриб чиқиш мумкин. Бунинг учун жадвалдаги маълумотлар тартибланган бўлиши керак. ИНДЕКС ( ) ва ПОИСКПОЗ ( ) функциялари керакли қийматларни тартибланмаган жадвалдан ҳам аниқлаш имконини беради. Агар изланаётган қиймат жадвалда бўлмаса функция хато қиймат беради. ЕСЛИ ( ) функцияни тармоқлани имконини беради. Унинг ёрдамида у ёки бу шартни бажарилиши ёки бажарилмаслигига қараб турли ишларни бажаришини ташкил қилиш мумкин. Функция: ЕСЛИ (мантиқий ифода; қиймат если ҳақиқат; қиймат если ёлгон). шаклда ёзилади Маълумотларни алмаштириш жадвали деб алмаштирилган қиймат натижага қандай таъсир қилишини кўрсатадиган катаклар кўламига айтилади. Бу жадвал бир амални турли усуллар билан бажариганда қандай ўзгаришлар бўлишини тезда аниқлашга имкон беради. Маълумотлар омбори ва уни бошкариш тизимлари. 10

www.arxiv.uz Кундалик ҳаётимиздаги ахборотлар хажмининг ортиб бораётганлиги улар устида бирор амал бажариш ишларини қийинлаштиради. Шу боис ахборотларни бирор структурада сақлаш ва керак бўлганда улардан фойдаланишни осонлаштириш мақсадида махсус программалар - маълумотлар омбори (МО) ва уни бошқариш тизимлари ( МОБТ- маълумотлар омборини бошқариш тизими) ишлаб чиқилган. Бундай технология асосида маълумотни йигиш, уни муайян тартибда жамлаш ва фойдаланувчиларнинг ахборотга бўлган талабларини қондириш ётади. Сақланиши керак бўлган маълумотларнинг кўпайиши ва улардан фойдаланувчилар сафининг кенгайиши асримизнинг 60-йилларидан бошлаб йигилаётган маълумотларни сақлаш, қайта ишлаш, узатиш, оммавий фойдаланишни интеграциялаш, умумлашган тизимларни яратиш талабини долзарб қилиб қўймокда. Хуллас, МО ўзаро богланган ва тартибланган маълумотлар мажмуидир. МО тузишда маълум қоида ва қонунларга амал қилиш лозим. Шунинг учун ҳам МО яратишда, ундаги маълумотлардан турли кўринишда ва турли масалаларни ҳал қилишда фойдаланамиз. МО ташкил қилишда 2та муҳим шарт мавжуд: 1) маълумотлар тури, кўриниши уларни қўллайдиган программаларга боглиқ эмас; 2) маълумотлар омборидаги керакли маълумотни билиш ёки излаш учун бирор программа тузишга зарурият қолмасин. Хозирги пайтда МОни тузиш, қўллаш ишларини осонлаштириш мақсадида махсус ускунавий программалар яратилган бўлиб, улар маълумотлар омборини бошқариш тизимлари (МОБТ) деб юритилади. Ҳозирги кунда бир неча юзлаб бундай тизимлар яратилиб фойдаланилмоқда. Бошда катта ЭҲМлар учун яратилган МОБТ лар ШЭҲМлар пайдо бўлиши ва улар тармоқларини яратилиши билан бундай 11

www.arxiv.uz компьютерлар учун ҳам жорий қилинди. Улар турли ахборот тизимларида кенг қўлланилмоқда. МО ва МОБТга тегишли асосий тушунчалар қуйидагилардан иборат: * маълумотлар омбори - қаралаётган сохадаги объектлар(нарсалар) ҳолатини ва улар ўртасидаги муносабатларни аниқловчи ўз номига эга маълумотлар мажмуи; * маълумотлар омборини бошқариш тизими - маълумотлар омборини яратиш, унда иш юритиш ва кўп фойдаланувчилар томонидан биргаликда қўлланишга мўлжалланган тил ва программа воситаларининг мажмуи; * маълумотлар омбори тизими(МОТ) - МО билан тўлдирилган МОБТ; * маълумотлар банки(МБ) - марказлаштирилган ҳолда йигиш ва жамоа бўлиб фойдаланишга мўлжалланган маълумотларнинг МО технологиясига асосланган программа, тил, ташкилий ва техник воситалар мажмуи. Ҳозирги кунда асосан уч хил тузилишдаги маълумотлар омбори мавжуд: * реляцион - жадвал кўринишидаги тузилиш. Бунда мълумотлар аниқ сондаги устун ва кўп сондаги сатрлардан иборат қилиб жойлаштирилади (сатрлар сонинг чекланиши компьютер хотирасига боглик бўлади); * иерархик - шажарасимон тузилиш. Бунда маълумотлар жойлашуви нолинчи сатҳдан бошланиб кетма-кет кейинги сатҳларга ўтиб борилади (маълумотларнинг жойлашишини дарахт танаси, шохлари, бутоқлари, баргларига ўхшатиш мумкин). * тўрсимон тузилиш . Бу анча мураккаб тузилиш бўлиб, замонавий, халқаро ахборот тизимларида кенг қўлланилмоқда. Маълумотлар омборини яратишда объект ва маълумот тушунчасини фарқлаш керак бўлади. Объект - бу қандайдир бизнинг мушоҳадамиздан ташқарида бўлган ва бир-биридан фарқлаш мумкин бўлган воқийликдир. Маълумот - объектнинг хусусиятини белгиловчи унинг аниқ бир нусхаси учун аниқ бўлган сонли ёки матнли қиймат қабул қилувчи кўрсаткичдир. 12

www.arxiv.uz Компьютер объектларни эмас, балки маълумотларни фарқлайди ва қайта ишлайди, узатади. МОБТларни яратилиш тарихи, уларнинг турлари ва қиёсий сифатлари билан [1] дан тўла маълумот олиш мумкин. МОБТлар яратиш соҳасида Micronim Inc., Borland International Inc., Natucket Inc., Fox Softvare Inc., Oracle Corp., IBM Corp., Relational technology Inc., Cullint PC Softvare,. Softvare AG каби йирик фирмалар катта ютуққа эришганлар . МОБТ яратувчи фирмаларнинг кўпайиши муваффақиятли гоя , ёндошув ва технологияларни бир - биридан кўчиришни фаоллаштиришга , натижада жаҳон стандартлари даражасига етишувига олиб келди . Бунга Ashton-Tate Corp. фирмаси томонидан яратилган DBASE программалаш тили , унинг асосида яратилган DBASE III PLUS МОБТ ини мисол қилиб келтириш мумкин [2]. Бу турдаги МОБТ ларга бир - бирини тўлдирувчи , маълум маънода бир - биридан яхши бўлган CLIPPER (Natucket Inc.) FoxBase К (Fox Softvare Inc.), QuickSilver (Word Tech System Inc), dBFast (dBFast Inc), FoxPro(Fox Softvare Inc.) программа тизимларини мисол қилиш мумкин . Бундан ташқари , замонавий ахборот техноло - гияси асосидаги WINDOWS учун Microsoft, Access, Lotus фирмаларининг Approach, Borland фирмасининг Paradox программалри кенг тарқалган . Бу МОБТ лар нафақат сонли ва матнли маълумотларни , балки маълумотларни график тасвир ( расм , фотограмма ), овоз ва видеоклип кўринишдаги турларини ҳам ўзгартира олади . Компьютер тармоқларида ишлашга тақлид қилиб МО яратиш , МОБТ фойдаланишга ўрганувчи SQL Windows Solo МОБТ замонавий " клиент - сервер " технологиясига асослангандир . МО ни яратиш учун қаралаётган соҳа маълумотларини структурали ҳолга келтириш керак . Маълумотларни ташкил қилишга реляцион ёндошув ҳар бир DBF (Data Base File ) файли маълум ўзгармас сондаги устун ва ўзгарувчан сондаги сатр ( ёзув ) лардан ( уларни майдон деб ҳам аталади ) иборат бўлган икки ўлчовли жадваллар ( матрица ) дан иборат қилиб ташкил қилишга асослангандир . Ҳар бир устунга 5 турдаги майдондан (N - сонли , С - белгили , D-13

www.arxiv.uz катталик , L- мантиқий , M- эслатма , изоҳ ) дан бири мос қўйилган . МО тузилиши деганда уларни берилиши ҳақидаги келишув тушунилади . МОни яратиш ва фойдаланишда қуйидаги ишларни амалга ошириш мумкин : 1). DBF файллар пакетини яратиш ва уни таҳрирлаш; 2) DBF файлини индекслаш ва қараб чиқиш; 3) Лугатни яратиш ва DBF файллар пакетларини турлаш; 4) Маълумотлар омборини назорат қилиш ва қараб чиқиш; 5) DBF нинг алоҳида файллари устида операциялар; 6 ) DBF файлларини бирлаштириш. 7) Маълумотлар қийматларини алмаштириш ва қайта кодлаш; 8) Маълумотларни экспорт ва импорт қилиш; 9) Тушунтиришлар майдонлари ( МЕМО ) билан ишлаш. Биринчи вазифани бажаришни реляцион ёндошувга асосланган ва кенг тарқалган МОБТ DBASE I V программалаш тилида кўриб чиқамиз[3]. Маълумотлар омбори пакетини яратиш . Бу ишни бажаришни DBASE I V МОБТ нинг бошқариш маркази (БМ) билан танишишдан бошлаймиз. БМ - 6 бош менюдан ташкил топган бўлиб, улар қуйидагича: DATA (маълумотларни ифодалайди) - МО файли тузилишини яратиш, ўзгартириш, маълумотларни киритиш, янгилаш ва уларни экранга акслантириш учун ишлатилади. QUERIES (сўровлар)- маълумотларни танлаш ва янгилашда сўровларни ташкил қилиш ва бажариш учун ишлатилади. FORMS (шакллар) - ахборотни экранга чиқариш шаклини ишлаб чиқиш учун ишлаитилади. REPORTS (ҳисоботлар) - ҳисоботлар шаклини ишлаб чиқиш ва босмага чиқариш учун ишлатилади. LABELS (тамга) – тамга шаклини яратиш ва босмага чиқариш учун ишлатилади. 14

www.arxiv.uz APPLICATION (амалий программалар) - амалий программаларни ишлаб чиқиш учун ишлатилади Лицейда ўқувчилар ҳақида қуйидаги маълумотлар сақланиб, вақти-вақти билан ўзгартирилиб турилади ва керак бўлганда қисқача ахборотлар тузиш учун фойдаланиб турилади. 1. Синфи. 2. Насаби, исми, шахси 3. Тугилган жойи ва санаси 4. Турар жойи 5. Фанлардан олган рейтинги Ушбу маълумотларни ҳар бир гурух учун тузиш мумкин. Ўқувчи ҳақидаги маълумотларни қуйидаги жадвалга жойлаштирайлик. Синфи Насаби, исми, Шарифи Тугилган санаси Тугилган жойи Рейтинг 11-а Самадов Д.Т. 27.02.84 Самарқанд ш., Ф. Хўжаев 11. 78 10-б Обидов И. 12.12.85 Кўқ он ш., Х. Олимжон, 21 83 . МО лойихасини тузиш учун ҳар бир маълумотни тури ва узунлигини аниқлаб олиш керак. № Маълумот номи Маълумот маъноси Тури Узунлиги 1 2 3 Синф Т-исми Сана Ўқувчи ўқиётган синф Ўқувчининг насаби, исми, шарифи Ўқувчининг тугилган санаси Белги Белги 4 6015

www.arxiv.uz 4 5 Манзил Рейтинг Тугилган жой Ўқувчининг фанлардан олган рейтинги Сана Белги Сон 8 35 4 МО ни яратиш ва ёзувларни киритиш билан пакет тайёр бўлади. Жадвалда келтирилган маълумотлардан тузилган МО ни яратиш учун бошқариш марказининг DATA менюсининг <CREATE> бандини фаоллаштирамиз. Экранда майдон тартиб сони ( NUM ), майдон номи ( FIELD, NAME ), майдон тури ( FILE TYPE ), майдон кенглиги ( WIDHT ),сон каср қисмининг рақамлари сони ( DEC) ва майдонни индекслаш белгисидан иборат устун пайдо бўлади. МО файли ташкил қилинади, каталогга ўрнатилгунга қадар майдонни ўзгатириш мумкин. Майдоннинг тури ( CHARAСTER - белгили , NUMERIC - қўзгалмас нуқтали сон , FLOOT силжувчи нуқтали сон , LOGICAL – мантиқий , DATA - сана)ни " Пробел " тугмачаси билан танлаш мумкин ёки бевосита клавиатурадан терилиши мумкин. Мантиқий ва сана туридаги майдонларнинг кенглиги автоматик равишда ўрнатилади. Матннинг майдони (32767та белгигача) МО нинг ўз файлида эмас, қўшимча файлда сақланади. Ахборотни киритиш индекслаш кўрсаткичини (Y-индексланади, N- индексланмайди) киритиш билан тугайди. Аввал MIS1.DBF файлини тузилиши яратилади. NU M FILD NAME FILD TYPE WIGTH DEC INDEX 1 2 3 4 5 SINF ISM TV MAN R CHARACTER CHARACTER DATA CHARACTER NUMERIC 4 60 8 35 4 0 N N N N N16

www.arxiv.uz Ҳамма майдонларнинг тавсифлари киритилгандан сўнг тузилган файлни дискетда сақлаш керак бўлади. Бунинг учун F10 тугмасини босиб меню чакирилади. " Создание"/ ---- на имя ( Layout ) менюсининг SA V E THIS DATA BASE FILE STRUCTURE(МО тузилишини сақлаш) банди фаоллаштирилади. SA V E AS сўровига биноан файлни жойлаштириш керак бўлган диск номини ва файл номи кўрсатилади (файлга йўл). Компьютер тармоклари. Иқтисодий ва ижтимоий интеграция сабабли йигилиб қолган ахборотлардан оммавий фойдаланиш эҳтиёжи долзарб бўлиб қолди ва реал ҳаёт талаби асосида ахборотларни йигиш, сақлаш, қайта ишлаш ва улардан фойдаланишда бевосита компьютерларни қўлланишга асосланган янги информацион технологиялар вужудга келди. Дарҳақиқат, ахборотга эга бўлиш энг янги кашфиёт ва технологиялар, бизнинг мураккаб ва динамик дунёмиз ҳолатини билиш, мақсадга мувофик ечим қабул қилиш имкониятига эга бўлиш, ресурсларни оптимал тақсимлаш, одамлар фаолиятини мувофиқлаштириш, катта йўқотишлардан ҳимояланиш ва ижтимоий- иқтисодий риволанишни тезлатиш имконини беради. Шунинг учун ҳам кўплаб компьютерларни бир-бирига боглаб ягона компьютер тармоқларига бирлаштирилди ва бирлаштирилмоқда. Ҳозирги кунда бундай ахборотлар тизими ва тармоқлари минглаб саналади. Улар ўзаро богланган бир неча ўнлаб 17

www.arxiv.uz компьютерлардан иборат ахборот тизимларидан тортиб бундай минглаб тизимларни богловчи ахборот тизимларини ташкил қилади. Ахборот тизимлари . Бир қанча фойдаланувчи компьютерлари битта компьютерга богланиб, битта ахборот омбори (базаси) дан фойдаланади. Бунда фойдаланувчилар компьютерлари махаллий ва узоқлаштирилган гурухларга бўлинади. Компьютернинг амалий ва тизимли программалари ҳамда тезкор тизими хамма терминалларни биргаликда ишлатишни, битта ахборот базасидан фойдаланиш ва бир-бирига маълумот узатишни таъминлайди (Ахборот тизимлари, уларнинг тузилиши ва вазифалари Э.А.Якубайтиснинг китобида тўла баён қилинган). Ахборот тармоқлари . Аслида ахборот тизимлари ахборот тармоқларига бирлаштирилади. Бир ёки бир неча ахборот тизимлари тармоқ фаолиятини бошқариб беради. Улар маъмурий тизимлар деб аталиб, бошқалари абонентлар дейилади . Маъмурий тизимларга қуйидагилар киради: *ахборот тармоқларининг таркибий қисмлари (терминал, компьютер, алоқа воситалари)нинг ишлаш қобилятини текшириш, ишдан чиққанларини аниқлаш ва уларни тармоқдан четлаштириш; *янги ва созланган таркибий қисмларни тармоққа улаш; * тармоқнинг таркибий қисмлари ишини хисобга олиш ва бу ҳақида ҳисобот тайёрлаш; *фойдаланувчиларга тармоқнинг ресурслари хақида ахборот бериш каби ишларни бажариш. Абонент тизимлар - фойдаланувчиларга турли ахборот ресурсларни беради. Абонент ва маъмурий тизимлар ўртасидаги ахборотлар алоқанинг нимтармоги орқали амалга оширилади. Ахборот кичик бўлакларга бўлиниб алоқа йўллари орқали узатилади. Ахборот тармоқлари кейинчалик ахборот тармоқлари мажмуига бирлаштирилади (9-расм). 18

www.arxiv.uz Ахборот тармоқларининг яратилиши - ахборотларни қайта ишлаш сохасида ечиладиган масалаларни кескин ошириш; компьютерлардан галма- гал фойдаланиш орқали улар ишончлилигини ошириш; хизматнинг янги турларини (масалан, электрон почта) яратиш; ахборотларни қайта ишлаш қийматини камайтириш; қайта тақсимланган ахборот сақланадиган жойлар ташкил қилиш имкониятини берди. Ахборот тармоқлари яратилишига қуйидаги талаблар қўйилади 1. Очиқлилик . Ахборот тармоқларини янги, ихтиёрий турдаги компьютерларни улаш имконияти 2. Ресурслар . Фойдалан у вчига таклиф қилинган билимлар, 9-расм программалар ва маълумотлар ресурслари бўлиши лозим. 3. Ишончлилик . Тармоқдаги электрон қурилмаларининг хамиша ишга яроқли бўлиши лозим. 19

www.arxiv.uz 4. Динамиклик . Фойдаланувчини тармоқ мулоқот асосида ишлаш имконияти. Фойдаланувчи томонидан берилган савол ёки масала тезда ечимини топиши керак. 5. Интерфейс . Фойдаланувчини тармоқ билан биргаликдаги ишини ташкил қилиниши. Бу етарли даражада содда ва умумий бўлиши лозим. 6. Мустақиллик . Фойдаланувчи терминални(ёки компьютерни) ахборот тармоққа боглиқ бўлмаслиги. У ўз масаласини тармоқнинг шу пайтдаги холатига боглиқ бўлмаган холда еча олади. 7. Узатув. Тармоқда ахборот узатишга алохида талаб қўйилади. Унда нафақат рақамли маълумотлар, балки овоз ва тасвирларни хам узатиш мумкин бўлиши керак. Алоқа тармогини ташкил қилинишига қараб тармоқлар махаллий ва территориал гурухларга бўлинади. Территориал ахборот тармоқлари бир соха корхоналари ёки бутун мамлакат бўйича ёйилган бўлиши мумкин. Бундай тармоқлар бизнинг Республикамизда хам ташкил қилинмоқда. Амалга оширилаётган (яратилаётган) тармоқлардан таълим сохасидаги UZNET , банк ва солиқ тизимидаги компьютер тармоқлари яқин келажакда фойдаланила бошлайди. халқаро йирик тармоқлардан бири- Internet 140дан ортиқ мамлакатни боглайди. Бу тармоқнинг ташкил бўлиши ва ривожланиши, унинг имкониятлари хақида қисқача маълумот келтирамиз (тўлароқ маълумотни В.А. Васенин китобидан олишингиз мумкин). Интернет- халқаро компьютер тармоги Тармоқнинг яратилиши 1958 йил АКШда илгор тадқиқий лойихалар агентлиги ARPA (Adмanced Research Projects Agency ) ташкил қилинишидан бошланади. 1967 йили октябрь ойида АКШда ўтказилган симпозиумда 4та тугун(узел)ни бирлаштирувчи ARPANET тармогининг режаси эълон қилинди .Кейинчалик 1969 йили тармоқ ижодкорларининг 1-нчи йигилишида 20

www.arxiv.uz ахборотларни узатиш стандарти – баённома-сини яратиш хақида келишилди ва шу йили 2-нчи сентябрда Леонард Клейнрок лабораториясида кабел орқали ахборот узатиш амалга оширилди.Йил охирига яқин яна 2та тугун қўшилди. Шундай қилиб ARPANET деб номланувчи ахборот тармоги яратилди. Мана шу компьютер тармоги 1975 йилга келиб халқаро тармоққа айланди. Унга Англия, Норвегия Германия, Италия ва бошқа давлатлар тармоқларидаги 63та тугун қўшилди. 1981-83 йилларда Европада компьютер тармогига бўлган қизиқиш кучайди. Натижада Голландия,Швеция,Дания ва бошқа мамлакатларда бундай тармоқлар яратилди.Тармоқларни ўзаро богланишлари учун умумий баённома -тармоқлараро тармоқ баённомаси TCPFIP(ТСР-Transmission Control Protocol транспорт баённомаси, IP-Internet Protocol –тармоқлараро баённома ) ишлаб чиқилиб, амалга жорий қилиниши билан хозирги Internet юзага келди. Файлларни архивлаш. Компьютерда узоқ вақт ишлаганда, айниқса ундан кўпчилик фойдаланганда ахборотлар жуда тез кўпайиб кетади. Каттиқ диск хажми қанчалик кўп бўлмасин у тезда тўлади. Шунинг учун ҳам керакли маьлумотлар ва программалар нусхаларини олиб сақлаш муаммоси пайдо бўлади. Бундан ташқари, дискда сақланаётган ахборотларни бегона кишининг тегиши ёки компьютер вируси тушиши натижасида уларнинг йўқолиб кетиш хавфи бор. Бунда улар нусхаларини ташқи хотирада сақлаш эхтиёжи тугилади. Албатта, электрон магнит дискета(ЭМД) ларда ахборотларни қандай бўлса, худди шундай шаклда ёзиб қўйиши мумкин. Аммо бунинг учун жуда кўп ЭМД керак бўлади. Масалан: 20Мб хажмли қаттиқ дискдаги ахборотларни ёзиб олиш учун 360 Кб хажмли 60та дискет керак бўларди. У холда қайси 21

www.arxiv.uz дискетда қандай ахборотлар сақланаётганини билиш муаммоси тугилади. Хуллас, ахборотларни ихчамрок хажмда сақлаш муаммоси тугилади. Бундай муаммони қандай ечиш мумкин? ДДДВВВВВССССЕЕЕQQ белгилар қаторини кўриб чиқиб эсингизда сақлаб қолинг ва хамма харфларини айтиб чиқинг. Сиз албатта белгилар қаторини 3Д,5В,4С,3Е,2Q деб эслаб қоласиз. Агар компьютер хам шундай ишлаганда хотирасининг анча қисми иқтисод қилинган бўларди. Хотирада ахборотларни мана шу тарзда сақлаб қолиш ва керак бўлса асли холига келтириш архиватор программаларини яратишга олиб келди. Архиватор(arhiver) – ахборотларни сиқиб ва ихчамлаб жойловчи, хамда қайтадан асли холатига келтирувчи программалардир. Архиватор асосан ушбу 3 асосий вазифани бажаради: 1. Ахборотлар захирасини хосил қилиш учун уларни сиқиқ (ихчам) холда нусхалаш (бунда хотирани иқтисод қилиш таьминланади). 2. Каттиқ дискка кўпроқ хажмдаги ахборотни ёзиш. Натижада керакли ахборотни излаш осонлашади. 3. Коммуникацион алоқа турларида ахборотларни кичик хажмда ихчамлаб узатиш имкониятлари вужудга келади. Бу эса ўз навбатида ахборотларни узатиш тезлигини оширади ва уларни йўқотиш хавфини камайтиради. Хозирги кунда энг кўп тарқалган архиваторлар қуйидагилардан иборат: - Robert R Jungнинг ARJ; - Haruyasu Yoshizakuнинг LHA; - PKZIP программалари. Энди ушбу архиваторларнинг ишлаш тарзи ва технологияси билан қисқача танишиб чиқамиз. ARJ архиватори архивни минимал ўлчамларда хосил қилади ва бошқа архиваторларга нисбатан тез ишлайди. У файлларнинг архив нусхасини матнли файллар учун 60-70%, бажариладиган файллар учун 20-30% иқтисод қилишни таъминлайди. Энди, архивлаш йўл-йўриқлари билан танишамиз. MS DOS нинг буйруқ қаторида архиватор номини ARJ ёзамиз ва 22

www.arxiv.uz ENTER тугмачасини босамиз. Мониторда архиватор ким томонидан, қачон тузилгани, буйруқлар шакли, намунаси ва уларнинг вазифаси хақида кўрсатмалар берилади. Архивни тузиш файлларнинг архив нусхасини олиш учун: arj a файл номи ёки arj m файл номи шаклидаги буйруқлар берилади. Биринчи ҳолда архивланаётган файлларнинг асл нусхалари сақланиб қолса, иккинчи ҳолда улар ўчириб ташланади. Буйруқларнинг бажарилишини кўриб чиқиш учун дискетда бирор каталог очиб унга бир неча ишга тайёр ва матнлардан иборат файлларни кўчириб ёзамиз NC курсорини Arhiv каталогига олиб келиб (у В: диск юритгичда деб фараз қилайлик) буйруқ қаторида B>arj a arhiv1 ёзамиз ва ENTER тугма-часини босамиз. Монитор ойнасида архиватор хақида маьлумотлар, архив файли номи, нусхаланаётган файл номлари, архивлаш натижасида файл хажми неча фоизга қисқаргани ва нечта файл архивлангани кўрсатилади. Масалан : Creating arhive : ARHIV1.ARJ Adding SETPRINT.BAT 23.2% Adding PRN-9.EXE 98.8% Adding TW-2.FN2 17.5% Adding TW-3.FN2 19.9% Adding PROTKAF.TXT 41.4% Adding RIM.TXT 44.6% Adding SAERA.TXT 40.6% Adding SAR.TXT 100.0% 8 file(s) B> Кўринишдаги маълумотлар экранга чиқарилади .23

www.arxiv.uz Архивлаш бажарилганидан кейин ARHIV каталогида arhiv1.arj файли хосил бўлади . Агарда архивлаш жараёнида архив файл кенгайтмаси к ў рсатилмаган бўлса , у холда архиватор файлга arj кенгайтмасини беради . Баъзан архивга ихтиёрий кенгайтмани бериш мумкин . Масалан : arj a arhiv1.doc буйругини берсак , .doc кенгайтмали архив файл хосил бўларди . Худди шунингдек PZKIP архиватори . zip, LHA архиватори эса .lzh кенгайтмаларини беради . Архивлаш тугагандан кейин дискетдаги файлларни ўчириб ташлаш мумкин . Агар аввалдан асл нусхаларнинг кейинчалик керак эмаслигини билсак , B>arj m archiv1 буйругини бериб , уларни ўчириб ташлаш мумкин . Шундай қилиб , a(Add)- файлларини архивга қўшиш ,m(Move)- файлларни архивга қўшиш ва кейин асл нусхаларини ўчириб ташлашни таьминлайди . Архивни очиш . Архивда ахборот махсус сиқилган холда сақланади. Шунинг учун ундан тўгридан-тўгри фойдаланиш мумкин эмас. Уни аввал асл холига келтириш, яьни файлни очиш керак бўлади. Бу "e"(Extract) буйруги билан бажарилади. Бунинг учун буйруқ қаторида: B arj e arhiv1 буйруги терилади. Монитор ойнасида пайдо бўлган ахборотдан arhiv1 .arj архив файлида 8та файл асл холига келтирилганлигини кўриш мумкин. ARHIV каталогида бу файлларнинг номлари осил бўлади. Энди улардан фойдаланиш имконияти пайдо бўлади. Архивнинг ўзи А: ёки В: дискетда сақланади. Агар дискетда очилаётган файл бўлса, архиватор уни очилган файл билан алмаштириш керакми ёки йўқлигини сўрайди. Агар файлни архивдаги нусхаси билан алмаштирмоқчи бўлсак Yes (ха) деб, акс ҳолда NO(йўқ) деган жавоб берилади. Дискетадаги хамма файлларнинг архивдаги нусхаси билан алмаштириш керак бўлса, буйруқни B>arj a-j arhiv1 шаклда бериш керак. Бу билан ҳар бир файлни очганда архиватор саволига жавоб беришдан озод бўламиз. 24

www.arxiv.uz Архив мундарижасини кўриб чиқиш . Архивда файл номларидан ташқари улар хақида турли ахборотлар сақланади. Уларни "l" буйруги билан кўриб чиқиш мумкин. Масалан, буйруқ киритиш сатрига B>arj l arhiv1 матнини ёзиб ENTER тугмачасини боссак ойнада керакли ахборотлар хосил бўлади. Файлни янгилаш учун "f"(Freshen) буйругидан фойдаланамиз. Бунда файлнинг эски нусхасини архивлашдан сақланади. Файлга янги файлни қўшиб уни янгилаш учун "U"(Update) буйругидан фойдаланилади. ARHIV каталогига бирор файлни қўшиб B>arj u arhiv1 буйругини берсак, arhiv1.arj архив файли янгиланиб, унга янги файлнинг архивланган нусхаси қўшилади. Архивдан файлни четлатиш (ўчириш) учун “ d ” ( Delete ) буйруги берилади берилади. Масалан, arhiv 1. arj файлидан . txt кенгайтмали файлларни ўчириш учун B > arj d arhiv 1 *. txt буйругини берамиз. Натижада arhi v 1.arj архив файлидаги барча . txt кенгайтмали файллар четлатилади. 25

www.arxiv.uz Каталогни қисм каталоглари билан бирга архивлаш . Кўпинча бир каталогга кирган барча файлларни уларнинг каталоглари билан бирга архивлаш керак бўлади. Бундай холда "r" опцийсидан фойдаланилади. Буни мисолда кўриб чиқамиз. B: дискетада ARHI V каталогини тузиб, унда матнли файллардан TXT ва қолган файллардан EXE қисм каталогларини тузайлик. Бундан ташқари, каталогига Vgab . sfn ва move . com файлларини қўшайлик. Натижада ARHI V каталоги кўринишдаги тузилишга эга бўлади. Буйруқ киритиш сатрида B> arj a-r arhiv2 буйруқни ёзамиз. Натижада монитор экранида барча файллар ўз каталогларида архивланганлиги ҳақидаги маълумотни кўрамиз. АRJ архиваторининг архивлашдагидек имкониятлари LHA , PKZIP архивторларида хам мавжуд. PKZIP архиватори 2-қисмдан иборат бўлиб, 1-қисми PKZIP файлларини архивлаш учун 2-қисми эса PKUNZIP бўлиб, у архивланган файлларни очиш учун ишлатилади. Буйруқлар ва уларнинг қўшимчалари(опциялари) ARJ архиваторидагидек. Компьютер вируслари ва улардан сакланиш. 26 ARHI V V gab.sfn txt exe mo v e.com protkaf.txt rim.txt setpringt.bat PRN-9.EXE TW-3.EN2 saera.txt

www.arxiv.uz Ҳозирги кунда компьютер фойдаланувчилари олдидаги катта муаммо вирусдан химояланишдир. Чунки компьютер вируслари иши натижасида энг муҳим ва керакли ахборотлар баъзан йўқолиб кетмокда. Шунинг учун ҳам ахборотларни кафолатли сақлаб қолиш учун махсус мутахассислар химоя системаларини яратишга жалб қилинган. Лекин шундай бўлсада, бу системалар бутунлай кафолат бера олмайди. Сабаби вирусларнинг янги ва номаълум турларини ҳисобга олиб бўлмайди. Шунинг учун компьютерларни вирусдан сақлаб турувчи программаларни янгилаб туриш мақсадга мувофиқ. Хўш, компьютер вируси нима ва ундан қандай қутилиш мумкин? Компьютер вируслари-бу махсус ёзилган кичик программалар бўлиб, у файлга кириб ўзини хотирага ёзиб қўяди ва уларни зарарлантиришга харакат қилади. Вирус программага ёзилиб олиб унга аста-секин таъсир қилади ва компьютерда галати ўзгаришларни юзага келтиради. Экранда ноаниқ белги ёки ахборотлар ҳосил бўлади, натижада компьютернинг иш қобиляти сезиларли даражада пасаяди, файлдаги баъзи ахбо-ротлар ўзгаради, дискдаги ахборотлар ўчиб кетиши мумкин. Шуни қайд этиш лозимки, айрим вируслар аввалига секин кўпаяди ва маълум вақтдан сўнг эса катта зарар кўрсатади. Масалан, баъзи вируслар хаттоки қаттиқ магнит дискни фор-матлаб ундаги барча маълумотларни ўчиради. Хуллас, ҳамма вирусларнинг таъсири турлича бўлади ва баъзан бирдан компьютерда ўзгаришлар содир бўлиши ҳам эҳтимолдан холи эмас! . Вирус программалари ўзини сездирмаслиги, кўринмасликлари учун жуда кичик программалар бўлиб, улар ассемблер тилида тузилади. Вируслар билан кўпроқ ишчи файллар, . c om ва .exe кенгайтмали файллар зарарланиши ва вирус ташувчилари бўлиб қолади. Баъзи вируслар ОТни ишга туширувчи ва қаттиқ дискни ишга туширувчи программаларга жойлашиб, уларнинг иш фаолиятини бузиши мумкин, хаттоки қурилмалар драйверларини шикастлайди, config.sys27

www.arxiv.uz файлининг давомчиси Di v ice файл қўшимчаси иш фаолиятини издан чиқаради.Хозирги вақтда жуда кўп таркалаётган янги вирус тури - дискдаги файллар системасини ўзгартирувчи вируслардир. Бу вируслар кўпинча DIR деб аталади. Бу вируслар ўз матнини дискларнинг бир неча қисмларига яширади ва файл охирига жойлашиб олиб, шу файл иши тугагандан кейин бу файл ишламай қолади ёки бузилади. Бундай вируслар кўринмас вируслар деб аталади . Кўпинча резидент вируслар ўзини кўрсатмасликка харакат қиладилар, улар DOS билан мулоқот пайтида турли файлларни ишдан чиқарадилар ва дискининг бирор қисмини бузишга харакат қилади. Бу холатлар фақатгина вирус билан зарарланган компьютерларда кузатилмоқда, лекин компьютерлар янги ва тоза бўлса, бу йўллар билан ишдан чиқариб бўлмайди ва ишга туширувчи файл қисмларида вирусларни тезда топиб олиш мумкин. Бундан ташқари, ўз-ўзини моделлаштирувчи вируслар хам мавжуд. Бу вируслар ўзини химояловчи вируслар бўлиб, ушланиб қолишдан қўрқиб ўз матнини моделлаштириб олади. Кўпинча вируслар ўзининг асосий қисмларини кодлаб беркитиб олиб, уларни дизассемблер тилида ҳам иш фаолияти механизмини тушиниш қийин бўлади. Ўз-ўзини моделлаш-тирувчи вируслар бу усулларни тез-тез қўллайдилар ва параметрларини хам баъзан ўзгартириб бошқа вирус буйруқларидан фарқланиб оладилар. Шунинг учун бу вирус-ларни топиб, уларни зарарлантириш анча қийин кечади. Компьютер вирус билан зарарланишида, хеч бўлмаса 1 марта шу программа бўлиши кифоя. Одатда биринчи зарарланиш қуйидаги холларда бўлади: - компьютерда вирус билан зарарланган программа тури,. .com ёки .exe кенгайтмали файл ёки зарарланган модел программаси ишлатилганда; - дискетда зарарли секторлар мавжуд бўлган ҳолда компьютер дискетдан юклатилганда; - компьютерда вирус билан зарарланган операцион система ёки қурилма драйверлари прграммаси мавжуд бўлганда. 28

www.arxiv.uz Бундан кўриниб турибдики, вирусларнинг кўпайишини тўла-тўкис ифодаланган асос йўқ. Модомики шундай экан, компьютерлар вирус билан зарарланмаслиги учун қуйидаги антивирус программаларидан хабардор бўлиш зарур: - аниқловчи программалар - вируслар билан шикастланган программаларни аниқлайди; - даволовчи программалар - шикастланган программаларни вирусдан тозалайди;. - ревизор программалар - компьютердан файллар хақидаги ахборотларни эслаб қолади, ўзгариш аниқланганда хабар беради; -" ревизор докторлари " файллардаги ўзгаришларни аниқ-лайди ва ўз холига қайтаради; - бошқа компьютерлардан келган дискетларни текшириш зарур,бу ишни дедектор программа бажариши мумкин. Хар эхтимолга қарши шикастланган компьютерни даволаш учун зарур программали дискеталар тайёрлаб қўйилиши зарур, яъни дискетларни форматловчи, кўп ишлатиладиган, архивдан тикловчи, вирусларни аниқловчи ва даволовчи программалар. Бу программали дискетларнинг хар бирида command. com файли бўлиши қулайдир. Вирусларни аниқлаш ва даволаш усуллари Вирусларни аниқловчи ва даволовчи турли программалар мавжуд. Aidstest программаси дедектор -программа бўлиб, у Д. Н. Лозинский томонидан ишлаб чиқилган. Бу программа хозирги кунда 1200га якин вирусни аниқлайди ва даволайди. Афсуски,программа фақатгина ўзига маълум вирусларнигина аниқлайди ва даволайди. Ундан фойдаланиш тартибларини келтирамиз. Программа формати Aidstest.exe [Path] [Options]. Бунда: Path -диск, файл ёки файллар гурухини белгилайди; 29

www.arxiv.uz Options -қуйидаги буйруқларнинг ихтиёрий мажмуи: / f - касалланган программаларни даволайди ва тиклаш мумкин бўлмаган программаларни ўчиради. / G -барча файлларни бирма-бир текширади. / S - файлларни вирусларга синчиклаб текширади. / P [файл номи]-текшириш натижаларини кўрсатилган файлга ёзади. / X -вирус таркиби ўзгарган барча файлларни ўчиради. / Q -тиклаш мумкин бўлмаган файлларни ўчиришга рухсат сўрайди. / B -кейинги дискни текширишга таклиф қилмайди. / D -антивирус тарқатилиш шартлари ва имкониятлари хақидаги маълумотни беради. Хозирги кунда Aidstest дан ташқари DR.Web антивирус программасидан фойдаланиш хам мақсадга мувофиқ. Ушбу программанинг ютуги шундаки, у хотира хамда архив файлларни хам вирусга текширади. Программа формати: Web [диск:[йўл]][опция] Бу ерда: Диск -номи белгиланган диск, агарда барча дисклар текширилиши зарур бўлса, у холда [*] белгиси қўйилади; Йўл -текшириладиган файллар йўли кўрсатилади; Опция -қуйидаги буйруқларнинг ихтиёрий мажмуи: / f - файл ва системали майдонларни даволайди. / D -тиклаш мумкин бўлмаган файлларни ўчиради. / A -барча файлларни текширади. / U [ Диск:]-архив файлларни вирусга текширади. /К-файлларни вирусга касалланганини текширади. /P [файл номи]-текшириш натижасини кўрсатилган файлга ёзади (файл кўрсатилмаса, натижа Report.web файлига ёзилади). /H-вирусни хотиранинг юқори адресларида қидирилади. /M-хотирани вирусга текширмайди. 30

www.arxiv.uz ADinf ревизор программаси ADinf программаси Д.Мостовой томонидан ишлаб чиқилган бўлиб файллар холати хақидаги маълумотни эслаб қолади. Навбатдаги текшириш натижасида бу маълумотнинг ўзгариши файл ўзгартирилганлигидан далолат беради. Бу вируснинг харакати натижасидам хам бўлиши мумкин. Бирорта ўзгариш ревизорнинг назаридан четда қолмайди. Ревизор дархол ўзгариш хақида огох қилади. Лекин ўзгариш сабабини тушунтирмайди. Бунинг сабаби вирус эканлигини ёки киритилган ўзгартиришлар эканлигини аниқлаш зарур. Adinf вирусни даволамайди. Унинг Adinf.ext махсус даволовчи программасига эга бўлсак, у холда бу муаммони бир зумда хал қилиш мумкин. Шуни қайд қилиш лозимки, резидент программалар файллар устида хавфли амалларни назорат қилади ва ҳар гал бу амални бажариш учун рухсат сўрайди. Афсуски, бу программалар вируснинг файлга мурожаати билан биз қилган мурожаатдан фарқли бўлади. 31

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар : 1. Ўзбекистон Республикаси конститутцияси. 2. Кадрлар тайёрлаш миллий дастури. 3. «Таълим тўгрисида» ги қонун. 4. «Ахборотлаштириш тўгрисида» ги қонун. 5. Компьютер программалари ва маълумотлар базасини ҳимоялаш тўгрисида» ги қонун. 6. Шафрин Ю «Основў компьютерной технологии» : Ўқувчи маълумотномаси, М :1997, 560 бет. 7. Симонович С.В. ,Евсеев Г. А. , Алексеев А. Г. Специальная информатика: Учебное пособие. М : АСТ-ПРЕСС: Инфорком – ПРЕСС ,1998- 480 б. 8. Симонович С.В. , Евсеев Г. А. , Алексеев А. Г. Обшая информатика: Учебное пособие для средней школў. -М: АСТ- ПРЕСС: Инфорком –ПРЕСС ,1998-592 б. 9. Беленький Ю.М., Власенко С.Ю. . Microsoft Word 2000 – СПб.:БХВ-Санкт-Петербург, 1999-992 бет 10. Долженков В., Колесников Ю. Microsoft ® Excel 2000 – СПб.:БХВ-Санкт-Петербург, 1999-1088 бет 11. Первое знакомство с Microsoft WINDOWS 95, Microsoft Corporation 1995. 12. Джен Снайдер . WINDOWS95. М ълумотнома . СПб : Питер Ком , 1999- 416 бет 13 Informatic for sekondary Education A Curreculum for school. Copyright UNESCO, PARIS, 1994. 14. www.ziyonet.uz 15. www.uzedu.uz 32

O'xshashlar

Маълумотлар жамгармаси билан ишлаш

Электрон жадваллар билан ишлаш

Маълумотлар базаси билан ишлаш

Компакт дисклар билан ишлаш

Lexicon матнли мухаррири билан ишлаш