Жиноятларни квалификация қилишнинг асосий босқичлари - Huquqshunoslik - Referatlar

Жиноятларни квалификация қилишнинг асосий босқичлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

68 KB

Ko'chirib olish

Жиноятларни квалификация қилишнинг асосий босқичлари Режа: 1. Жиноятларни квалификация қилишнинг асосий босқичлари. 2. Ижтимоий хавфли қилмишнинг умумий белгиларини аниқлаш босқичи. 3. Жиноятнинг турдош белгиларини аниқлаш босқичи. 4. Жиноят таркибининг турлари бўйича белгиларини аниқлаш ва таққослаш босқичи. 5. Жиноят қонуни нормаларининг жиноятларни квалификация қилишдаги ўрни ва роли.

Жиноятларни квалификация қилишнинг асосий босқичлари. Жиноятларни квалификация қилиш жараёни маълум турдаги жиноят таркибининг белгиларига жамият учун хавфли бўлган аниқ ҳаракатларнинг ўта муҳим импик ўхшаш ҳолатларини белгилашдан иборат. Ҳар бир суриштирувчи, терговчи, прокурор, судья фаолиятида, қайсики, жамият учун хавфли бўлган аниқ жиноят ҳуқуқий квалификацияни амалга оширадиган фаолиятида аниқ 2 та йўналиш кўриб чиқилади: бир томондан, ушбу шахслар доимо, босқичма-босқич жиноия ҳолатларнинг аниқ далилларини белгилайди, бошқа тарафдан эса, жиноят қонуни таҳлилини ишлаб чиқади. Шу билан бирга жиноий ҳаракатнинг ҳуқуқий квалификация жараёнини бевосита амалга ошириш учун тахминларни ҳосил қилади. Ушбу жараён жиноий ва жазо тўғрисидаги қонунда бўлган белгилари билан жиноятни аниқ ҳолатини белгиланган қиёслашлар ва ўхшатишлар орқали кечади. Бундай ҳолатда жиноят ҳуқуқий квалификацияни амалга ошираётган шахс, ўзининг ҳаракатларини маълум тартибда, изчилликда амалга оширишни назарда тутади. Жиноятларни квалификация қилиш жараёни 3 та босқичдан иборат. Дастлаб ҳаракатнинг ўша умумий белгилари ажратилади, яъни ҳуқуқий муносабатлар тури аниқланади. Ушбу босқичда ҳуқуқдан фойдаланиш фаолиятини амалга оширадиган шахс, ушбу аниқ ҳолатда жиноят белгилари боми ёки бу ҳаракатни нож ў я ҳаракат каби квалификация қилиш тўғрисидаги масалани ҳал қилишга тўғри келади. Жиноят ҳуқуқий муносабатларни сезиш ҳолатларида жиноят белгиларининг айбланувчи ҳаракатида борлиги квалификация жараёни иккинчи босқичига киради. Ушбу босқичда жиноия ҳаракатларнинг наслли белгиларини ажратиш кечади, яъни ЖКнинг қайси бўлимида кўриб чиқилаётган жиноят қамраб олинади. Жиноят учун хавфли ҳаракатда наслдан ў т адиган белгиларни белгилаш биринчи навбатда жиноия оқибатларнинг наслли объектларини аниқлашни таҳлил қилади, баъзи ҳолатларда эса махсус субъектларнинг белгиларини белгилашни ҳам таҳлил қилади.

Жиноятни квалификация қилишнинг 3-босқичи жиноятнинг бу турдаги белгиларини қиёслаш ва аниқлашдан иборат. Ушбу босқичда ЖК маълум бўлимининг қандайдир танланган моддалар чегарасида жиноятнинг дастлабки аниқланиш босқичи кечади; жиноятнинг оддий таркиби ёки квалификациялашган. (Малакали) Жиноят учун хавфли ҳаракатнинг жиноят ҳуқуқий квалификация қилиш жараёни бевосита 3 та босқичда ўтади. Улар ўзаро бир бири билан боғлик ҳаракатлар. Шахсни жиноий жавобгарликка тортиш учун жиноятни квалификация қилишнинг барча жараёнини тугатиши керак. Жамият учун хавфли ҳаракатни квалификация қилиш жараёнида муҳим ўринни жиноят таркибининг белгилари билан ҳаракатнинг далилли шароитларини таққослаш жараёнини амалга оширилишига нисбатан жиноят ҳуқуқий нормаларни қидириш эгаллайди. Ҳуқуқий нормаларнинг қидирув жараёни 4 босқични босиб ўтади. Биринчи босқич белгиланган маълумотларни тартибга солиш ва уларнинг ичидан юридик нуқтаи-назардан муҳим белгиларни ажратишдан иборат. Кўпсонли маълумотлардан квалификацияни амалга оширадиган шахс квалификация учун муҳим аҳамиятли бўлганларни танлаши ажратиши керак. Мураккаблиги шундаки, жиноий ишни тергов қилишда бошида исботлаш предмети етарли даражада хар доим ҳам эмас, қандай далиллар жиноят ҳуқуқий аҳамиятга эга бўлади, қандайлари бўлмайди, ноъмалум. Ҳар холда тергов қилишнинг дастлабки босқичида терговчи ҳар қандай жиноятга хос бўлган белгилар гуруҳига нисбатан барча далилли ҳолатларни тартибга солиб йиғиб олишга ҳаракат қилиши керак; объектига, объектли тарафга, субъектга ва субъектив томонга ушбу ишни олиб борувчи шахс, ушбу терилган барча далилли ҳолатларни ушбу тўрт гуруҳга тарқатади. Иккинчи босқич ҳақиқий материал мавжуд бўлиб, мос келадиган модель, барча зарурий қонуний констуркцияларни ажратишдан иборат. Учинчи босқич иш бўйича бор бўлган далилли ҳолатларга мос келадиган жиноятнинг аралаш таркиби гуруҳини кўрсатишидир. Ара лаш

таркибидаги гуруҳларни шакллантиришдан кейин тўртинчисини якунлайдиган босқич келади. Ушбу гуруҳдан битта таркибни қайсики унинг белгилари содир этилган жиноятга мос келадиган босқич кела ди. Унга ушбу босқичлар асосан жамият учун хавфли бўлган ҳара катни квалификация қилиш учун ҳуқуқий нормаларни қидиришни олиб борадиган шахснинг ҳаракатини акс эттиради. Жиноятларни квалификация қилиш босқичлари Қилмишни квалификация қилиш учун жиноят қонуни нормасини аниқлаш бир неча босқичда амалга оширилади. Биринчи босқичда квалификация қилиш субъектлари томонидан фактик маълумотларни тартибга солиб, улар ичидан юридик аҳамиятга эга бўлганлари ажратилади. Бу содир этилган ижтимоий хавфли қилмишнинг фактик маълумотлари жиноят қонунида мустаҳкамлаб қўйилганлигини аниқлаш лозимлигини билдиради. Иккинчи босқичда йиғилган фактик материалларга жиноят қонуни нормасидан қайси бири мос келиши аниқланади. Учинчи босқичда жиноят ишининг фактик ҳолатларига мос келадиган ўхшаш таркибли жиноятлар гуруҳи аниқланади. Булар қаторига объектив ва субъектив белгиларга кўра мос келувчи, алоҳида ҳолатларга кўра фарқланадиган жиноятларнинг таркиби киради. Тўртинчи босқичда танлаб олинган жиноят таркиби гуруҳидан содир этилган жиноятлар мос келадиган ва унинг барча томонларини тавсифлайдиган бир ёки бир неча жиноят қонуни танлаб олинади. Жиноят таркиби қилмишни квалификация қилишнинг асоси ЖК нормалари билан квалификация қилинадиган ижтимоий хавфли қилмишнинг қонуний модели жиноятнинг таркиби ҳисобланади. Қилмишни жиноий-ҳуқуқий квалификация қилиш учун жиноят таркиби элементларига кўра: объект, объектив томон, субъект, субъектив томонни тавсифловчи белгиларга ажратилади.

Жиноят қонуни нормаларининг жиноятларни квалификация қилишдаги ўрни ва роли. Жиноятларни квалификация қилишнинг ҳуқуқий асоси жиноят қонунидир. Бу, жиноят ҳуқуқий квалификациянинг, жиноят ҳуқуқий нормада белгиланган жиноят таркиби белгиларини содир этилган қилмишнинг белгиларига тўлиқ мослигини аниқлаш каби ҳуқуқий табиатидан келиб чиқади. Шундай қилиб, жиноятни квалификация қилиш жараёнида икки томон мавжуд бўлиб, биринчиси муайян кўринишдаги жиноятнинг қонуний модели мужассамланган жиноят ҳуқуқий норма (намуна) бўлса, иккинчиси муайян ҳаётий ҳодиса (содир этилган ижтимоий хавфли қилмиш). Квалификация қилиш жараёнида қилмиш жиноятнинг илмий тушунчаси ёки суд амалиётида вужудга келган тушунча билан эмас, балки жиноят қонунида белгиланган конструкция (модели) билан солиштирилиши ва ўрнатилиши сабабли жиноят қонуни квалификациянинг ҳуқуқий асоси бўлиб ҳисобланади. Квалификация қилиш жараёнида жиноятнинг қонуний тушунча си (таърифи, белгилари) муайян ижтимоий хавфли қилмиш билан таққосланади. Фақат жиноят қонунидагина ижтимоий хавфли қил мишнинг мослигини ўрнатиш лозим бўлган модель мавжуддир. Жиноят кодексида жиноий қилмишларнинг қатъий рўйхати қамраб олинган. Алоҳида мансабдор шахсларнинг ва давлат муассасаларининг уларни кенгайтириш, қисқартириш, ўзгартириш ёки тўлдириш ҳуқуқи йўқ. Бу ҳуқуқ фақат қонун чқарувчи органга берилгандир. Суриштирувчи, терговчи, прокурор, судья жиноятларни квалификация қилишда муайян ижтимоий хавфли қилмишга фақат қонун чиқарувчи томонидан берилган ҳуқуқий баҳолашни қўллай оладилар. Жиноят ҳуқуқий квалификация бу мазкур турдаги жиноятларнинг давлат томонидан берилган ҳуқуқий баҳолашни муайян ҳаётий воқеага, муайян ижтимоий хавфли қилмишга солишитиришдир.

Кўриб чиқилаетган ижтимоий хаввфли қилмиш Жиноят кодекснинг қайси нормаси билан қамаб олинишини аниқлаш жиноят ҳуқуқий квалификациянинг натижаси ҳисобланадаи ва жиноят қонунининг муайян нормасига ҳавола қилинишини назарда тутади. Жиноят қонуни Умумий ва Махсус қисмлардан иборат. Умумий қисм жиноят ҳуқуқининг мақсад, принцип ва асосий институтларини ўз ичига олади. Умумий қисм барча жиноят ишларини кўришда қўлланиладиган нормалардан иборатдир. Махсус қисмда муайян жиноятларнинг турлари ва белгилари, шу жиноятларнинг жазога сазоворлик доираси берилган. Умумий ва Махсус қисм ўзаро боғлиқдир. Махсус қисм моддалари Умумий қисм нормаларига асосланиб қўлланилади. Бу ҳолатни квалификация жараёнида инобатга олиш зарурдир. Ижтимоий хавфли қилмиш содир этган шахсни жиноий жавобгарликка тортиш учун юридик асосни топиш квалификациянинг мақсади бўлиб ҳисобланади. Жиноятни квалификация қилиш жараёнида содир этилган қилмиш белгилари жиноят таркибининг қонунда белгиланган белгилари билан солиштирилади ва жиноят аниқланади. Жиноят қонунида мавжуд бўлган бундай ҳуқуқий тавсиф жиноят таркиби деб аталади. Жиноят кодексининг Махсус қисмида тамом бўлган жиноятлар белгидангандир. Аммо реал ҳаётда тугалланмаган жиноятларни квалификация қилишга ва тегишли ҳужжатларда кўрсатиб ўтишга тўғри келади. Бу масала умумий қисм нормаларига ҳавола қилинган ҳолда ҳал этилади. Жиноятни бажарувчидан бошқа иштирокчиларининг қилмишини квалификация қилишда Умумий қисмнинг тегишли нормаларига ҳавола қилинади. Шу билан бирга Умумий қисм нормаларининг ишлатилишини фақат процессуал ҳужжатларда акс эттириш зарур бўлган ҳолларда ҳавола қилиниши билан чеклаш мумкин эмас. Бу тушунчани чуқурроқ талқин этиш керак, яъни Умумий қисм нормаларига ҳавола қилинмаса-да, қилмишни квалификация қилишда уларга мурожаат қилишга тўғри келган барча

ҳолларни тушуниш керак. Ҳуқуқий норманинг тузулишини ўрганиш, қонун чиқарувчининг қонунда берган у ёки бу махсус ва ўзига хос томонларини ўрганишни тақазо этади. У ёки бу жиноят ҳуқуқий норманинг қонуний тузили-шининг хусусиятини аниқлаш ижтимоий хавфли қилмишни тўғри квалификация қилишда муҳим аҳамиятга эга. Бу эса жиноят қонуни¬ни қўлловчи шахсга, у ёки бу жиноятлар тўғрисидаги қонун чиқа-рувчининг мантиқий мулоҳазалари, ғоялари ифодаланган норматив манбалардан бирини аниқлашга ёрдам беради, бошқача қилиб айт-ганда, қонун чиқарувчи маълум турдош ижтимоий хавфли қилмишни таърифловчи жиноят таркибини барча белгиларини аниқлашга ёрдам беради. Ҳуқуқнинг умумий назариясида фаннинг аксарият ҳуқуқ тармоқларида, ҳуқуқий норма учта қисмга ажратилади: гипотеза; диспозиция; санкция. Гипотеза – ҳуқуқий нормани қўллаш шартлари; диспозиция – хулқ атвор қоидаси, маълум кўринишда ҳаракат қилишни тасвирлаш ёки бирор қилмишни тақиқлаш; санкция – ҳуқуқий нормани бажа-рмасликнинг ҳуқуқий оқибати. Гипотезанинг жиноят ҳуқуқий нормадаги ўрни тўғрисидаги масала ўзига хос мураккабдир. Дарҳақиқат, ЖК Махсус қисмидаги мод-даларни таҳлил қилишда, нормаларни қўллаш шартлари ифодаланган қисмни ажратишнинг имкони йўқ. Бироқ гипотиза жиноят ҳуқуқий нормада мавжудлиги шубҳасиз. Қонун чиқарувчи ушбу қоидани ба-жариши лозим ва мумкин бўлган шартларни назарда тутмасдан у ёки бу хатти-ҳаракатнинг мажбурийлигини ёхуд у ёки бу тарздаги хулқ-атворни қатъий ман қила олмайди. Шунингдек, қонун чикарувчи жи-ноий жавобгарликка тортилиши ва айибдорга нисбатан жиноий жазо чораларини тайинлаш каби ҳуқуқий оқибатлар келиб чиқиши мумкин бўлган шартларни жиноят ҳуқуқий нормада белгиламай ўтиши мумкин эмас. Аксарият олимларнинг фикрига кўра Жиноят Кодекси Умумий қисмидаги барча моддалари, Махсус қисм нормалари учун гипотеза ролини

бажаради. Қонун чиқариш техник воситаларини тежаш мақсадида, Жиноят кодекси ва унинг алоҳида моддаларининг их-чамлиги манфаатини кўзлаб, қонун чиқарувчининг шахс томонидан муайян жиноят содир қилиши натижасида келиб чиқадиган салбий оқибатлар тўғрисидаги кўрсатмалари айнан ЖК умумий қисмига киритилган. Умумий қисмнинг нормалари ЖК Махсус қисм нормаларининг мазмуни билан боғланган бўлмаса аҳамиятга эга бўлмайди. Умумий қисм нормалари мавжудлигининг аҳамияти умумий принцип ва қоидаларни белгилаш орқали Махсус кисм нормаларининг қўлланилишини таъминлашдан иборат. Шу муносабат билан Махсус қисм нормалар таркибини ЖК Умумий кисм нормалари билан узлуксиз алоқадорлик ва умумийликда кўриб чиқиш керак. Шу билан бирга, жиноят ҳуқуқий нормаларнинг жиноят содир этганлик учун жазо назарда тутилган қисмида (санкцияда) жиноят таркибининг бирор- бир белгиси кўрсатилмаган. Ушбу турдаги жиноий қилмишнинг ўзига хос ва муҳим ҳусусиятлари жиноят ҳуқуқий нормаларнинг диспозициясида мавжуд. Шу нуқтаи назардан ўз аҳамиятига кўра диспозиция - барча жиноят ҳуқуқий нормаларнинг негизи бўлиб, унда жиноят моҳиятининг тавсифи берилган. Диспозицияда фақат шу турдаги жиноят учун хос бўлган ижтимоий хавфли қилмишнинг белгилари берилади. Ҳуқуқнинг умумий назариясида ҳуқуқий нормаларнинг диспозицияси оддий, тасвирлов, бланкет ва ҳаволаки диспозицияларга ажратилади. Оддий диспозиция фақат жиноий қилмишнинг номинигина ифодалаб, унинг белгиларини ёритмайди. Тасвирлов диспозицияда жиноят белгиларининг тўлиқ ёки қисқа тарифи берилади. Бланкет диспозиция мсодда мазмунини еритиш учун ҳуқуқнинг бошқа тармоғи нормаларига ҳавола қилади. Жиноят қонунининг бошқа нормаларига ҳавола қилиш орқали жиноят таркибининг белгиларини ёритадиган диспозиция ҳаволаки диспозиция деб тан олинади.

Жиноят таркиби белгиларинг унда тўлиқ ифодаланиши ва жиноят ҳуқуқий нормалари таркибининг ўзига хос хусусиятилари, даражаси, у ёки бу турдаги жиноят тўғрисидаги қонун чиқарувчининг мантиқий фикри, ғоясини аниқлашга ёрдам берадиган бошқа манбани қўллаш жараёнида мурожаат қилиш зарурлигини ўқдиради. Бундай ҳолатларнда қонунда оддий диспозиция мавжуд бўлса, яъни, фақат жиноий ҳаракатнинг номи берилган, жамият учун хавфли бўлган ҳаракатнинг жиноят ҳуқуқий малакасини олиб берадиган, жи-ноят ҳуқуқий нормаларни кўллайдиган шахс, жиноятнинг барча тур-ларини очиб бериши, тахминан шифрни очиб бериши керак. Ушбу масалани амалга ошира туриб суруштирувчи, терговчи, прокурор ва судья, субекти ва субъект ва субъектив томонлари, жиноятнинг объекти тушунчаларини очиб берадиган. Асосий қисмнинг нормаларига аҳамият беришлари керак. Баёнотли диспозиция билан ЖКнинг модддаларига кўра жамиятга хавф тўғдирадиган ҳаракатни квалификация қилишда, жиноят таркибининг белгиларини аниқлаш жараёни оддий диспозиция сингари, ўша қонун асосида олиб борилади. Баёнотли диспозицияда тўғридан-тўғри кўрсатилган жиноят таркибининг барча белгилари қонун чиқарувчи ишлатган маънода изоҳланган бўлиши керак. Агар ишлатилган ёки бошқа ҳуқуқий атамаларнинг таърифи илгари белгиланган изоҳлар билан ёки умумий ишлатиладиган ихоҳдар билан тўғри келса. Баёнотли ва сургунли жиноятлар таркибини белгиларини белгилаш хусусиятлари шундан иборатки, жиноят ҳуқуқий квалификацияни олиб бораётган шахс, жиноят қонунининг бошқа нормаларига мурожаат қилиши керак. Бошқа норматив актларга жиноятни квалифи-кациялашда мурожаатнинг зарурати қонун чиқарувчи томонидан ол-диндан белгиланган эди. Сургунли ва банкетли диспозицияга эга бўлган жиноят ҳуқуқий нормаларни нашр қилиш пайтида албатта. Бунда қонун чиқарувчи жиноят тури белгиларини очиб беришга хиз-мат қиладиган шўа нормаларни, қайсики, жиноят ҳуқуқий нормалар ҳаракати жараёнида, ўзгаришини,

тўлдирилишини ҳисобга олади. Шундай қилиб, қонун чиқарувчи бланкетли диспозиция билан жиноят қонунида одатда жамият учун хавфли бўлган у ёки бу бошқа жазони ва жиноий ҳуқуққа қаршилигини белгилайди, бироқ жиноят ҳуқуқий ронмада жиноятнинг объектив томонини таърифлайдиган жиноят таркиби белгиларини тўлиқ очишга имкон бермайди. Ваҳолангки, ушбу белгилар кўриб чиқилаётган жиноятлар таркибини аниқлаш учун асосий ва муҳим ҳисобланади. Ушбу белгилар жиноий қонунга қарши ҳаракатларнинг ҳажмини, жиноий жазоланадиган ҳаракатларнинг характери ва рўйхатини белгилайди.

Фойдаланилган адабиётлар: 1.Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. – Тошкент: Ўзбекистон, 1992. 2.Международний пакт о гражданских и политических правах. Международная зашита прав и свобод человека. Сборник документов. М.: Юрид.лит., 1990 г. 3.Основние принципи независимости судебних органов. Международние права и свобода человека: Сборник документов. М: Юрид.лит., 1990 г. 4.Всеобшая декларация прав человека. – Права человека. Основние международние документи: Сборник документов. М.: Международние отношения. 1989 г. – С. 134-142. 5. Конвенция о правовой помоши и правових отношениях по гражданским, семейним и уголовним делам. (Хўжалик ва ҳуқуқ Хозяйство и право. – Ташкент. 1997, №1-2. С. 58-76).

O'xshashlar

Ҳарбий жиноятларни квалификация қилиш

Тамом бўлмаган жиноятларни квалификация қилиш

Шахсга қарши жиноятларни квалификация қилиш

Бир қанча жиноятларни квалификация қилиш

Экология соҳасидаги жиноятларни квалификация қилиш