Абстракт ва чекланган рақамли автоматлар,мили ва мур автоматлари ва уларнинг ифодаланиши - Informatika va AT - Referatlar

Абстракт ва чекланган рақамли автоматлар,мили ва мур автоматлари ва уларнинг ифодаланиши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

170.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Абстракт ва чекланган рақамли автоматлар. 2. Мили ва Мур автоматлари ва уларнинг ифодаланиши.

www.arxiv.uz Электрон ҳисоблаш машиналарини лойиҳалаш жараёни унинг ишлаш жараёнларини формаллаштирилган тавсифлаш имконини берувчи махсус математик аппаратни қўллашни тақозо этади. Бу математик аппарат сифатида чекланган рақамли автоматлар назарияси хизмат қилади. Рақамли автомат деганда, узлукли Ахборотнинг қабул қилиниши, сақланиши ва бирор-бир алгоритм асосида ишланишини таъминловчи қурилма тушунилади. Умуман, автоматлар сифатида амалий қурилмалар билан бир қаторда абстракт тизимлар (эксперт тизимлари, аксиоматик назариялар ва ҳ.) тушунилиши мумкин. Демак, Ахборотни қайта ишлайдиган ҳар қандай қурилма автомат деб аталиши мумкин. Бундай қурилма Ахборотни қабул қилувчи ва узатувчи каналларга, ҳамда муайян структурали қайта ишловчи қисмларга эгадир. Автоматлар назариясини ўзлаштириш учун аввало улар қайта ишлайдиган Ахборотни ифода қила билишимиз керак. Бизга маълумки, инсон йиђилган Ахборотни бошқаларга етказиш учун оғзаки нутқ билан бирга ёзувдан ҳам фойдаланади, яъни бирор алфавитдаги ҳарфлар билан бирга тиниш белгилари, рақамлар ва бошқалар ёрдамида ўз фикрларини ёзилган мақола, асар ва ҳ. сифатида ифодалайди. Худди шундай, абстракт ифодалаш автоматлар назарияси асосини ташкил этади. Автоматлар назариясида абстракт алфавит сифатида ихтиёрий объектлар мажмуаси тушунилади. Бу объектлар алфавитнинг ҳарфлари деб аталади. Алфавитнинг сўзи деб, алфавит ҳарфларининг ихтиёрий равишда тартибга солинган чекланган кетма-кетлигига айтилади. Сўз узунлиги сифатида сўздаги ҳарфлар сони тушунилади. Автоматлар назариясининг асосий масалаларидан бири, бир хил ёки ҳар хил алфавитларда тузилган сўзларнинг бирини иккинчисига акслантириш ҳисобланади ва у ўтиш қоидаларининг тизимси ёрдамида амалга оширилади. Ўтиш қоидалари чекли миқдордаги бажариладиган амаллардан иборат бўлиши мумкин.

www.arxiv.uz Автоматларда алфавитли акслантириш (оператор) тушунчаси кенг қўлланилади. Алфавитли оператор деб, бирор алфавитдаги сўзларни шу ёки бошқа алфавитдаги сўзларга мос қўювчи ҳар қандай функцияга айтилади. Шу операторнинг кириш йўли алфавити деб биринчи алфавитга, чиқиш йўли алфавити деб, иккинчисига айтилади. Фараз қилайлик А1 алфавитида тузилган L сўз F оператор ёрдамида А2 алфавитида тузилган К сўзга акслантирилган бўлсин, яъни К  F(L) Агар бу акслантириш бирор автоматда амалга оширилаётган бўлса, у ҳолда F оператор автоматнинг ҳатти-ҳаракати ва функционал ҳолатини кўрсатади. Автоматлар назарияси иккига, яъни абстракт ва структуравий назарияларга бўлинади. Абстракт автоматлар назарияси автоматнинг тузилиши ва қуриш усулларини эътиборга олмаган ҳолда, ташқи муҳит таъсирида ҳолатининг ўзгариши ва амалга оширадиган функцияларини ўрганади. Бошқача айтганда, автоматларнинг абстракт назарияси мазмуни жиҳатидан алгоритмлар назариясига яқин бўлиб, уни батафсилроқ ўрганиш имконини беради. Автоматларнинг ички структурасини текшириш, қуриш усулларини ўрганиш, кириш йўли таъсирларини ва автоматнинг уларга бўлган реакциясини кодлаш масалалари автоматларнинг структуравий назариясида ўрганилади. Умуман, структуравий назария абстракт назариянинг ривожлантирилиши ва давомидир. Структуравий назария мантиқий функциялар аппарати ва автоматларнинг абстракт назариясига таянган ҳолда ҳисоблаш техникаси қурилмаларини яратишда самарали тавсиялар беради. Автоматлар назарияси бевосита анализ ва синтез масалалари билан боғлиқдир. Автоматларнинг анализида автомат берилган бўлиб, шу автомат амалга оширадиган функцияни аниқлаш талаб қилинади. Автоматларни синтезлашда эса, аксинча, автомат амалга оширувчи функция ёки

www.arxiv.uz функциялар тизимси берилган бўлиб, уларни, берилган шартларни қаноатлантирган ҳолда амалга оширувчи автоматни қуриш талаб қилинади. Автоматлар яна икки - хотирали ва хотирасиз гуруҳларга бўлинади. Амалда хотирасиз автоматлар сифатида мураккаб бўлмаган автоматлар, хусусан, комбинацион схемалар (КС) тушунилади. Хотирали автоматлар комбинацион схемалардан фарқли равишда мураккаб тузилишга эга бўлиб, чекланган сондаги турли ички ҳолатларни эслаб қолувчи хотира блокини (ХБ) ўз ичига олади. Хотирали автоматнинг структуравий схемаси 9.1-расмда тасвирланган. ХБ хотира элементларидан (ХЭ) ташкил топган бўлади. ХЭ сони автомат ички ҳолатларининг сонига тенг. 9.1-расм. Умуман, абстракт рақамли автомат бешта < X,S,Y,  ,  > объектларнинг мажмуаси билан аниқланади. Бу ерда: X  { x i }, m i ,1 - автоматнинг кириш йўли сигналлари тўплами (автоматнинг кириш йўли алфавити); S  { s j }, n j ,1 - автоматнинг ҳолатлари тўплами (автоматнинг ҳолатлари алфавити);

www.arxiv.uz Y  { y k }, l k ,1 - автоматнинг чиқиш йўли сигналлари тўплами (автоматнинг чиқиш йўли алфавити);  - декарт тўпламлар кўпайтмасининг { X  S } ихтиёрий элементлари жуфтлигига мос келувчи S тўпламининг элементини кўрсатувчи, яъни ( X  S )  S акслантиришни ифодаловчи, автоматнинг ўтиш функцияси;  - ( X  S )  Y , ёки S  Y акслантиришни ифодаловчи, автоматнинг чиқиш йўли функцияси; Ўтиш функцияси  , автомат бирор s i  S ҳолатдан кириш йўли сигнали x j  X пайдо бўлганда бошқа бирор s p  S ҳолатга ўтишини кўрсатади. Буни қуйидаги ифода билан ёзиш мумкин: s p  ( s i ,x j ). Шунингдек, ( X  S )  Y акслантиришни берувчи чиқиш йўли функцияси  , бирор бир s i  S ҳолатда бўлган автомат, кириш йўли сигнали x j  X таъсирида чиқиш йўли сигнали y k  Y ни ҳосил қилишини кўрсатади. Буни қуйидагича ифодалаш мумкин: y k  ( s i ,x j ). Абстракт автомат чекли деб аталади, агарда унинг X,S,Y тўпламлари чекланган бўлса. Агарда  ва  функцияларнинг аниқланиш соҳаси ( X  S ) тўплами билан мос келса, абстракт автомат тўлиқ аниқланган деб аталади. Абстракт автомат умумий ҳолда (9.2-расм) битта кириш ва битта чиқиш йўлига эга бўлади. Y  { y 1 ,..., y k }X  { x 1 ,..., x m } S  { s 1 ,..., s n } 9.2-расм. Абстракт автоматнинг умумий тасвирланиши.

www.arxiv.uz Автомат ҳолатлари тўпламидан махсус бошланғич ҳолати s 0  S ажратилса, автомат ундовчи деб аталади, яъни ундовчи абстракт автомат олтита < X,S,Y,  ,  , s 0 > объектларнинг мажмуаси орқали аниқланади. S тўпламда s 0 бошланғич ҳолатнинг ажратилиши кўпинча автомат ишлашининг бошланишини қайдлашда қўл келади. Ҳар қандай t  0,1,2,... узлукли (дискрет) вақт онларида автомат S ҳолатлар тўпламига тегишли бўлган бирор s (t) ҳолатида бўлади. Бошланғич t  0 онида автомат ҳар доим бошланғич s (0)  s 0 ҳолатда бўлади. Ихтиёрий t вақтда автомат s (t) ҳолатда бўлганда у кириш йўли орқали x ( t )  X сигнални қабул қилиб, чиқиш йўлида y ( t )  ( s (t) , x ( t )) ҳолатига ўтади. Шундай қилиб, автоматнинг ишлаши бирор кириш йўли алфавити сўзларнинг тўпламини чиқиш йўли алфавити сўзлари тўпламига акслантиришдан иборат. Бир хил акслантиришни амалга оширувчи автоматлар эквивалент автоматлар деб аталади. Ҳар қандай автомат ўзининг кириш йўли, чиқиш йўли ва ҳолатлари тўплами элементларининг рўйхати ҳамда матрица, граф ёки аналитик шакллардаги ўтиш ва чиқиш йўли функциялари билан берилиши мумкин. Матрица усулида автомат иккита жадвал (ўтиш ва чиқиш йўли жадваллари) ёки боғланишлар матрицаси орқали берилиши мумкин. Ўтиш жадвалида автоматнинг ўтиш функциясини аниқловчи акслантириш, яъни ( X  S )  S берилади. Чиқиш йўли жадвалида эса автоматнинг турига қараб чиқиш йўли функциясини аниқловчи ( X  S )  Y ёки S  Y акслантириш берилади. Ихтиёрий автоматнинг ўтиш жадвали қуйидагича қурилади. Жадвалнинг устунлари автоматнинг кириш йўли алфавитлари ҳарфлари билан белгиланади, жадвалнинг қаторлари эса ҳолатлар алфавитининг ҳарфлари билан белгиланади. Кириш йўли сигнали x j билан белгиланган устун ва s i ҳолат орқали белгиланган қаторнинг кесишишган катагига автоматни s i

www.arxiv.uz ҳолатдан х j кириш йўли сигнали таъсирида содир бўлган мос ўтиш s k ҳолати белгиланади. Бу қуйидаги ифода билан аниқланади: s k  ( s i , х i ). Ўтиш жадвалига мисол сифатида ихтиёрий кириш йўли Х  { x 1 , x 2 , x 3 } ва ҳолат S  { s 1 , s 2 , s 3 , s 4 } алфавитларига эга бўлган тўлиқ аниқланган абстракт автоматнинг жадвалини келтиришимиз мумкин 9.1-жадвал). 9.1-жадвал Ҳолатлар Кириш йўли сигналлари x 1 x 2 x 3 s 1 s 1 s 2 s 1 s 2 s 3 s 4 s 2 s 3 s 3 s 1 s 4 s 4 s 3 s 1 s 2 Агар автомат тўлиқ аниқланмаган, яъни кириш йўли сигнали x j таъсирида s i ҳолатдан бошқа ҳолатга ўтиши аниқланмаган бўлса, у ҳолда кириш йўли сигнали x j билан белгиланган устун ва s i ҳолат билан белгиланган қаторнинг кесишган катагига чизиқча қўйилади. Бошқа катакларни тўлдириш шу тарзда амалга оширилади. Чиқиш йўли жадвали автоматнинг турига қараб қуйидаги икки усули билан қурилиши мумкин: 1. Биринчи усулга биноан чиқиш йўли жадвалининг катагига, яъни кириш йўли сигнали x j билан белгиланган устун ва s i ҳолат билан белгиланган қаторнинг кесишган катагига мос чиқиш йўли сигнали y k қўйилади. Демак, бу усул ихтиёрий s i ҳолатда кириш йўли сигнали x j таъсирида y k  ( s i , x j ) ифода билан аниқланувчи чиқиш йўли сигналини ҳосил қилувчи автоматлар туркумининг чиқиш йўли жадвалини қуриш имконини беради. Чиқиш йўли жадвалига мисол сифатида Х  { x 1 , x 2 , x 3 }, S  { s 1 , s 2 , s 3 , s 4 } ва Y  { y 1 , y 2 , y 3 } алфавитлари билан тўлиқ аниқланган ихтиёрий абстракт автоматнинг жадвалини келтиришимиз мумкин (9.2-жадвал). 9.2-жадвал Ҳолатлар Кириш йўли сигналлари

www.arxiv.uz x 1 x 2 x 3 s 1 y 1 y 1 y 2 s 2 y 3 y 3 y 3 s 3 y 2 y 1 y 3 s 4 y 2 y 1 y 3 2. Иккинчи усул жуда содда усул бўлиб, унда чиқиш йўли жадвалини қуриш учун тўлиқ аниқланган автоматнинг ҳар бир ҳолатига мос ўз чиқиш йўли сигнали ёзилади. Бу туркумдаги автоматларнинг чиқиш йўли жадвалига мисол сифатида қуйидаги S  { s 1 , s 2 , s 3 , s 4 } ҳолатлар ва Y  { y 1 , y 2 , y 3 } чиқиш йўли алфавитларига эга бўлган ихтиёрий абстракт автоматнинг жадвалини келтиришимиз мумкин (9.3-жадвал). 9.3 - жадвал. Ҳолатлар Чиқиш йўли сигналлари s 1 y 1 s 2 y 1 s 3 y 2 s 4 y 3 Агарда автоматлар тўлиқ бўлмаган (қисмий) автоматлар бўлса, у ҳолда уларнинг чиқиш йўли жадвалларида баъзи чиқиш йўли сигналларининг йўқлигини кўрсатувчи катакларда чизиқчалар бўлиши мумкин. Амалда автоматнинг ўтиш ва чиқиш йўли жадваллари аксарият ҳолларда ўтишларнинг белгиланган жадвали деб аталувчи битта жадвал билан алмаштирилиши мумкин. Тўлиқ аниқланган ихтиёрий абстракт автомат учун ўтишларнинг белгиланган жадвали қуйидаги кўринишга эга (9.4-жадвал). 9.4-жадвал. Ҳолатлар Кириш йўли сигналлари x 1 x 2 x 3 s 1 s 1  y 1 s 2  y 1 s 1  y 2 s 2 s 3  y 3 s 4  y 3 s 2  y 3 s 3 s 3  y 2 s 1  y 1 s 4  y 3

www.arxiv.uz s 4 s 3  y 2 s 1  y 1 s 2  y 3 Абстракт автоматлар боғланиш матрицалари орқали ҳам ифодаланиши мумкин. Ихтиёрий автоматнинг боғланиш матрицаси кўрилаётган автомат қанча ҳолатга эга бўлса, шунча устунлардан (қаторлардан) ташкил топган квадрат матрицадан иборат бўлади. Боғланиш матрицасининг ҳар бир устуни (қатори) автомат ҳолатининг ҳарфи билан белгиланади. Агар автомат ундовчи бўлса, яъни s 0 бошланғич ҳолатига эга бўлса, у ҳолда чап томондаги биринчи устун ва юқоридаги биринчи қатор автоматнинг бошланғич ҳолатининг ҳарфи s 0 билан белгиланади. Автоматнинг боғланиш матрицасидаги s j ҳолат билан белгиланган устуннинг s i ҳолат билан белгиланган қатор билан кесишган катагига автоматнинг s j ҳолатдан s i ҳолатга ўтишини таъминловчи кириш йўли сигнали x p (ёки кириш йўли сигналларининг дизьюнкцияси) ёзилади. Баъзи турдаги автоматлар учун кириш йўли сигнали x p билан шу автомат s j  ( s i , x p ) ўтишини бажаришда шаклланган чиқиш йўли сигнали y k ҳам қавс ичида кўрсатилади. 9.4-жадвалдаги ихтиёрий абстракт автоматнинг боғланиш матрицаси 9.3-расмда келтирилган. s 1 s 2 s 3 s 4 s 1 x 1 ( y 1 )  x 3 ( y 2 ) x 2 ( y 1 ) - - s 2 - x 3 ( y 3 ) x 1 ( y 3 ) x 2 ( y 3 ) s 3 x 2 ( y 1 ) - x 1 ( y 2 ) x 3 ( y 3 ) s 4 x 2 ( y 1 ) x 3 ( y 3 ) x 1 ( y 2 ) - 9.3-расм. Абстракт автоматнинг боғланиш матрицаси Автоматларни график усулда ифодалаш учун йўналтирилган графлар ишлатилади. Бунда автомат ҳолатлари граф учлари орқали, ҳолатлар ўртасидаги ўзаро ўтишлар мос учларни бирлаштирувчи ёйлар билан тасвирланади. Графнинг ҳар бир ёйига шу ўтишнинг амалга оширилишини таъминловчи кириш йўли сигнали x i ҳарфи, ҳар бир учига эса автоматнинг

www.arxiv.uz ҳолатига мос келувчи s i ҳарфи ёзилади. Баъзи турдаги автоматларни ифодалашда граф ёйларига кириш йўли сигнали билан бир қаторда чиқиш йўли сигнали у i ҳам ёзилади. Юқорида баён этилган автомат турларининг граф орқали берилишига мисол сифатида 9.4- ва 9.5-расмларда келтирилган графларни кўрсатиш мумкин. Абстракт автоматларни аналитик усулда ифодалашда { X , S , Y , F } тўртли r и қўлланилади. Бу ерда F автоматнинг ҳар бир s i  S ҳолатига тегишли ( Х  S )  ( S  Y ) акслантиришни беради. Бошқача айтганда, автоматларни аналитик усулда ифодалашда автоматнинг ҳар бир s i ҳолатига тўғри келувчи, автоматнинг х k кириш йўли сигнали таъсирида s i ҳолатдан s j ҳолатга ўтказувчи, шу билан бирга y p чиқиш йўли сигналини ҳосил қилувчи s j , x k , y p учлик тўпламларидан иборат бўлган isF акслантириш кўрсатилади. Абстракт автоматнинг умумий таърифига биноан ушбу акслантириш  ва  функцияларининг қуйидаги ифодаларга мос тавсифи билан бир маънога эга: s i  ( s i , x k ); y p  ( s i , x k ). Автоматларнинг берилиш усулларини кўрганимизда келтирилган мисоллар икки турдаги автоматлар учун берилган . Амалда чиқиш йўли функциясини шакллантириш усулига қараб абстракт автоматларни 3 турга ажратиш мумкин: Мили, Мур ва С. Мили абстракт автоматида  чиқиш йўли функцияси ( X  S )  Y акслантиришни беради. Мур абстракт автоматида эса  чиқиш йўли функцияси S  Y акслантиришни беради. С абстракт автоматида чиқиш йўли функциялари  1 ва  2 мос равишда ( X  S )  Y 1 ва S  Y 2 акслантиришларни беради

www.arxiv.uz 9.4-расм. Мили автоматининг графи. 9.5-расм. Мур автоматининг графи. . Ихтиёрий Мур ёки Мили автомати битта кириш йўли ва битта чиқиш йўлига эга (9.6-расм, а). С автомати битта кириш йўли ва иккита чиқиш йўлига эга (9.6-расм, б). Абстракт автоматлар юқорида берилган таърифларга биноан қуйидаги тенгламалар тизимлари билан характерланади: Мили автомати y ( t )  [ s ( t ), x ( t )], s ( t  1)  [ s ( t ), x ( t )]. (9.1) Мур автомати y ( t )  [ s ( t ),], s ( t  1)  [ s ( t ), x ( t )]. (9.2)

www.arxiv.uz Эквивалент автоматларнинг бирини иккинчисига ўзгартириш мумкинлигини ҳисобга олиб , Мур автоматини унга эквивалент бўлган Мили автоматига график усулда ўзгартиришни кўрайлик . Ўзгартириш Мур автомати s j ҳолатида шакллантирган чиқиш йўли сигнали y p ни s j учга кираётган ёйга кўчиришдан иборатдир . Матрица усули ёрдамида ифодаланган Мили автоматининг ўтишлар жадвали Мур автоматининг ўтишлар жадвалига мос. Мили автоматининг чиқиш йўли жадвали эса ўзининг ўтиш жадвалидаги кириш йўли сигнали x R билан белгиланган устун ва s i қатор кесишган катакдаги s j ҳолатни шу шакллантирилган y p чиқиш йўли сигналига алмаштириш билан ҳосил қилинади. Адабиёт лар: 1. Ғаниев С . К ., Каримов М . М ., Мамбетов Н . М . Ҳисоблаш тизимларининг Ахборот асослари . Олий ўқув юрт.студ. учун дарслик. -Тошкент.: ТДТУ, 2002, 120 – 130 б. 2. Савельев А.Я. Основы информатики. Учеб. Для вузов. –М Изд-во МГТУим. Н.Э Баумана, 2001, 292 – 310 б.

www.arxiv.uz 3. Лысиков Б.Г Арифметические и логические основы цифровых автоматовх [Учебник для вузов по спец. "Электронные вычислительные машины"]. Минск: Выша школа, 1980, 284 – 309 б. 4. www.intuit.uz

O'xshashlar

Xотирали рақамли автоматларни синтезлаш

Mикродастурли автоматлар. Xотирада сақланувчи мантиқли ва схемали мантиқли автоматлар

Дастурлаш таъминот ва уларнинг классификацияси

Интернет сахифалари ва уларнинг турлари

Тасодифий миқдорлар ва уларнинг тақсимот