Avtomatlashtirish va oʻlchash vositalarini davlat sistemasi - Informatika va AT - Referatlar

Avtomatlashtirish va oʻlchash vositalarini davlat sistemasi

Yuklangan vaqt:

15.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

378.1376953125 KB

Ko'chirib olish

Avtomatlashtirish va oʻlchash vositalarini davlat sistemasi Reja: 1. Avtomatlashtirish va oʻlchash vositalarini davlat sistemasi. 2. Oʻlchash oʻzgartirgichlarini unifikatsiyalash va standartlashtirish.

Tayanch so’z va iboralar: o’lchash vositasi, metrologiya, birlik, parametr, fizik kattalik, ma’lumot, SI sistemasi, Metrologiya — o’lchashlar, uni ta’minlash usullari va vositalari hamda talab etilgan aniqlikka erishish yo’llari haqidagi fan . Metrologiyaning asosini o’lchashning umumiy masalalari, fizik kattaliklar birligi va ularning tizimlari haqidagi ma’lumotlar, o’lchashning usul va vositalari, o’lchash natijasining to’g’riligini aniqlash usullari va hokazolar hosil qiladi. O’lchashga doir fizik kattaliklar mexanik, elektr, issiqlik, optik, akustik bo’lishi mumkin. Bu kattaliklarning bir turi texnologik jarayon rivojlanishining bevosita ko’rsatkichi bo’lsa, boshqalari shu jarayon bilan funksional bog’langan bo’ladi. Fizik hodisalarni o’rganish va ulardan amalda foydalanish turli fizik kattaliklarni o’lchash, ya’ni ma’lumot olish bilan bog’lik. Ma’lumot qancha to’la va xolisona bo’lsa, fizik xodisalarning tub ma’nosini tushunish shunchalik chuqur bo’ladi. Fizik kattalikning muayyan qiymati texnologik jarayonning rivojlanishi hakidagi ma’lumotning muhim qismidir. Turli usul va asboblar orqali ifodalangan texnologik jarayonning holati haqidagi axborotlarni ma’lumot , ya’ni informasiya deb bilamiz. Informasiyalar, asosan, o’lchash asboblari va qurilmalari yordamida olinadi. Fizik ob’ektning sifat jihatdan umumiy, lekin miqdor jihatdan har bir ob’ekt uchun alohida xususiyati fizik kattalik deb ataladi. SHunday qilib, har bir fizik kattalik aynan shu kattalikning sonli qiymati birligiga kupaytmasidan iborat bo’lgan individual qiymati bilan ifodalanadi. Bir-biriga muayyan erksizlik bilan bog’langan kattaliklar yig’indisi fizik kattaliklar tizimi deyiladi. Fizik kattaliklar tizimi asosiy, qo’shimcha va hosila kattaliklardan iborat. Tizimga kirgan va boshqa tizimlarga nisbatan shartli ravishda erkin hisoblangan fizik kattalik asosiy fizik kattalik deb ataladi. Xalqaro birliklar tizimi — SI (Sisteme International - SI) fan va texnikaning barcha sohalari uchun fizik kattaliklarning universal tizimi bo’lib, 1960 yilning oktyabr oyida O’lchov va tarozilar XI Bosh konferensiyasida qabul qilingan. SI ning joriy etilishi shu tizimda nazarda tutilgan va uning tarkibiga kirmaydigan (ammo hozir o’lchov birliklari sifatida qo’llanilayotgan) birliklarning

ilmiy-tadqiqot natijalarini hisoblashda, ishlab chiqarish vositalari va asbob uskunalarini loyihalashda, qurilish hamda qurilgan ob’ektlardan foydalanishda, shuningdek o’quv-ta’lim ishlarida ko’p qiyinchiliklar tug’dirayotgan o’lchovbirliklaridagi turli hillikka barham beradi. SI ning hozirgi qo’llanilayotgan ayrim o’lchov tizimlariga nisbatan muhim afzalligi shundaki, u —universal; o’lchov birliklarini birxillashtirgan; asosiy, qo’shimcha va o’z hosilaviy birliklarini amaliyot uchun qulay o’lchamlarga mujassamlashtirgan; kogerent, ya’ni hosilaviy birliklar o’lchamlarini aniqlovchi fizik tenglamalardagi mutanosiblik koeffisientlarini tugatgan tizimidir. Uning tatbiqi bilan hisoblash tenglamalarining yozilishi ancha soddalashdi. Xalqaro birliklar tizimi (SI) da ettita asosiy va ikkita qo’shimcha kattalik qabul qilingan. SHuningdek, ular asosida ko’pgina hosilaviy kattaliklar va ularning birliklari ham tasdiqlangan. 1.1-jadvalda xalqaro birliklar tizimi (SI) da ifodalangan asosiy va qo’shimcha hamda o’quv jarayonida tez-tez uchrab turadigan muhim hosilaviy kattaliklarning o’lchov birliklari, belgilari keltirilgan. Shunday soxalar borki, unda SI birliklarini ishlatish hisoblashlarda bir oz qiyinchiliklar tug’diradi. Masalan, SI ga binoan massani doimo kilogrammlarda o’lchash noqulay. U goh gramm (g) larda ifodalansa, gox tonna (t) larda o’lchanadi. Shu sababli massani gramm (g), milligramm (mg), tonna (t) kabi birliklarda ifodalash qulay. Ular asosida massa hisobini shu birliklarda olib borish xato hisoblanmaydi. Shuning uchun, ba’zi hisoblashlarda qulaylik yaratish maqsadida birliklarning o’nlik karrali va ulushli qiymatlaridan foydalaniladi. Birliklarning unlik karrali va ulushli qiymatlari barcha birliklardan emas, balki amaliy hisoblarda qulaylik yaratadigan birliklardangina hosil qilinadi. SHunday sohalar ham borki, ularda doimo karrali yoki ulushli birliklardangina ishlatiladi (masalan, chizmachilikda ularning o’lchamlari faqat millimetr — mm da ifodalanadi). O’lchash o’zgartkichi — o’lchashlar vositasi sifatida o’lchash o’zgartirishi Δ R→ Δ a ni amalga oshirishga imkon berdi. Kattalikning ketma-ket o’zgartirishlar

qatoridan bittasi yuz beradigan o’lchash vositalari elementi o’zgartirish elementi deb ataladi. O’zgartirish elementi har doim ham konstruktiv ajralib turmaydi, ya’ni o’lchash vositasi tuzilishining ayni bitta elementi ikki va undan ortiq o’zgartirish elementiga ega bo’lishi mumkin. O’lchash axboroti signali hamma o’zgarishlarining amalga oshishini ta’minlovchi o’zgartirish elementlari to’plami o’lchash vositasining o’lchash maqsadi deyiladi. O’lchash zanjirida bevosita o’lchanayotgan kattalikning ta’sirida bo’lgan birinchi o’zgartirish elementining qismi sezgir element deyiladi. Sezgir elementning o’lchash vositasini aniqlashda e’tiborli bo’lish va uni ximoya armaturasi bilan chalkashtirmaslik kerak, chunki bu armatura o’lchanayotgan kattalikka bevosita tegib turadi. «O’lchash o’zgartirishi» tushunchasi «o’lchov o’zgartkichi» tushunchasiga qaraganda ancha keng ma’noga ega, chunki ayni bir o’lchov o’zgartirishi o’lchov o’zgartkichlarning ish (ta’sir) prinsipi turlicha bo’lgan ketma ketlik bilan bajarilishi mumkin. 1.1-rasmda ayni bir xil .harorat o’lchash o’zgartirishini mexanik Δ l siljishga o’zgartiradigan turli o’zgartkichlarga misollar keltirilgan. Birinchi holda bu simob ustunining harorat ko’tarilishi natijasida kengayishidagi siljishi bo’lsa, ikkinchi holda — qatlamlari turlicha bo’lgan harorat kengayish koeffisientiga ega bo’lgan bimetall plastinkalarning siljishi; uchinchi holda — harorat o’lchanadigan muhit bilan bevosita aloqada bo’lgan sezgir element bilan bog’liq asbob ko’rsatkichining (strelkasining) siljishi.

Shunday qilib, o’lchash o’zgartirishining ko’rsatmasi nimani va nimaga aylantirish kerak, degan savolgagina javob beradi, aniq o’lchash o’zgartkichlarining ko’rsatishi esa buni tabiatan qanday bajarish mumkin, degan savolga javob beradi. Aslida o’lchash o’zgartkichi bir xususiy o’lchash o’zgartirishini baja-ruvchi ma’lum amal prinsipida yasalgan texnik qurilmani ifodalaydi. O’lchash o’zgartkichi — o’lchashlar vositasi sifatida o’lchash o’zgartirishi Δ R→ Δ a ni amalga oshirishga imkon berdi. Kattalikning ketma-ket o’zgartirishlar qatoridan bittasi yuz beradigan o’lchash vositalari elementi o’zgartirish elementi deb ataladi. O’zgartirish elementi har doim ham konstruktiv ajralib turmaydi, ya’ni o’lchash vositasi tuzilishining ayni bitta elementi ikki va undan ortiq o’zgartirish elementiga ega bo’lishi mumkin. O’lchash axboroti signali hamma o’zgarishlarining amalga oshishini ta’minlovchi o’zgartirish elementlari to’plami o’lchash vositasining o’lchash maqsadi deyiladi. O’lchash zanjirida bevosita o’lchanayotgan kattalikning ta’sirida bo’lgan birinchi o’zgartirish elementining qismi sezgir element deyiladi. Sezgir elementning o’lchash vositasini aniqlashda e’tiborli bo’lish va uni ximoya armaturasi bilan chalkashtirmaslik kerak, chunki bu armatura o’lchanayotgan kattalikka bevosita tegib turadi. «O’lchash o’zgartirishi» tushunchasi «o’lchov o’zgartkichi» tushunchasiga qaraganda ancha keng ma’noga ega, chunki ayni bir o’lchov o’zgartirishi o’lchov o’zgartkichlarning ish (ta’sir) prinsipi turlicha bo’lgan ketma ketlik bilan bajarilishi mumkin. 1.1-rasmda ayni bir xil harorat o’lchash o’zgartirishini mexanik Δ l siljishga o’zgartiradigan turli o’zgartkichlarga misollar keltirilgan. Birinchi holda bu simob ustunining harorat ko’tarilishi natijasida kengayishidagi siljishi bo’lsa, ikkinchi holda — qatlamlari turlicha bo’lgan harorat kengayish koeffisientiga ega bo’lgan bimetall plastinkalarning siljishi; uchinchi holda — harorat o’lchanadigan muhit bilan bevosita aloqada bo’lgan sezgir element bilan bog’liq asbob ko’rsatkichining (strelkasining) siljishi. SHunday qilib, o’lchash o’zgartirishining ko’rsatmasi nimani va nimaga aylantirish kerak, degan savolgagina javob beradi, aniq o’lchash o’zgartkichlarining

ko’rsatishi esa buni tabiatan qanday bajarish mumkin, degan savolga javob beradi. Aslida o’lchash o’zgartkichi bir xususiy o’lchash o’zgartirishini baja-ruvchi ma’lum amal prinsipida yasalgan texnik qurilmani ifodalaydi. O’lchash o’zgartkichining asosiy xarakteristikalaridan biri o’zgartirish koeffisienti bo’lib, u o’lchanayotgan kattalikni akslantiruvchi o’zgartkichning chiqishidagi signalning o’zgartkich kirishidagi signalga nisbatini ifodalaydi. Funksional vazifasiga ko’ra o’lchash o’zgartkichlarini quyidagi turlarga ajratish qabul qilingan: birlamchi, oralik, masshtabli, uzatuvchi va boshqalar. Birlamchi o’lchash o’zgartkichi — o’lchash o’zgartkichi birinchi bosqichi bo’lib, unga o’lchanayotgan fizik kattalik qiymatini boshqa fizik kattalik qiymatiga o’zgartiradi, masalan, deformasion manometrning naysimon prujinasi. Birlamchi o’lchash o’zgartkichi yordamida o’lchanadigan kattalik yoki o’zgartiriladigan fizik kattalik boshqa o’zgartkichga yoki o’lchash asbobiga uzatilishi mumkin. Oraliq o’lchash o’zgartkichi — o’lchash zanjirida birlamchi o’zgartkichdan keyingi o’rinni egallagan o’lchash o’zgartkich bo’lib o’lchanayotgan fizik kattalikni unifikasiya (bir xil) signalga o’zgartirishga mo’ljallangan o’zgartkichdir. Uzatuvchi o’lchash o’zgartkichi — o’lchash axboroti signallarini masofadan turib uzatish uchun mo’ljallangan o’zgartkichdir. Generatorli o’zgartkichlar — shunday o’zgartkichki, ularda axborot oqimini shakllantirish uchun qo’shimcha manbadan energiya talab qilinmaydi. Masalan, termojuft haroratni termoEYUK ga aylantirib, energiyani faqat o’lchash ob’ektidangina oladi. SHunday qilib, generatorli o’zgartkichlarda energiya va axborot oqimlarining yo’nalishlari bir xil bo’ladi. Parametrik o’zgartkichlar — shunday o’zgartkichlarki, ularda energiya va axborot oqimlarining yo’nalishlari bir xil bo’lmaydi. Jumladan, agar ob’ektda qarshiligi haroratga bog’liq bo’lgan termorezistor o’rnatilgan bo’lsa, u holda axborot olish uchun asbobdan yoki o’zgartkichdan termorezistorga tok o’tkazish zarur. Tokning o’zgarishi o’lchanayotgan haroratning o’zgarishi haqidagi axborot bo’ladi. Axborot signalining intensivligi manba signali intensivligiga bog’lik bo’lib, bu parametrik o’zgartkichlarning o’ziga xos xususiyatidir.

Nazorat savollari: 1. Birlamchi o’zgartkich, birlamchi va ikkilamchi asboblar xaqida qanday tushunchaga egasiz? 2. Ishlab chiqarishni avtomatlashda mikroprosessor va elektron xisoblash mashinalarining qo’llanishi nimani beradi? 3. Metrologiya nima? 4. O’lchash deganda nimani tushunasiz? 5. Qanday o’lchash turlari mavjud?

Foydalaniladigan asosiy adabiyotlar va oʻquv qoʻllanmalar roʻyxati 1. Dj Fruden. Handbook of Modern Sensors. – New Yourk: Sprinder Verlag. 2005. 2. Arxipov A.M., Ivanov V.S., Panfilov D.I. Datchiki Freescale Semiconductor. 3. Shipulin Y u .G. Элементы и устройства систем управления. Конспект лекций. – Ташкент: ТашГТУ, 2017. – 280с 4. Галиев А.Л., Галиева Р.Р., Элементы и устройства автоматизированных систем управления. Учеб. Пособие. – Россия: Стерлитамак, 2008 -220 с. 5. Клим Ю.М. Типовые элементы систем автоматического управления. – М: Форум: ИНФРА-М, 2004. -384 с. 6. Бабиков М.А., Косинский А.В. «Элементы устройства автоматики»- М: Выс.шк. 2005. 7. Yusupbekov N.R, Muxamedov B.I, Gulomov Sh.M. Texnologik jarayonlarni nazorat qilish va avtomatlashtirish: texnika oliy oquv yurtlari talabalari uchun darslik. – T.: Oʻqituvchi, 2011. -576b.

O'xshashlar

Oʻlchash vositalarini xatoliklari. Elementlarni ishonchliligi

Apparat vositalarini tashxisi

Axborot-kutubxona muassasalarini avtomatlashtirish

Elektr oʻlchash sxemalari – koʻprikli, differentsial, kompensatsion sxemalar

Ilmiy-tadqiqot ishlarini avtomatlashtirish vositalari