Жиноят процессуал мажбурлов чоралари - Huquqshunoslik - Referatlar

Жиноят процессуал мажбурлов чоралари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

214.5 KB

Ko'chirib olish

Жиноят процессуал мажбурлов чоралари Режа: 1. Жиноят процессуал мажбурлов чоралари тушунчаси ва турлари 2. Ушлаб туриш 3. Эҳтиёт чоралари тушунчаси ва турлари, улар қўлланилишининг асослари ва тартиби 4. Қамоққа олиш 5. Гаров 6.Муносиб хулқ-атворда бўлиш ҳақидаги тилхат 7. Шахсий кафиллик ва жамоат бирлашмаси ёки жамоанинг кафиллиги 8. Вояга етмаганни кузатув остига олиш учун топшириш

Жиноят процессуал мажбурлов чоралари тушунчаси ва турлари Суриштирув, тергов, прокуратура ва суд органларига жиноятлар тўғрисидаги ишларни кўриб чиққанда суриштирув, дастлабки тергов ва суд муҳокамаси борасида жиноят ишларини судда юритишга процессуал ҳуқуқлари ҳамда процессуал мажбуриятлари бўлган фуқароларни гувоҳлар, жабрланувчилар, айбланувчилар ва бошқалар сифатида жалб қилишга тўғри келади. Ушбу мажбуриятлар жиноят ишларини судда юритишда иштирок этувчилар томонидан аксарият ҳолларда ихтиёрий равишда амалга оширилади. Аммо тергов ва суд амалиётида айрим шахслар томонидан ўз процессуал мажбуриятларини бажармаслик ҳолатлари учрайди. Жиноят процессуал ҳуқуқ қонун талабларини бажармайдиган шахсларга нисбатан ёки бундай бажарилмасликнинг олдини олиш учун давлат мажбурловини қўллаш имкониятини назарда тутади. Ишда иштирок этувчи шахслар хулқ-атворига таъсир этиш усуллари сифатида қўлланиладиган жиноят процессуал тусдаги чоралар жиноят-процессуал мажбурлов чоралари деб аталади. Давлат мажбурловининг бошқа чораларидан улар шу билан фарқ қиладики, улар жиноят ишини юритиш даврида қўлланилади ва процессуал хусусиятга эга бўлади; ваколатли давлат органлари томонидан ўзларининг ваколат доирасида қўлланилади; хулқ-атвори ёки бундай хулқ-атвор эҳтимоли жиноят ишларини судда юритиш муваффақиятли олиб борилиши учун монелик қиладиган ёки монелик қилиши мумкин бўлган ишда иштирок этувчи шахсларга нисбатан қўлланилади; ишларни судда юритишнинг умумий вазифаларидан келиб чиқадиган аниқ мақсадларга эга; қонунда назарда тутилган асослар, шартлар мавжуд бўлганида ҳамда уларнинг

қонунийлиги ва асослилигини кафолатлайдиган тартибда қўлланилади; алоҳида мазмунга ва хусусиятга эга бўлади. Процессуал мажбурлов чоралари деганда жиноят-процессуал қонунда назарда тутилган мажбурлов хусусиятидаги воситалар тушунилиб, улар жиноят иши юритилиши учун масъул бўлган ваколатли давлат органлари ва мансабдор шахслар томонидан қонунда белгиланган тартибда ва асослар бўлгандагина жиноят процесси иштирокчисига нисбатан унинг тергов ёки суд ҳаракатлари ўтказилишига монелик қиладиган ноқонуний хулқ- атворининг, унга юклатилган вазифалар бажарилмаслигининг олдини олиш, шунингдек гумон қилинувчи, айбланувчининг келгусидаги жиноий фаолиятига чек қўйиш ҳамда жиноят ишларини судда юритиш бошқа вазифаларини бажариш мақсадида қўлланилади. Барча жиноят процессуал мажбурлов чоралари учун улар қўлланиладиган шахсларнинг иродаси ва хоҳишидан қатъи назар амалга оширилиш имконияти умумий ҳисобланади. Лекин бундай имконият ҳамма вақтда ҳам амалда рўёбга чиқмайди, чунки фуқаролар кўпинча мансабдор шахснинг ўз мажбуриятларини бажаришига нафақат монелик қилмайди, балки ихтиёрий ва онгли равишда ҳуқуқ меъёрларининг кўрсатмаларини бажарадилар. Мажбурлов фуқароларнинг шахсий, мулкий ва бошқа субъектив ҳуқуқларини торайтириш ва чеклашда ифода этилади. Фуқаролар ҳуқуқларини чеклашга қуйидагилар тааллуқли бўлиши мумкин: эркинликни, турар жой дахлсизлигини, ёзишмалар сирларини, ҳаракатланиш эркинлигини, муайян меҳнат фаолиятини олиб бориш ҳуқуқини чеклаш ва ҳоказо. Ташқи жиҳатдан мажбурлов субъектнинг руҳий, жисмоний ёки маънавий таъсир этиш шаклида ифода этилади ҳамда нафақат ноқонуний хулқ-атворга чек қўйиш, балки унинг олдини олиш мақсадини кўзлайди. БМТ Бош Ассамблеяси қабул қилган «Мансабдор шахсларнинг ҳуқуқий тартиботни сақлаш бўйича хулқ-атвори тўғрисида»ги кодекснинг 3- моддасига биноан «Мансабдор шахсларга ҳуқуқ-тартиботни сақлаш учун мажбурлаш кучини ишлатиш ваколатини бериш керак. Мансабдор шахслар

бу ваколатдан оқилона фойдаланиб, жиноятларнинг олдин олишлари, ҳуқуқбузарликларни, гумон қилинган шахсларни ушлаб туришлари мумкин. Ушбу мақсадлардан ташқари мансабдор шахсларга мажбурлаш, куч ишлатиш ман этилади.» 1 . Муайян жиноят процессуал мажбурлов чораси фақат уни танлаш зарурлигини тақозо этувчи вазият мавжудлигида қўлланилиши мумкин. Бундай вазият бор ёки йўқлиги ҳар бир алоҳида ҳолда қонун у ёки бу процессуал мажбурлов чорасидан фойдаланиш билан боғлайдиган ҳақиқий хусусиятдаги маълумотлар йиғиндиси билан белгиланади. У ёки бу жиноят- процессуал мажбурлов чорасини қўллаш зарурлиги тўғрисидаги хулоса чиқаришга имкон берувчи ҳақиқий маълумотлар (далиллар) йиғиндиси уни қўллаш учун етарли асос ҳисобланади. Республикамиз Жиноят-процессуал кодексида «Процессуал мажбурлов» деб номланган махсус 4-бўлим ажратилиб, унда жиноят процессида шахснинг ҳуқуқларини чеклаш асослари ва чегаралари аниқ белгиланган. ЖПКнинг 213-моддасида процессуал мажбурлов чораларини қўллаш учун асослар таърифланган. Суриштирувчи, терговчи, прокурор ва суд: 1) жиноят процесси иштирокчиси тергов ёки суд ҳаракатларини амалга оширишга тўсқинлик қилса; 2) ўзига юклатилган мажбуриятларни бажармаётган бўлса; 3) гумон қилинувчи, айбланувчининг келгуси жиноий фаолиятининг олдини олиш ва ҳукм ижросини таъминлаш учун зарур бўлса, мажбурлов чораларини қўллашга ҳақлидир. Демак, жиноят-процессуал мажбурлов тушунчаси процесс субъектларига нисбатан йўл қўйиладиган таъсир этишнинг кўрсатилган турларини қамраб олиб, у қуйидаги аломатлар орқали очиб берилиши мумкин: а) бу жиноятларни тергов қилиш, жиноят ишини кўриб чиқиш ва ҳал қилиш учун ваколатли мансабдор шахслар ва органлар; суриштирув органи, терговчи, прокурор, суд томонидан қўлланиладиган давлат мажбурловининг тури;

б) мажбурловни қўллаш асослари қуйидагилардир: процессуал ҳаракатнинг процесснинг у ёки бу иштирокчиси қаршилик кўрсатаётганида ҳам ўтказилиши зарурлиги; жиноят иши учун масъул органнинг ўзи қабул қилган процессуал ҳужжатни бекор қилишга олиб келган ножўя хатти- ҳаракати; жарима санкциясини қўллашга сабаб бўлган процесс иштирокчисининг (суд муҳокамасида ҳозир бўлган шахснинг) ҳуқуқбузарлиги; қатъий чоралар, хусусан, гумон қилинувчи ва айбланувчига нисбатан эҳтиёт чораларини қўллашнинг зарурлиги; в) процессуал мажбурлов чораларини қўллаш кўрсатилган ҳар қандай асос исбот қилиниши керак (масалан, айбланувчи ғойиб бўлишининг юқори даражадаги эҳтимолини, олиб қўйиш ёки тинтув ўтказиш тўғрисида қарор қабул қилинганда қидирилаётган ашё муайян шахсда эканлигини исботлаш зарурлиги ва ҳоказо); г) мажбурлов чоралари қонунда белгиланган процессуал шаклларда ҳамда жиноят иши қўзғатилганидан кейингина қўлланилади (ушлаб туриш бундан мустасно); д) шахс ҳуқуқлари ва эркинликларини процессуал мажбурлов туфайли чеклаш энг паст даражада ва ҳақиқатан зарур бўлиши керак 1 ; е) процессуал мажбурловнинг мақсади жиноят ишларини судда юритиш соҳасида ҳуқуқий тартиботни ҳимоя қилиш, қонунийлик бузилишининг олдини олиш ва уни бартараф этиш, ҳар бир жиноят иши бўйича ҳақиқатни аниқлаш, унинг тўғри ҳал қилиниши йўлидаги тўсиқларни олиб ташлаш, жиноятдан жабрланган фуқаролар, муассасалар ва ташкилотларнинг қонуний манфаатларини муҳофаза қилиш ва пировардида жиноятга қарши курашга кўмаклашиш ҳисобланади 2 . Фақат қонунда тўғридан-тўғри кўрсатилган ҳолларда мажбурлов чораларини, айниқса эркинликни чеклаш билан боғлиқ чораларни қўллашга йўл қўйилади. Процессуал қонун (ҳуқуқ)нинг ўхшашлиги ҳам, ҳуқуқ меъёрларининг кенг талқин қилиниши ҳам бу ҳолларга нисбатан

қўлланилмайди, чунки шахснинг ҳолати меъёрий материаллардаги бўшлиқ сабабли ёмонлашиши мумкин эмас. Ҳар бир процессуал мажбурлов чорасини қўллаш ҳамма вақт қуйидаги мақсадни кўзлайди: жиноятларни тез ва тўла очиш, жиноят содир этган ҳар бир шахсга адолатли жазо бериш ҳамда айби бўлмаган ҳеч бир шахс жавобгарликка тортилмаслиги ва ҳукм қилинмаслиги учун айбдорларни фош этиш ҳамда қонуннинг тўғри татбиқ этилишини таъминлаш (ЖПКнинг 2-м.). Процессуал мажбурловнинг барча чораларини қўллашнинг умумий пировард мақсади жиноят ишларини судда юритиш вазифаларининг муваффақиятли амалга оширилишини таъминлашдир. Бу мақсад, башарти у процессуал мажбурлов айрим чораларининг қўлланилишини тартибга солувчи жиноят процессуал ҳуқуқ меъёрлари билан бевосита яқин мақсадлар орқали ойдинлаштирилмаса, мавҳум ва ноаниқ бўлиб туюлади 1 . Масалан, ЖПКнинг 236-моддасига биноан эҳтиёт чораларини қўллашнинг бевосита яқин мақсадлари қуйидагилардир: 1) айбланувчи, судланувчи суриштирувдан, дастлабки терговдан ва суддан бўйин товлашининг олдини олиш; 2) унинг бундан буёнги жиноий фаолиятининг олдини олиш; 3) унинг иш бўйича ҳақиқатни аниқлашга халал берадиган уринишларига йўл қўймаслик; 4) ҳукмнинг ижро этилишини таъминлаш. Эҳтиёт чоралари қўлланилиши қаратилиши мумкин бўлган мақсадларнинг бу рўйхати тўлиқ ҳисобланади. Улардан бошқа мақсадларда фойдаланиш, масалан кўрсатувлар беришга мажбурлаш мақсадида фойдаланиш қонунни қўпол тарзда бузиш ҳисобланади ва тегишли шароитларда жиноий жавобгарликка сабаб бўлиши мумкин. Ўша мақсадларда, лекин айрим хусусиятлар билан ушлаб туриш ҳам амалга оширилади. У қамоқда сақлаш каби эҳтиёт чорасидан фақат ўзининг қисқа муддатлилиги билан фарқ қилади.

Ўз хусусиятига кўра жиноят процессуал мажбурлов чоралари бир хил эмас ва уларнинг қўлланилиши турли мақсадларни кўзлайди. Улардан бири айбланувчи (гумон қилинувчи) жиноий фаолиятни давом эттиришига, тергов ёки суддан бўйин товлашига ёхуд процессуал фаолиятга тўсқинлик қилишига чек қўйишга (эҳтиёт чоралари, ушлаб туриш, лавозимдан четлаштириш, шахсларни суд мажлиси залидан чиқариб ташлаш) қаратилгандир. Бошқалари шахсларни тергов ёки суд органларига етказиш зарурати билан боғлиқдир (мажбурий келтириш). Барча процессуал мажбурлов чораларини икки гуруҳга бўлиш кўзда тутилган: эҳтиёт чоралари ва бошқа процессуал мажбурлов чоралари. Эҳтиёт чораларининг рўйхати, уларни қўллаш, ўзгартириш ва бекор қилиш асослари, шароитлари ва тартиби қонунда белгиланган (ЖПКнинг 28-боби). Бошқа процессуал мажбурлов чоралари тизимига қуйидагилар киради: жиноят содир этганликда гумон қилинаётган шахсни ушлаб туриш (ЖПКнинг 27-боби); лавозимдан четлаштириш (ЖПКнинг 29-боби); мажбурий келтириш (ЖПКнинг 30-боби); шахсни тиббий муассасага жойлаштириш (ЖПКнинг 31-боби); процесс иштирокчиларининг хавфсизлигини таъминлаш, шунингдек суриштирув, дастлабки тергов ва судда процессуал мажбуриятлар ҳамда тартибни бузганлик учун жавобгарлик (ЖПКнинг 32-боби). Жиноят процессуал мажбурлов чоралари фуқароларнинг конституциявий ҳуқуқлари ва эркинликларини чеклар экан, уларнинг қонунийлиги ва асослилигини таъминлайдиган қатъий процессуал кафолатлар керак. Фуқаролар ҳуқуқларини чеклашнинг ҳақиқий зарурати қай даражада процессуал мажбурлов чораларини қўллашга боғлиқлиги ҳуқуқий давлатда муҳим аҳамиятга эга. Жиноят ишларини судда юритиш мақсадларига фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини мумкин қадар камроқ чеклаган ҳолда эришиш керак. Конституция, амалдаги жиноят процессуал қонун ҳужжатлари бунинг муҳим процессуал кафолатларини белгилайди.

Кафолатлардан бири шундан иборатки, процессуал мажбурлов чоралари фақат қўзғатилган жиноят иши юзасидан қўлланилиши мумкин. Эҳтиёт чораларини ва бошқа процессуал мажбурлов чораларини қўллаш учун шахсни айбланувчи тариқасида иштирок этишга жалб қилиш зарур (лавозимдан четлаштириш). Қонун процессуал мажбурлов чораларини қўллашга ваколатли бўлган мансабдор шахслар доирасини тўлиқ белгилайди, шунингдек улар мажбурий таъсир этиш зарурлигини тасдиқловчи муайян ҳолатлар деб тушуниладиган асослар мавжуд бўлгандагина кимга нисбатан қўлланилиши мумкин бўлган шахслар доирасини ҳам белгилайди. Қонун мажбурлов чораларини қўллаш процессуал тартибини қатъий белгилаб қўяди. Мансабдор шахслар ва давлат органларининг ўз юритувидаги ишлар бўйича бу кафолатларга қатъий риоя этишлари шахснинг ҳуқуқ ва эркинликларини ишончли муҳофаза қилишга ҳамда жиноят ишларининг судда юритилишини меъёрли олиб боришни таъминлашга имкон беради. Эҳтиёт чоралари эса соф мажбурлов воситалари бўлиб, жиноят процессуал ҳуқуқ тизимида алоҳида ўрин тутади. Ушлаб туриш Ушлаб туриш жиноят процессуал мажбурлов чораси бўлиб, у шахсга нисбатан бўлган чеклашлар хусусиятига, ўз мақсад ва вазифаларига кўра қамоққа олиш тарзидаги эҳтиёт чорасига яқинлашади. Эҳтиёт чораларидан фарқли ўлароқ ушлаб туриш жиноий фаолиятга чек қўйиш, ҳуқуқбузар қилмишининг олдини олиш, башарти унинг шахси номаълум бўлса, уни аниқлаш, процессуал ҳаракатларда унинг иштирокини таъминлаш, далилларни йўқ қилиш, қалбакилаштириш, гувоҳларни кўндириш ва бошқа ноқонуний хатти-ҳаракатлар орқали ҳақиқатни аниқлашга тўсқинлик қилишнинг олдини олиш мақсадида ўтказилади.

Бундан ташқари, ушлаб туриш тайёрланаётган жиноятнинг олдини олиш мақсадини ҳам кўзлаши мумкин. Ушлаб туриш, авваламбор, ўзининг қисқа муддатлилиги билан эҳтиёт чораларидан фарқ қилади. ЖПКнинг 226- моддасига биноан у етмиш икки соатдан ортиқ давом этиши мумкин эмас. Эҳтиёт чоралари эса бутун дастлабки тергов давомида сақлаб қолиниши мумкин (ЖПКнинг 245-моддасига биноан бир йил). 1 Эҳтиёт чоралари, одатда, жиноят иши қўзғатилганидан кейин ва айбланувчиларга нисбатан танланади. Ушлаб туриш эса жиноят иши қўзғатилгунга қадар ҳам қўлланилади (ЖПКнинг 329-м. 2-қ.) ва кўпинча ушлаб туришдан кейин шахсни айбланувчи сифатида жалб қилиш, эҳтиёт чорасини танлаш ёки шахсни озод этиш тўғрисидаги масалани ҳал қилишга тўғри келади. БМТ Бош Ассамблеяси тасдиқлаган «Ушлаб турилган ёки ҳар қандай шаклда қамоққа олинган барча шахсларни ҳимоя қилиш принциплари»га биноан «ушлаб турилган шахсларга нисбатан уларнинг судланмаган шахсларнинг мақомига мос бўлган тартибот қўлланилади. Шу билан боғлиқ ҳолда улар ҳамма вақт, башарти бу мумкин бўлса, қамоқда сақланаётган шахслардан алоҳида жойлаштириладилар» 1 . Шундай қилиб, ушлаб туришни жиноят содир этганликда гумон қилинаётган шахсни унинг жиноий фаолиятига чек қўйиш, унинг қочиши, далилларни яшириши ёки йўқ қилиб юборишининг олдини олиш мақсадида қисқа муддатга озодликдан маҳрум этишдан иборат бўлган процессуал мажбурлов чораси сифатида белгилаш мумкин (ЖПКнинг 220-м. 1-қ.). Жиноят процессида ушлаб туриш эҳтиёт чораларидан бирини танлашдан олдин қўлланиладиган ўзига хос чора ҳисобланади. Шунинг учун ушлаб туриш мақсадлари (ЖПКнинг 220-м.) ва эҳтиёт чораларининг мақсадлари (ЖПКнинг 236-м. 1-қ.) асосан бир-бирига тўғри келади. Ҳукм ижросини таъминлашга келсак, бу мақсад фақат эҳтиёт чораларига тааллуқлидир 2 . Айни вақтда қонун мазкур мажбурлов чорасини амалга оширишнинг қонунийлиги ва асослилигининг бир қанча кафолатларини белгилайди, уни қўллаш шартлари, асослари, сабаблари ва муддатларини тартибга солади.

Конституциянинг 25-моддаси 2-қисмига ҳамда ЖПКнинг 18-моддаси 2- қисмига мувофиқ ҳеч ким суд қарорига асосланмасдан ёки прокурор санкциясисиз ҳибсга олиниши ёки қамоқда сақланиши мумкин эмас. Ушлаб туришни юритиш қоидалари ЖПКнинг 27-бобида мустаҳкамлаб қўйилган. Шахс эркинлиги шу билан кафолатланадики, жиноят содир этганликда гумон қилинаётган фуқаро қонунда белгиланган асослар бўлганидагина ушлаб турилиши мумкин (ЖПКнинг 221-м.). Ушлаб туриш асослари деганда шахсни жиноят содир этганликда гумон қилишга имкон берадиган ҳақиқий маълумотлар тушунилади. Чунончи: 1) у жиноят устида ёки бевосита унинг содир этилганидан кейин қўлга тушган бўлса. Ушлаб туриш ўта оғир жиноят содир этишга тайёргарлик кўрганлик учун ҳам, яъни шахснинг қасддан жиноят содир этилиши ёки яширилиши учун шарт-шароитлар яратадиган қилмиши учун, башарти у содир этаётган хатти-ҳаракатлари устидан кузатувнинг ўзи ёки бошқа хатти- ҳаракатлари билан биргаликда жиноят охиригача етказилади деб ҳисоблашга асос берса ва жиноят содир этишга қасд қилганлик учун мумкин. Чунки бу қасддан жиноят содир этишнинг бошланишидир. Жиноят содир этиб бўлинганидан кейин ушлаб туришга жавобгарликка тортишнинг даъво муддати доирасида йўл қўйилади; 2) жиноят шоҳидлари, шу жумладан жабрланувчилар мазкур шахсни жиноят содир этган шахс тариқасида тўғридан-тўғри кўрсатсалар; 3) унинг ўзида ёки кийимида, ёнида ёки уйида содир этилган жиноятнинг яққол излари, яъни яққол кўзга ташланадиган ҳамда экспертиза ўтказилишини талаб этмайдиган излар топилса; 4) шахсни жиноят содир этишда гумон қилиш учун асос бўладиган маълумотлар мавжуд бўлиб, у қочмоқчи бўлса ёки доимий яшайдиган жойи бўлмаса ёхуд шахси аниқланмаган бўлса.

Ушлаб туриш асосларига қўшимча тарзда гумон қилинувчи дастлабки тергов ва суддан бўйин товлаб, жиноий фаолиятини давом эттирганлиги, ҳақиқатни аниқлашга тўсқинлик қилганлиги ҳақидаги маълумотларга эга бўлиш керак (ЖПКнинг 236-м.). Бунда ЖПКнинг 238-моддасида кўрсатилган ҳолатлар ҳисобга олинади. Агар шахс ЖПКнинг 221-моддасида назарда тутилган асосларга кўра жиноят содир этганликда гумон қилиш бўйича ушлаб турилган бўлса, у ҳолда ЖПКнинг 359-моддасига мувофиқ у жиноят ишида гумон қилинувчи сифатида иштирок этишга жалб қилиниб, унинг ҳуқуқларидан бири у нимада гумон қилинаётганини билиш, унга уни гумон қилинувчи деб эътироф этиш қарори эълон қилинган пайтдан ёки ушлаб турилган пайтдан ҳимоячига эга бўлиш, яъни қонун шахснинг дахлсизлиги ҳуқуқий принципига риоя этилишини кафолатлайди. Унга кўра ҳеч ким ихтиёрий равишда қамоққа олиниши ёки ушлаб турилиши мумкин эмас 1 . Инсонпарварлик принципидан келиб чиқиб (ЖПКнинг 7-м.), жиноят содир этган шахсга нисбатан у ахлоқан тузалиши ва янги жиноят содир этишининг олдини олиш учун зарур ҳамда етарли бўладиган жазо тайинланиши ёки бошқа ҳуқуқий таъсир чораси қўлланилиши керак, шунингдек одиллик принципидан (ЖПКнинг 8-м.) келиб чиқадиган бўлсак, жиноят содир этишда айбдор бўлган шахсга нисбатан қўлланиладиган жазо ёки бошқа ҳуқуқий таъсир чораси одилона бўлиши, яъни жиноятнинг оғир-енгиллигига, айбнинг ва шахснинг ижтимоий хавфлилик даражасига мувофиқ бўлиши керак. Бундан қуйидаги принцип келиб чиқади: жазо жиноятдан оғирроқ бўлиши мумкин эмас. Шу билан бирга шахс ҳар қандай жиноят содир этган тақдирда, шу жумладан Жиноят кодексида бундай жиноят учун озодликдан маҳрум этишга қараганда енгилроқ жазолар белгиланган бўлса, ушлаб турилиши (озодликдан маҳрум этилиши) мумкин. Жиноий жавобгарлик ёшига тўлган, жиноят содир этганликда гумон қилинаётган ҳар қандай шахс умумий қоидага кўра ушлаб турилиши лозим бўлган субъект бўлиши мумкин. Хорижий фуқаролар ва фуқаролиги бўлмаган шахслар республикамиз фуқаролари сингари ўша асослар ва ўша

тартибда ушлаб турилиши мумкин. Иммунитетга эга бўлган шахсларга нисбатан ушлаб туриш Ўзбекистон Республикаси иштирок этадиган халқаро шартномалар ва битимларга зид келмайдиган ҳолларда қўлланилади (ЖПКнинг 4-м.). ЖПКнинг 223-моддасига мувофиқ депутатлар, судьялар ва прокурорлар ушлаб туриш чоғида иммунитет ҳуқуқидан фойдаланувчи шахслар ҳисобланиб, улар ушлаб турилиши ҳамда милицияга ёки ҳуқуқни муҳофаза қилувчи бошқа органга олиб келиниши мумкин, ЖПКнинг 221-моддаси 1- бандида назарда тутилган ушлаб туриш бундан мустасно. ЖПКнинг 220-моддасига мувофиқ ушлаб туришнинг икки турини фарқлаш керак: 1) жиноят иши қўзғатилгунга қадар (ЖПКнинг 224-м.); 2) жиноят иши қўзғатилганидан кейин (ЖПКнинг 227-м.). Жиноят иши қўзғатилганидан кейин ушлаб туриш фақат суриштирувчи, терговчи, прокурорнинг қарори ёки суднинг ажримига биноан бўлиши мумкин. Жиноят иши қўзғатилгунга қадар ушлаб туришни амалга ошириш учун қонун ҳуқуқни муҳофаза қилиш органининг ходими томонидан ушлаб туриш баённомасини тузишни назарда тутади (ЖПКнинг 225-м.). Ушлаб туришнинг икки тури мавжудлиги шунга асосланганки, айрим ҳолларда ушлаб туриш учун асос кутилмаганда пайдо бўлади ва ушлаб туришга суриштирув органи раҳбари, терговчи, прокурор ва суднинг розилигини олиш имконияти бўлмайди, бошқа ҳолларда эса гумон қилинувчини ушлаб туриш зарурати қўзғатилган жиноят иши бўйича тергов ҳаракатларини ўтказиш жараёнида вужудга келади. Ўзбекистон Республикаси жиноят-процессуал қонун ҳужжатларига биноан жиноят иши қўзғатилгунга қадар ушлаб туриш қуйидаги босқичлардан иборат бўлади: 1) шахсни амалда ушлаш ва келтириш; 2) ушлаб туриш (зарурат бўлган тақдирда шахсий тинтув ва олиб қўйиш) баённомасини тузиш;

3) ушлаб туриш асослилигини текшириш; 4) жиноят ишини қўзғатиш (қўзғатишни рад этиш) ва ушлаб турилган шахсни қамоққа олиш (қамоқдан озод этиш); 5) ушлаб турилган шахсни сўроқ қилиш. ЖПКнинг 224-моддаси жиноят иши қўзғатилгунга қадар ушлаб туриш тартибини белгилайди. Милиция ходими, бошқа ваколатли шахс ёки фуқаро бевосита кўриб ёки бошқа шоҳидларнинг кўрсатувлари бўйича ЖПКнинг 221-моддасида кўрсатилган ушлаб туриш асосларидан бири мавжудлигини аниқласалар, гумон қилинувчига жиноят содир этгани учун ушланганлигини билдиришлари ва яқин орадаги милиция муассасасига ёки ҳуқуқни муҳофаза қилувчи бошқа органга бирга боришни талаб қилишлари шарт. Бундай ҳолларда ушлаётган шахс ўзини таништириши ва ушланганнинг талабига кўра шахсини тасдиқловчи ҳужжатни кўрсатиши шарт. Ушланаётган шахсда қурол борлиги ёки у жиноят содир этганлигини фош қилувчи далиллардан қутулиш ниятида эканлигини тахмин қилишга етарли асослар мавжуд бўлса, ушлаётган ваколатли шахс уни шахсий тинтув қилишга ва олиб қўйиш ўтказишга ҳақлидир. Шахсий тинтув ёки олиб қўйиш ўтказиш тўғрисидаги баённома ушланган шахс милиция муассасасига ёки ҳуқуқни муҳофаза қилувчи бошқа органга келтирилганидан сўнг холислар ҳузурида тузилиши мумкин. Бунда ижтимоий хавфли қилмиш содир этган шахсни ушлаб туриш чоғида зарар етказишга йўл қўйиш мумкин эмас (ЖКнинг 39-м.). Аммо ижтимоий хавфли қилмиш содир этган шахсни ҳокимият органларига топшириш мақсадида ушлаб туриш вақтида унга зарар етказиш, агар уни ушлаб туриш учун зарур бўлган чораларнинг чегарасидан четга чиқилмаган бўлса, жиноят деб ҳисобланмайди. Ушлаб туриш воситалари ва усулларига, қилмишнинг ҳамда уни содир этган шахснинг хавфлилик даражасига, шунингдек ушлаб туриш шароитига бутунлай мос келмайдиган, ушлаб туриш зарурати тақозо этмаган ҳолда ушланаётган шахсга қасддан зарар етказиш ушлаб туриш чоралари

чегарасидан четга чиқиш деб топилади. Ижтимоий хавфли қилмишни содир этган шахсни ушлаб туриш вақтида унга етказилган зарарнинг қонунийлигини баҳолашда, қилмишни содир этган шахснинг ушлаб туришдан қочиш мақсадида қилган ҳаракатлари, ушлаётганнинг кучи ва имкониятлари, руҳий ҳолати ва ушлаб туриш билан боғлиқ бўлган бошқа ҳолатлар ҳисобга олинади. Ваколатли шахслар ва фуқаролар қонунга хилоф ёки асоссиз ушлаб турганлик ёхуд ушлаш вақтида ваколатлари доирасидан четга чиққанлик учун қонунда белгиланган жавобгарликка ЖКнинг 138- моддасига мувофиқ тортиладилар (ЖПКнинг 224-м.). ЖПКнинг 225-моддасига мувофиқ ушлаб туриш баённомаси гумон қилинувчи ҳуқуқни муҳофаза қилиш органига келтирилганидан сўнг келгусида жиноят иши қўзғатилиши-қўзғатилмаслигидан қатъи назар дарҳол тузилади. Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органининг навбатчиси ёки бошқа ходими бошлиқнинг кўрсатмасига биноан дарҳол ушлаб туриш баённомасини тузиши ва унда қуйидагиларни акс эттириши лозим: кимнинг, ким томонидан, қачон, қандай ҳолатда, қонунда кўрсатилган қандай асосларга кўра ушлангани; ушланган шахс қандай жиноятни содир этганликда гумон қилинаётгани; милиция бўлимига ёки ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органга у қачон олиб келингани. Баённомани ушлаб туришнинг асослилигини текшириш топширилган милиция ходими ёки ҳуқуқни муҳофаза қилувчи бошқа орган ходими, ушлаб келтирган ваколатли шахс ёки фуқаро, ушланган шахс ва холислар имзо чекиб тасдиқлайдилар (ЖПКнинг 225-м. 1-қ.). Ушлаб туришнинг асосли эканлигини текшириш, ҳужжатларни талаб қилиш ва кўздан кечириш ушланган шахс милиция муассасаси ёки ҳуқуқни муҳофаза қилувчи бошқа органга келтирилган пайтдан бошлаб йигирма тўрт соатдан кечиктирилмай ўтказилиши лозим. Бундай текширув ушлаб туриш баённомасини ўрганишдан (зарурат бўлган тақдирда шахсий тинтув ва олиб қўйишдан), шунингдек экспертиза ўтказишдан ва ҳодиса рўй берган жойни кўздан кечиришдан иборат бўлади.

ЖПКнинг 225-моддаси 2,4-қисмларига, 48-моддасига, 110-моддасига мувофиқ гумон қилинувчи жиноят иши қўзғатилгунга қадар йигирма тўрт соат ичида, дарҳол ёки ушлаб турилгандан кейин йигирма тўрт соатдан кечиктирмасдан сўроқ қилиниши керак. Ушлаб туришга асос бўлмаган тақдирда милиция бўлинмасининг бошлиғи ёки бошқа ваколатли шахс ушланганни озод қилиш тўғрисида қарор чиқаради. Қарорнинг нусхаси дарҳол прокурорга юборилади (ЖПКнинг 225-м 3-қ.). ЖПКнинг 360- моддасига биноан бирор жиноятни содир этишда гумон қилинаётган шахс иш қўзғатилгунга қадар ушланган бўлса ва ЖПКнинг 225-моддасида назарда тутилган текшириш ушлаб туришнинг асосли эканлигини тасдиқлаган бўлса, терговчи шахсни ушлаб туриш, иш қўзғатиш ва ишда гумон қилинувчи тариқасида иштирок этишга жалб қилиш ҳақида тўхтамларга келиб, уларни битта қарорда баён қилади. Қарорда ушлаб турилган шахс қайси жиноятни содир этишда гумон қилинаётганлиги, Жиноят кодексининг қайси моддасида бу жиноят назарда тутилгани, ушлаб туришнинг сабаб ва асослари, шунингдек шахсни ушлаб туриш, агар жиноят иши илгари қўзғатилмаган бўлса, жиноят ишини қўзғатиш ва уни ишда гумон қилинувчи тариқасида иштирок этишга жалб қилиш ҳақидаги қарор кўрсатилиши керак. Қарор гумон қилинувчига у биринчи марта сўроқ қилингунига қадар эълон қилинади. Айни вақтда унга ЖПКнинг 48-моддасида назарда тутилган гумон қилинувчининг ҳуқуқлари ва мажбуриятлари тушунтирилади. Қарор билан таништирилгани ва ҳуқуқлари тушунтирилгани қарорда қайд этилиб, у ваколатли шахс ва ушланган шахс томонидан имзоланиб, тасдиқланади (ЖПКнинг 225-м. 4-қ.). Фуқаро гумон қилинувчи деб эътироф этилганлиги тўғрисидаги қарор эълон қилинганлиги қайтадан ёки уни ушлаб туриш пайтидан бошлаб ҳимоячининг ишда иштирок этишига (ЖПКнинг 49- м. 3-қ.), бироқ гумон қилинувчини биринчи марта сўроқ қилишдан олдин (ЖПКнинг 111-м. 2-қ. 2-б.) рухсат этилади.

ЖПКнинг 226-моддаси ушлаб туриш муддатларини белгилайди. Ушлаб туриш ушланганни милицияга ёки ҳуқуқни муҳофаза қилувчи бошқа органга келтирилган вақтдан бошлаб етмиш икки соатдан ортиқ давом этиши мумкин эмас, лекин ЖПКнинг 315-моддасига мувофиқ ушлаб туришда муддат ушбу процессуал мажбурлов чораси амалда қўлланилган пайтдан бошлаб ҳисобланади. Ушлаб туриш муддати тугагунга қадар ва асослар мавжуд бўлганида шахс айбланувчи тариқасида ишда иштирок этишга жалб қилиниши, унга айб эълон қилиниши, ЖПКнинг 109-112-моддаларидаги қоидалар бўйича сўроқ қилиниши ва ЖПКнинг 236-240-моддалари қоидаларига амал қилган ҳолда эҳтиёт чорасини танлаш ҳақидаги масала ҳал қилиниши зарур. Алоҳида ҳолларда гумон қилинувчига нисбатан прокурорнинг рухсати билан қамоқда сақлаш тарзидаги эҳтиёт чораси қўлланилиши мумкин. Бу ҳолда гумон қилинувчига у ушланган кундан бошлаб ўн кун ичида айб эълон қилиниши лозим. Акс ҳолда эҳтиёт чораси бекор қилиниб, шахс қамоқдан озод қилинади. Қўзғатилган жиноят иши бўйича ушлаб туриш ЖПКнинг 227-моддаси билан тартибга солинади. Ушлаб туриш, гумон қилинувчи сифатида ишда иштирок этишга жалб қилиш ҳақидаги суриштирувчи, терговчи, прокурорнинг қарори ёки суднинг ажрими асосида милиция ёки ҳуқуқни муҳофаза қилувчи бошқа орган ходими ушланган шахсни ЖПКнинг 224- моддаси қоидаларига риоя этган ҳолда энг яқин милиция муассасасига ёки ҳуқуқни муҳофаза қилувчи бошқа органга дарҳол олиб бориши шарт. Шахс ушлангани тўғрисида қарор ёки ажрим чиқарган ваколатли шахс ёки суд дарҳол хабардор қилиниши лозим. Қидирилаётган айбланувчи ушланганда, агар унга нисбатан қамоқда сақлаш тариқасида эҳтиёт чорасини қўллаш ҳақида қарор бўлмаса, шахс ушлаб турилган туман (шаҳар) прокурори ушлаб турилганни тергов ўтказиладиган жойга олиб бориб топшириш учун зарур бўлган, лекин ўн суткадан ортиқ бўлмаган муддатга ушлаб туриш ҳақида қарор чиқаради. Прокурор қарор чиқариш олдидан ушлаб турилган шахсни сўроқ қилиши шарт.

Суриштирувчининг ушлаб туриш тўғрисидаги қарори суриштирув органининг бошлиғи томонидан тасдиқланиши керак (ЖПКнинг 39-м. 5-қ.). Ушлаб турилган шахсни бундан буён ушлаб туриш учун асослар йўқлиги аниқланиши биланоқ суриштирувчи ва терговчи уни дарҳол озод қилишлари шарт. Ушлаб турилган шахсни озод қилиш суриштирувчи, терговчи, прокурорнинг қарорига ёхуд суднинг ажримига биноан ушлаб турилганлар сақланадиган жойнинг бошлиғи томонидан амалга оширилади (ЖПКнинг 234-м.). Ушлаб турилганлар сақланадиган жой маъмурияти ушлаб туриш муддати тугашига ўн икки соат қолганда бу ҳақда тегишинча тергов органининг бошлиғини ёки прокурорни ёзма равишда хабардор қилиши шарт (ЖПКнинг 216-м. 2-қ.). Прокурорнинг, терговчининг ёки суриштирувчининг ушлаб турилган шахсни озод қилиш ҳақидаги ёхуд унга нисбатан қамоққа олиш тарзидаги эҳтиёт чорасини қўллаш ҳақидаги қарори қонунда белгиланган ушлаб туриш муддати ичида ушлаб турилганлар сақланадиган жойга келиб тушмаса, ушлаб турилганлар сақланадиган жойнинг бошлиғи бу шахсни озод қилади ва унинг озод қилинганлиги тўғрисида прокурорга, терговчига ёки суриштирувчига билдириш хати юборади (ЖПКнинг 234-м. 4-қ.). Ушлаб туриш учун муддатларни ҳисоблаш тартиби ЖПКнинг 315- моддасида белгиланган. Бундан ташқари, ушлаб турилганнинг манфаатларини кўзлаб ЖПКнинг 217-моддаси ваколатли шахсларнинг зиммасига йигирма тўрт соатдан кечиктирмасдан ушлаб туриш ҳақида ушлаб турилганнинг оила аъзоларидан бирига, қариндошларига ёки яқин кишиларига хабар бериш, шунингдек бу ҳақда иш ёки ўқиш жойига (агар шахс бошқа давлатнинг фуқароси бўлса, хабарнома Ташқи ишлар вазирлигига юборилиши керак) маълум қилиш мажбуриятини юклайди. Шахсга қонунсиз ушлаб туриш туфайли етказилган зиён, башарти кейинчалик унга нисбатан оқлов ҳукми чиқарилган бўлса ёки ЖПКнинг 83- моддасида назарда тутилган асосларга кўра иш тугатилган бўлса, тўлиқ ҳажмда қопланади (ЖПКнинг 235-м.).

Эҳтиёт чоралари тушунчаси ва турлари, улар қўлланилишининг асослари ва тартиби Жиноят процессида эҳтиёт чоралари ҳақиқий зарурат бўлган тақдирдагина жиноят ишларини судда юритиш вазифаларини амалга ошириш учун айбланувчига нисбатан (истисно ҳолларда гумон қилинувчига, шунингдек судланувчига, ҳукм қонуний кучга киргунга қадар маҳкумга нисбатан) ваколатли мансабдор шахслар томонидан қонунда назарда тутилган асослар мавжуд бўлганда айбланувчи, судланувчи суриштирувдан, дастлабки терговдан ва суддан бўйин товлашининг олдини олиш; унинг бундан буёнги жиноий фаолиятининг олдини олиш; унинг иш бўйича ҳақиқатни аниқлашга ҳалал берадиган уринишларига йўл қўймаслик; ҳукмнинг ижро этилишини таъминлаш мақсадида қўлланилади (ЖПКнинг 236-м. 1-қ.). Одатда, эҳтиёт чоралари айбланувчига, судланувчига, маҳкумга ва ақли норасо деб эътироф этилган ёки жиноят содир этганидан сўнг руҳий касалликка чалинган шахсларга нисбатангина қўлланилиши мумкин (ЖПКнинг 239-м. 1-қ.). Фақат алоҳида ҳолларда жиноят содир этганликда гумон қилинаётган шахсга нисбатан ҳам қамоқда сақлаш тарзидаги эҳтиёт чораси кўпи билан ўн кунлик муддатга қўлланилиши мумкин (ЖПКнинг 226- м.). Бу муддат тугаши билан гумон қилинувчига айб эълон қилиниши керак ёки эҳтиёт чораси бекор қилинади ва шахс қамоқдан озод этилади. Эҳтиёт чорасини танлашда ЖПКнинг 238-моддасида айтиб ўтилган ҳолатларни ҳисобга олиш муҳим аҳамиятга эга. Ушбу меъёр ЖПКнинг 236- моддасида назарда тутилган ҳолатлардан ташқари қўйилган айбнинг оғирлигини, айбланувчининг шахсини, машғулот турини, ёши, соғлиғи, оилавий аҳволи ва бошқа ҳолатларни кўрсатади. Шундай қилиб, эҳтиёт чорасини танлаш учун асослар мавжудлиги қуйидаги қатор ҳуқуқий шартларга риоя этгандагина уни қўллашга имконият беради:

1) эҳтиёт чораси фақат қўзғатилган жиноят иши бўйича танланиши мумкин; 2) эҳтиёт чораси айбланувчига нисбатан эҳтимоли бўлган жиноий жазодан оғирроқ бўлиши мумкин эмас (масалан, фақат содир этилган жиноят учун жазо озодликдан маҳрум этиш тарзида назарда тутилган тақдирдагина қамоққа олиш мумкин) (ЖПКнинг 242-м.); 3) ҳар қандай эҳтиёт чорасини қўллаш шарти шахсни айбланувчи сифатида жалб қилиш ҳисобланади. Бу қоидадан истисно гумон қилинувчига нисбатан прокурорнинг рухсати билан дастлабки ушлаб туриш ҳамда қамоқда сақлаш тарзидаги эҳтиёт чораси қўлланилишидир (ЖПКнинг 226-м. 3-қ). Иккинчи истисно – суднинг у айблов эълон қилмасдан жиноят иши қўзғатиладиган янги шаклларга нисбатан эҳтиёт чорасини қўллаш ҳуқуқи (ЖПКнинг 417-м. 5-қ.); 4) эҳтиёт чораси тегишли субъектга, яъни жиноий жавобгарлик ёшига тўлган шахсга нисбатан қўлланилиши мумкин (ЖКнинг 17-м.). Экспертиза ўтказиш учун тиббий муассасага жойлаштирилишини кутаётган, шунингдек ақли норасо деб эътироф этилган ёки жиноят содир қилганидан сўнг руҳий касалликка чалинган шахсларга нисбатан эҳтиёт чоралари улар яширинишининг ва бошқа ижтимоий хавфли қилмишлар содир қилишининг олдини олиш, шунингдек тиббий йўсиндаги мажбурлов чорасини қўллаш ҳақидаги суд ажримининг ижросини таъминлаш мақсадида қўлланилиши мумкин (ЖПКнинг 236-м. 3-қ.). ЖПКнинг 239-моддасида мустаҳкамлаб қўйилган умумий қоидага кўра, эҳтиёт чораси айбланувчига, судланувчига, маҳкумга ва ақли норасо деб эътироф этилган ёки жиноят содир этганидан сўнг руҳий касалликка чалинган шахсларга нисбатангина қўлланилиши мумкин. Хорижий фуқароларга ва фуқаролиги бўлмаган шахсларга нисбатан эҳтиёт чораси тўғрисидаги масала ушлаб туришга мос тартибда ҳал этилади. Қамоққа олиш тарзидаги эҳтиёт чораси:

1) Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг депутатига нисбатан, Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгеси депутатига нисбатан, халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар Кенгашларининг депутатларига нисбатан қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда; 2) Ўзбекистон Республикаси Конституциявий судининг судьясига нисбатан - Ўзбекистон Республикаси Конституциявий судининг розилиги билан, Ўзбекистон Республикасининг бошқа судлари судьяларига нисбатан – тегишлича Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг ёки Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди Пленумининг розилиги билан; 3) прокурор ва прокуратура терговчисига нисбатан Ўзбекистон Республикасининг Бош прокурори розилиги билан қўлланилиши мумкин (ЖПКнинг 239-м. 2-қ.). Шуни таъкидлаш жоизки, бошқа эҳтиёт чорасини қўллаш модданинг ушбу қисмида белгиланган тартибдан ташқари амалга оширилади. Айбланувчи шахсининг дахлсизлиги эҳтиёт чораларини қўллаш ҳуқуқи қонунда қатъий белгиланган мансабдор шахслар ва органлар доирасига тааллуқли бўлганда яхшироқ кафолатланади. Улар сирасига қонун суриштирувчи, терговчи, прокурор ва судни киритади (ЖПКнинг 238-м, 240- м. 1-қ.). Жиноят-процессуал қонунга мувофиқ суриштирувчи ўз қарори билан ўзининг юритувида бўлган жиноят иши бўйича ҳар қандай чорани қўллаш, ўзгартиш ва бекор қилиш ҳуқуқига эга (ЖПКнинг 240-м., 249-м. 2-қ, 250-м., 251-м., 252-м. 2-қ., 254-м.). Суриштирувчининг қарори суриштирув органи бошлиғи томонидан тасдиқланиши лозим (ЖПКнинг 39-м. 5-қ.). Аммо, одатда, суриштирувчига фақат гумон қилинувчига нисбатан қамоққа олиш тарзидаги эҳтиёт чорасини танлаш имконияти берилади. Терговчи эҳтиёт чораларини ўзининг юритувидаги жиноят ишлари бўйича ёки айрим топшириқларни бажарганда танлайди. Тергов бошқармаси, бўлими, бўлинмаси, гуруҳининг бошлиғи ва унинг ўринбосари терговчига мажбурий бўлган эҳтиёт чорасини танлаш,

ўзгартириш ва бекор қилиш тўғрисида ёзма тарзда кўрсатмалар бериш ҳуқуқига эга (ЖПКнинг 37-м. 3-қ.). Бошлиқнинг кўрсатмалари улар устидан прокурорга шикоят қилинганлиги муносабати билан бажарилмаслиги мумкин бўлган ҳаракатлар рўйхатида эҳтиёт чоралари аниқ белгиланмаган. Лекин терговчи қамоққа олиш тарзидаги эҳтиёт чорасини танлаш тўғрисидаги бундай кўрсатмалар билан рози бўлмаганда у ўз эътирозларини ёзма тарзда баён этган ҳолда прокурорга тақдим қилишга ҳақли. Бу ҳолда юқори турувчи прокурор ўз қарори билан бошлиқнинг кўрсатмасини бекор қилади ёки иш бўйича тергов юритишни бошқа терговчига топширади. Агар бошлиқнинг кўрсатмалари бошқа эҳтиёт чораларига тегишли бўлса, улар устидан прокурорга шикоят қилиниши қамоққа олишдан фарқли ўлароқ уларнинг ижро этилишини тўхтатиб қўймайди (ЖПКнинг 36-м. 3-қ, 37-м. 4- қ.). Прокурор қамоққа олиш тарзидаги эҳтиёт чорасига рухсат беради (ЖПКнинг 243-м.); ишни юритувига олиб, эҳтиёт чораларини танлашда терговчи ҳуқуқидан фойдаланади (ЖПКнинг 382-м.) – бунда рухсат бериш ҳуқуқига эга бўлган прокурорнинг қамоққа олиш тўғрисидаги қарори юқори турувчи прокурорнинг рухсатини талаб этмайди. Прокурорнинг эҳтиёт чорасини танлаш, ўзгартириш ёки бекор қилиш тўғрисидаги масала юзасидан ёзма кўрсатмалари терговчи учун мажбурийдир (ЖПКнинг 382-м. 3-қ. 4-б.). Терговчи прокурорнинг эҳтиёт чораси сифатида қамоққа олиш ҳақидаги кўрсатмаларига рози бўлмаса, ўз эътирозларини ёзма равишда баён қилган ҳолда ишни юқори турувчи прокурорга тақдим қилишга ҳақлидир. Бундай ҳолда юқори турувчи прокурор қуйи турувчи прокурорнинг кўрсатмасини ўз қарори билан ё бекор қилади ёки иш бўйича тергов юритишни бошқа терговчига топширади (ЖПКнинг 36-м. 3-қ.). Ишни якка ўзи кўраётган судья жиноят ишини судда кўриш учун тайинлаш чоғида эҳтиёт чораси тўғрисида қарор қабул қилиши шарт (ЖПКнинг 396, 397-м.), чунки дастлабки тергов босқичида танланган эҳтиёт чораси иш судга топширилгунга қадар амал қилади.

Суд ишни судда кўриш босқичида судланувчига нисбатан эҳтиёт чорасини танлашга, ўзгартиришга ёки бекор қилишга ҳақли (ЖПКнинг 422-м.). Иш судда кўрилиши бошлангунга қадар одатда барча далиллар тўпланган бўлади, судланувчи ўзини янги жиноятни яшириш ёки содир этишда гумон қилишга асос бермайди. Шунинг учун биринчи инстанция суди кўпинча эҳтиёт чорасини қўллашнинг тўртинчи асосидан, яъни ҳукмнинг қонуний кучга киргунга қадар ижро этишини таъминлашдан фойдаланади. Судланувчи келмаган тақдирда ишни муҳокама қилиш кейинга қолдирилади ва суд унга нисбатан эҳтиёт чорасини ўзгартиришга ҳақлидир (ЖПКнинг 410-м. 2-қ.). Озодликдан маҳрум этиш тарзидаги жазо тайинланганида судья одатда қамоққа олиш тарзидаги эҳтиёт чорасини танлайди. Суд бошқа эҳтиёт чорасини ҳам танлашга ҳақли, лекин унда ҳукмнинг у қонуний кучга кирганидан кейин ижро этилиши мураккаблашади, чунки маҳкум озодликда бўлади. Суд жиноят иши қўзғатилган шахсга нисбатан эҳтиёт чорасини қўллашга ҳақлидир (ЖПКнинг 417-м. 5-қ.). Бунда шуни ҳисобга олиш керакки, суд муҳокамаси чоғида чиқарилган ва эҳтиёт чорасини танлаш, ўзгартириш ёки бекор қилишга оид ажримлар устидан хусусий шикоят берилиши ва хусусий протест келтирилиши мумкин эмас (ЖПКнинг 504-м. 3-қ.). Эҳтиёт чоралари қатъий мақсадли хусусиятга эга ва қабул қилинган эҳтиёт чорасининг мақсадига эришилгани унинг бекор қилиниши ёки ўзгартирилишига сабаб бўлади. Бунда эҳтиёт чоралари, башарти улар процессуал ҳуқуқбузарлик содир этилганлиги муносабати билан қўлланилган бўлса, жавобгарлик чораларига айланмайди. Булар олдини олиш чоралари бўлиб, улар ҳуқуқбузарни жазолаш мақсадини кўзламайди. Қонунда эҳтиёт чорасини оғир чора билан алмаштириш асослари таърифлаб берилмаган. Бу ерда ЖПКнинг 236, 238-моддаларида кўрсатилган умумий асослар амал қилади. Эҳтиёт чораси, башарти унда келгусида зарурат бўлмаса, бекор қилинади ёки иш ҳолатлари шуни тақозо этса, оғирроқ ёки енгилроқ чорага ўзгартирилади.

Эҳтиёт чораси суриштирувчи, терговчи, прокурорнинг қарори ёки суднинг ажрими билан бекор қилиниши мумкин (ЖПКнинг 240-м.1-қ.). Айбланувчи, судланувчи муайян эҳтиёт чораси бўйича берган ўз мажбуриятларини бузган тақдирда, суриштирувчи, терговчи ва прокурор эҳтиёт чорасини ўзгартириши ёки бекор қилиши мумкин (ЖПКнинг 249-м. 7-қ., 250-м. 2-қ., 252-м. 6-қ., 254-м. 3-қ.). Судда ишларни юритишда эҳтиёт чораси терговчининг қарори билан айблов тугатилиши муносабати билан ўзгартирилиши ёки бекор қилиниши мумкин (ЖПКнинг 362-м. 3-қ.). Қидирув эълон қилинганида прокурорнинг санкцияси билан қидирилаётган айбланувчи топилган тақдирда терговчи унга нисбатан қамоққа олиш тариқасида эҳтиёт чорасини қўллаши мумкин (ЖПКнинг 365-м. 4-қ.). Дастлабки тергов айбланувчи касал бўлганлиги сабабли тўхтатилган тақдирда унга нисбатан эҳтиёт чораси терговчи томонидан сақлаб қолиниши, ўзгартирилиши ёки бекор қилиниши мумкин (ЖПКнинг 366-м.). Эҳтиёт чораси жиноят иши тугатилганида бекор қилинади (ЖПКнинг 374-м.). Бундан ташқари, айблов хулосаси билан келган жиноят иши бўйича (ЖПКнинг 380-м. 1-қ.) терговчи айблов хулосасига илова тарзида қўлланилган эҳтиёт чоралари, гумон қилувчи ва айбланувчи қанча вақт қамоқда сақланганлиги тўғрисидаги маълумотномалар тақдим қилади. Прокурор ёки унинг ўринбосари айблов хулосаси билан келган жиноят иши бўйича ЖПКнинг 28-боби қоидаларига амал қилган ҳолда эҳтиёт чорасини ўз қарори билан бекор қилишга, ўзгартиришга ёки, илгари эҳтиёт чораси танланмаган бўлса, шундай чорани татбиқ этишга ҳақлидир (ЖПКнинг 386-м.). Жиноят ишини судда кўриш учун тайинлаш масаласини ҳал қилиш чоғида айбланувчининг яширинганлиги маълум бўлиб қолса, судья ушбу айбланувчига нисбатан ишни юритишни тўхтатиш ва унга нисбатан қидирув эълон қилиш тўғрисида ажрим чиқаради. Айни чоғда айбланувчига нисбатан эҳтиёт чорасини ўзгартириш масаласи ҳал этилади (ЖПКнинг 399-м.1-қ.).

Жиноят иши ЖПКнинг 83-моддасида, 84-моддаси 1-қисмида назарда тутилган ҳоллар бўйича тугатилганда суд қабул қилинган эҳтиёт чораларини бекор қилади (84-м. 4-қ.) Суд ҳукм чиқариш пайтида алоҳида хонада (маслаҳатхонада) ҳукм тури ва муайян иш ҳолатларидан: жазо тури, фуқаровий даъво қаноатлантирилганлиги ва ҳоказолардан келиб чиқиб судланувчига нисбатан эҳтиёт чорасини танлаш, илгаригисини қолдириш, ўзгартириш ёки бекор қилиш масаласини ҳал этади (ЖПКнинг 457-м. 14-б.). Айблов хулосасида эҳтиёт чораси ҳукм тайинлашда жазо муддати ҳисобига киритилиши керак ва илгаридагидек қолдирилиши, бекор қилиниши ёки ўзгартирилиши мумкин (ЖПКнинг 468-м. 6,7-б.). ЖПКнинг 474-моддаси ЖПКнинг 529-моддасини тўлиқ такрорлаб, шуни белгилайдики, суд ҳукмни эълон қилгач, суд мажлиси залида қуйидагиларни дарҳол қамоқдан озод қилади: оқлов ҳукми чиқарилган тақдирда оқланган шахсни (ЖПКнинг 470- м. 3-б.); жазо тайинланмаган маҳкумни; айблов ҳукми чиқарилган тақдирда жазодан озод этилган маҳкумни, башарти шахснинг ҳукм чиққунга қадар қамоқда бўлган вақти Жиноят кодексининг 62-моддасида назарда тутилган дастлабки қамоқни ҳисобга олиш қоидаларини назарда тутиб, суд томонидан тайинланган жазо чорасига тенг ёки бу чорадан ортиқ бўлса (ЖПКнинг 463- м. 2-қ. 2-б.); ушлаб туриш ёки эҳтиёт чорасини қўллаш оқибатида қамоқда бўлган вақтдан ёхуд назорат тартибида бекор қилинган ҳукмга биноан шу иш бўйича жазони ўтаган вақтдан кўп бўлмаган муддатга озодликдан маҳрум этилган маҳкумни; шартли равишда озодликдан маҳрум этилган маҳкумни; озодликдан маҳрум этиш билан боғлиқ бўлмаган жазога маҳкум этилган шахсни. Охирги икки ҳолда ҳукмнинг ижро этилишини таъминлаш мақсадида суд эҳтиёт чорасини енгилроқ чорага ўзгартириши мумкин. Ҳукмнинг ижроси кечиктирилган тақдирда (ЖПКнинг 533-м.) суд эҳтиёт чорасини бекор қилишга ёки танламасликка ҳақли. Ишни қўшимча тергов қилишга юбориш учун ажрим чиқараётганда суд эҳтиёт чораси ҳақидаги масалани ҳам муҳокама этиши керак. Айблов ҳукмининг хулоса қисмида

ҳукм қонуний кучга киргунига қадар судланувчига нисбатан эҳтиёт чорасига доир қарор кўрсатилади (ЖПКнинг 468-м. 7-б.). Айблов ҳукми бекор қилинган ҳамда иш қўшимча тергов қилиш учун ёки янги суд муҳокамаси учун қайтарилган тақдирда назорат инстанциялари эҳтиёт чорасини танлаш ҳуқуқига эга. Ўзбекистон Республикаси Олий судининг Раиси ва унинг ўринбосари, Ўзбекистон Республикасидаги ҳар қандай суднинг протест билдирилган ҳукми ва ажрими (қарори) ижро этилишини келтирилган протест назорат тартибида ҳал қилингунга қадар тўхтатиб туришга ҳақлидир. Қонуннинг очиқдан-очиқ бузилганлигини тасдиқловчи далиллар мавжуд бўлган тақдирда мазкур шахслар жиноят ишини талаб қилиб олиш билан бир вақтда ҳукм, ажрим ва қарорнинг ижросини то улар юзасидан протест билдирилгунга қадар уч ойдан ошмайдиган муддатга тўхтатиб қўйишга ҳақлидир (ЖПКнинг 517-м.). Айнан шу шахслар маҳкумни озод қилишлари ҳамда унинг учун иш судья томонидан кўрилгунга қадар бошқа эҳтиёт чорасини танлашлари мумкин. Қонун қуйидаги эҳтиёт чораларини назарда тутади: 1) муносиб хулқ-атворда бўлиш ҳақидаги тилхат; 2) шахсий кафиллик; 3) жамоат бирлашмаси ёки жамоанинг кафиллиги; 4) гаров; 5) қамоққа олиш; 6) вояга етмаганларни ота-оналари, васийлари, ҳомийлари, болалар муассасасининг маъмуриятига кузатув остига олиши учун топшириш; 7) ҳарбий хизматчининг хулқ-атвори устидан қўмондонлик кузатуви (ЖПКнинг 237, 242, 248, 249, 250, 251, 252, 253, 555, 556, 254-м.). Эҳтиёт чорасини қўллаш, шунингдек у ёки бу эҳтиёт чорасини танлаш зарурлиги ҳақидаги масалани ҳал қилганда суриштирувчи, прокурор, суд эҳтиёт чорасини танлаш учун асос бўлиши мумкин бўлган ҳолатлардан ташқари қўйилган айбнинг оғирлигини, айбланувчининг шахсини, машғулот

турини, ёши, соғлиғи, оилавий аҳволи ва бошқа ҳолатларни ҳам ҳисобга олади (ЖПКнинг 238-м.). Танланган эҳтиёт чораси муайян гумон қилинувчи ёки айбланувчига нисбатан эҳтиёт чорасини танлашда қўйиладиган мақсадларга мутаносиб бўлиш керак. Шунинг учун қонун эҳтиёт чораларининг енгилроғидан оғирроғигача бўлган турларини кўрсатиб, танлаш имкониятини беради (ЖПКнинг 237-м.). Қамоққа олиш Қамоққа олиш энг жиддий эҳтиёт чораси бўлиб, у инсонни озодликдан маҳрум этиш, қамоқда сақлаш жойларидаги тартиботнинг ўта оғир талабларига ва муайян ҳуқуқ чеклашларига бўйсуниш зарурлиги билан боғлиқдир. Бу эҳтиёт чораси битта муайян мақсадда қўлланилса ҳам, бир вақтнинг ўзида эҳтиёт чорасининг барча тўртта мақсадга эришишни таъминлайди. Қамоққа олиш айбсизлик презумпциясига зид бўлиб туюлади. Унга кўра жиноят содир этганликда айбланаётган ҳар бир шахс унинг айби қонуний тартибда, очиқ суд муҳокамаси орқали аниқланмагунга қадар айбсиз деб ҳисобланади (Конституциянинг 26-м. 1-қ.). Айбланувчи ҳукмгача айбсиз, лекин қамоққа олинган. Терговчи айбланувчини қамоққа олади, чунки унинг айбига ишонч ҳосил қилган, лекин бунинг якуний таъкидланиши фақат суд муҳокамасидан сўнг келиб чиқиши мумкин. Шу билан бирга фуқароларнинг Конституция ва қонунларда мустаҳкамлаб қўйилган ҳуқуқ ва эркинликлари дахлсиз ҳисобланади, судсиз ҳеч ким улардан маҳрум қилиши ёки уларни чеклаши мумкин эмас. Дастлабки тергов босқичида қамоққа олиш прокурорнинг рухсати билан, суд босқичларида эса суднинг ажримига кўра амалга оширилади. Лекин ҳозирнинг ўзида эҳтиёт чораси сифатида қамоққа олишни қўллаш ҳамда қамоқда сақлаш муддатини узайтириш суд назоратига олинса, мақсадга мувофиқ бўлар эди. Жиноят кодексининг 234-моддасига биноан мансабдор

шахслар ёки органлар била туриб ноқонуний ушлаб турганлик ёки қамоққа олганлик учун жиноий жавобгар бўладилар. Умумий қоидага кўра айбланувчи айблов тақдим этилганидан ва айбланувчи сифатида сўроқ қилинганидан кейингина қамоққа олиниши мумкин. БМТ Бош Ассамблеяси томонидан тасдиқланган Ушлаб туриш ёки қамоққа олиш қўлланилган барча шахсларни ҳимоя қилиш принциплари тўпламининг 10-принципига биноан ҳибсга олинган «ҳар бир шахсга ҳибсга олиш пайтида уни ҳибсга олиш сабаблари ва унга қўйилган ҳар қандай айб дарҳол хабар қилинади» 1 . Фақат алоҳида ҳолларда гумон қилинувчига нисбатан прокурорнинг рухсати билан қамоққа олиш тарзидаги эҳтиёт чораси қўлланилиши мумкин. Бу ҳолда гумон қилинувчига у ушланган кундан бошлаб ўн кун ичида айб эълон қилиниши лозим. Акс ҳолда эҳтиёт чораси бекор қилиниб, шахс қамоқдан озод қилинади (ЖПКнинг 226-м.3-қ.). Қамоққа олиш суд томонидан тайинланган жазо муддатига ҳисоблаб қўшиладиган ягона эҳтиёт чораси ҳисобланади. Қамоққа олишни қўллаш ҳақида асосланган қарор (суд томонидан ажрим) чиқарилиб, унда қандай жиноят содир этганликда айбланаётган ёки гумон қилинаётган шахс ҳамда танланган эҳтиёт чораси учун асослар кўрсатилади. Қарор (ажрим) кимга нисбатан чиқарилган бўлса, шу шахсга дарҳол эълон қилинади, шахснинг оғир касаллиги ёки унинг қочиб кетганлиги туфайли эълон қилиниши мумкин бўлмаган ҳоллар бундан мустасно (ЖПКнинг 240- м.). Қамоққа олишнинг қонун билан белгиланган мақсадлари (ЖПКнинг 236- м.) тўлиқ ҳисобланади ва икки хил талқин қилиниши мумкин эмас. Хусусан, шахсни айбни ўз бўйнига олиши мақсадида қамоққа олишга йўл қўйилмайди. Айбланувчи у қандай асосга кўра қамоққа олинганлигини билишга ҳақли, шунинг учун унга мазкур эҳтиёт чорасини танлаш ҳақидаги қарор (ажрим) эълон қилиниши лозим (ЖПКнинг 240-м.). Айбланувчига нисбатан қамоқда сақлаш тарзидаги эҳтиёт чораси қўлланилаётганда, башарти унинг ёнида қурол, шунингдек сақланиши ман этилган буюмлар ёхуд иш учун аҳамиятга

молик нарса ва ҳужжатлар бўлиши мумкин деб ўйлашга етарли асослар бўлганида шахсий тинтув ва олиб қўйиш, бу ҳақда қарор ёки ажрим чиқарилмасдан ўтказилиши мумкин (ЖПКнинг 162-м. 2-қ. 3-б.). ЖПКнинг 236-моддаси шуни кўрсатмоқдаки, айбланувчи, судланувчи суриштирув, дастлабки тергов ва суддан (қасддан, беш йилдан ортиқ муддатга озодликдан маҳрум этадиган), содир этилган жиноят хавфлилиги туфайли яширинади деган ўринли тахмин ҳам қамоқда сақлаш тарзидаги эҳтиёт чорасини танлаш учун асос бўлиши мумкин. Қонундан шундай хулоса келиб чиқадики, фақат шунинг ўзи ЖПКнинг 236-моддасида кўрсатиб ўтилган, ушбу эҳтиёт чорасини қўллаш асосларидан бирини (ҳеч бўлмаганда тахминан) тасдиқловчи далиллар бўлмаган тақдирда айбланувчини нолойиқ хулқ-атворда бўлишга олиб келиши мумкин. Жиноят хавфлилиги туфайли қамоқда сақлашни эҳтиёт чораси тарзида қўллаш терговчи, прокурор, суднинг вазифаси эмас, балки ҳуқуқи ҳисобланади. Ундан улар эҳтиёткорлик билан фойдаланиши керак, хусусан айбланувчи шахсини тавсифловчи ҳолатларни ҳисобга олиши зарур. Оғир ва ўта оғир жиноятлар тўғрисидаги ишлар бўйича содир этилган қилмишнинг хавфлилиги сабабининг ўзи қамоққа олиш қонунийлигининг асосий мезони ролини ўйнайди. Қўшимча роли эса бундай ишлар бўйича ЖПКнинг 238- моддасидаги кўрсатмаларга риоя этишдир. Шахс қонуний манфаатларининг муҳим кафолати қонунда жиноий жазолаш чегараси белгиланишидир, ундан ўтиб эҳтиёт чораси тарзида қамоқда сақлашни танлашга йўл қўйилмайди. Агар шахсга нисбатан жиддий жиноий жазо хавфи бўлмаса, уни қамоқда сақлаш маънога эга эмас, чунки унинг нолойиқ хулқ-атворда бўлиши амри маҳол. Эҳтиёт чораси тарзида қамоққа олиш Жиноят кодексида уч йилдан ортиқ муддатга озодликдан маҳрум қилиш тариқасидаги жазо назарда тутилган қасддан содир этилган жиноятларга доир ҳамда эхтиётсизлик оқибатида содир этилиб, бунинг учун Жиноят кодексида беш йилдан ортиқ муддатга озодликдан маҳрум қилиш тариқасидаги жазо назарда тутилган жиноятларга доир ишлар бўйича қўлланилади .1 (ЖПКнинг 242-м.). Алоҳида

ҳолларда бу эҳтиёт чораси уч йилдан ортиқ бўлмаган озодликдан маҳрум қилиш тариқасидаги жазо назарда тутилган қасддан содир этилган жиноятларга доир, шунингдек, эхтиётсизлик оқибатида содир этилиб, бунинг учун беш йилдан ортиқ бўлмаган муддатга озодликдан маҳрум қилиш тариқасида жазо назарда тутилган жиноятларга доир ишлар бўйича ҳам қўлланилиши мумкин. (ЖПКнинг 242-м.). Айрим ҳолларда деганда илгари танланган эҳтиёт чораси шартлари айбланувчи билан боғлиқлигини тушуниш керак. Эҳтиёт чораси сифатида қамоққа олиш вояга етмаган шахсга нисбатан фақат ЖПКнинг 236-моддасида назарда тутилган асослар бўлганда ва унга беш йилдан ортиқ муддатга озодликдан маҳрум қилиш тайинланиши мумкин бўлган қасддан жиноят содир этганликда айб эълон қилинган ҳамда айбланувчининг муносиб хулқ-атворда бўлишини бошқа эҳтиёт чоралари таъминлай олмайдиган тақдирдагина қўлланилиши мумкин (ЖПКнинг 558- м. 1-қ.). Алоҳида ҳолларда деганда (ЖПКнинг 216-м. 3-қ.) содир этилган жиноятнинг хусусияти бўйича (одам ўлдириш аниқ хавфи) ёки хулқ-атвор хусусияти бўйича (илгари танланган эҳтиёт чораси шартлари бузилганлиги) ёхуд бошқа ҳолларга кўра (бир неча маротаба судланганлик) ЖПКнинг 236- моддаси оқибатлари вужудга келишининг аниқ хавфи мавжуд бўлган вазиятлар тушунилади. Шахс қонуний манфаатларининг муҳим кафолати айбланувчи ва гумон қилинувчини қамоқда сақлашнинг чекланган муддатлари ва уларни узайтириш тартиби қонунда белгиланганлигидир. Бу муддат терговни тамомлашнинг имкони бўлмаган ҳолларда ва эҳтиёт чорасини ўзгартириш учун асослар бўлмаган тақдирда тегишинча Қорақалпоғистон Республикаси прокурори ёки вилоят, Тошкент шаҳар прокурори ва унга тенглаштирилган прокурор томонидан беш ойгача узайтирилиши мумкин. Қамоқда сақлаш муддатини беш ойдан ортиққа,яъни етти ойгача бўлган муддатга узайтиришга фақат Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори

ўринбосари томонидан, тўққиз ойгача бўлган муддатга Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори томонидан йўл қўйилади. Алоҳида ҳолларда, тергов қилинаётган ишнинг ўта мураккаблигини инобатга олиб, оғир ҳамда ўта оғир жиноятлар содир этганликда айбланаётган шахсларга нисбатан қамоқда сақлаш муддати Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори томонидан бир йилгача бўлган муддатга узайтирилиши мумкин. Муддатни яна узайтиришга йўл қўйилмайди” 1 . Тергови тамомланган жиноят ишининг материаллари айбланувчига ва унинг ҳимоячисига танишиб чиқиш учун қамоқда сақлаб туришнинг охирги муддати тугашидан камида бир ой олдин тақдим этилиши лозим. Айбланувчи ва унинг ҳимоячиси ишнинг материаллари билан танишиб чиқиши учун кетган вақт эҳтиёт чораси тариқасида қамоқда сақлаб туриш муддатини ҳисоблаб чиқишда эътиборга олинмайди. (ЖПКнинг 245-м. 5-қ.). Айбланувчини қамоқда сақлаб туриш муддати тугаган жиноят ишини суд қўшимча терговга қайтарган, ишнинг ҳолатларига кўра эса, қамоқда сақлаб туриш тариқасидаги эҳтиёт чорасини ўзгартириш мумкин бўлмаган тақдирда, тергов устидан назоратни амалга ошираётган прокурор қамоқда сақлаб туриш муддатини иш унга келиб тушган пайтдан бошлаб бир ойгача узайтириши мумкин. Кўрсатилган муддатни узайтириш айбланувчи иш судга юборилгунга қадар қамоқда бўлган вақтни ҳисобга олган ҳолда амалга оширилади (ЖПКнинг 246-м.). Жиноят-процессуал қонун ҳужжатлари қамоқда сақлаб туриш муддатини узайтириш тартибини белгилайди (ЖПКнинг 247-м.). Айбланувчини қамоқда сақлаб туришнинг белгиланган муддати тугашидан камида беш кун олдин терговчи бу муддатни узайтириш ҳуқуқига эга бўлган прокурорга ишни ва илтимосномани тақдим этиши шарт, илтимосномада терговнинг чўзилиш сабаблари, аниқланиши лозим бўлган тусмоллар ва ҳолатлар, сўралаётган қўшимча муддат кўрсатилиши лозим. Айбланувчини қамоқда сақлаб туриш муддатини узайтириш ҳуқуқига эга бўлган прокурор иш ва терговчининг илтимосномаси билан танишиб чиқиб,

қамоқда сақлаб туриш муддатини узайтиришга рухсат беради ёки эҳтиёт чорасини ўзгартиради ёхуд бекор қилади. Прокурор рухсат беришдан олдин ўзига нисбатан қамоқда сақлаб туриш муддатини узайтириш масаласи қўйилаётган шахсни сўроқ қилиши мумкин. Кўриб чиқилаётган эҳтиёт чораси хусусиятлари сирасига уни ҳам мансабдор шахсларнинг айрим тоифаларига, судьяларга, депутатларга (ЖПКнинг 239-м.), ҳам бошқа шахсларга, хусусан, ажнабий фуқароларга нисбатан қўллашнинг ўзига хос тартиби ҳам киради. Вояга етмаган шахсга нисбатан қамоққа олиш фақат алоҳида ҳолларда, агар уч йилдан ортиқ муддатга озодликдан маҳрум этиш тайинланиши мумкин бўлган жиноятни содир этганликда айб тақдим қилинган ҳамда айбланувчининг муносиб хулқ-атворда бўлишини бошқа эҳтиёт чоралари таъминлай олмайдиган бўлса, қўлланилади. Прокурор вояга етмаганни қамоққа олиш учун рухсат бераётганида иш материаллари билан шахсан танишиб чиқиши, қамоққа олиш асосларини текшириши, ҳодисанинг фавқулоддалигига ишонч ҳосил қилиши ва айбланувчини ушбу эҳтиёт чорасини қўллаш билан боғлиқ ҳолатлар бўйича сўроқ қилиши керак (ЖПКнинг 558-м.). Эҳтиёт чораси сифатида қамоққа олинган шахсларни қамоқда сақлаш тартиби ЖПКнинг 244-моддасида белгиланган. Эҳтиёт чораси тариқасида қамоққа олинган айбланувчилар тергов ҳибсхонасининг умумий камераларида сақланадилар. Суриштирувчи, терговчи, прокурор ёки суд бир жиноят иши бўйича ёки бир неча ўзаро боғлиқ ишлар бўйича айбланувчиларни алоҳида-алоҳида сақлаш тўғрисидаги тергов ҳибсхонасининг маъмуриятига кўрсатма беришга ҳақли. Қамоққа олинганлар Жиноят кодекси 15-моддасининг тўртинчи ва бешинчи қисмларида назарда тутилган оғир ва ўта оғир жиноятларни содир этишда айбланаётган бўлсалар, прокурорнинг қарори ёки суднинг ажрими билан турма ёки тергов ҳибсхонасининг бир кишилик камерасида қамоқда сақлаб турилиши мумкин. Бу чора вояга етмаганларга, олтмиш ёшдан

ошганларга, шифокор томонидан тасдиқланган оғир беморларга ва руҳий касалликка чалинганларга нисбатан қўлланилмайди. Қамоқда сақлаш шароитлари тергов ҳибсхонасида сақлаш шароитларидан фарқ қилмаслиги керак. Қамоқда сақланаётган шахслар ушлаб турилганлар сақланадиган жойда кўпи билан ўн суткагача олиб турилиши мумкин. Қамоққа олинганларни тергов ҳибсхонасига ўз вақтида олиб боришга имконият бўлмаса, улар ушлаб турилганлар сақланадиган жойларда ўттиз суткагача сақланиши мумкин. Қамоққа олинган шахснинг ҳуқуқларини чеклаб, давлат айни вақтда унинг қонуний ҳуқуқлари ва манфаатлари ҳақида ғамхўрлик қилади. Жиноят-процессуал қонун ҳужжатларида айбланувчи ўзининг ҳимоя қилиш ҳуқуқини амалга ошириши учун кенг кафолатлар назарда тутилган. Қамоқда сақланаётган шахсга ўзининг ҳимоячиси билан холи учрашиш, қонун ҳужжатларидан фойдаланиш имконияти берилиши, шикоят, илтимоснома ва бошқа процессуал ҳужжатларни ёзиши учун ихтиёрида қоғоз ва ёзув жиҳозлари бўлиши лозим (ЖПКнинг 215-м.). Қамоқда сақланаётган шахслар билан муомалада бўлганда одамийлик доирасидан четга чиқишга йўл қўйилмайди. Давлат қамоққа олинган шахснинг боқимандалари ва мол-мулкини муҳофаза қилиш ҳақида ғамхўрлик қилади. Масалан, ЖПКнинг 218-моддаси ушлаб турилган, қамоққа олинган ёки экспертиза ўтказиш учун тиббий муассасага жойлаштирилган шахснинг қаровсиз ва ёрдамга муҳтож вояга етмаган фарзандлари, кексайган ота-оналари, қарамоғида бошқа шахслар бўлганда суриштирувчи, терговчи, прокурор ва суднинг улар қариндошларининг ёки бошқа шахслар ёхуд муассасаларнинг ҳомийлигига топшириш мажбуриятини назарда тутади. Терговчи бу ҳақда дарҳол вояга етмаганларнинг ишлари бўйича комиссияга хабар қилади. Комиссия болаларни қариндошларининг қарамоғига топширади, агар улар бўлмаса, комиссия болаларни васийликка ёки ҳомийликка маҳаллий васийлик ва ҳомийлик органлари орқали топширишга ёхуд уларни болалар

муассасаларига жойлаштиришга ҳақли. Кўрилган чоралар ҳақида комиссия тегишли мансабдор шахсни хабардор қилиши керак. Прокурор қамоқда сақланаётганнинг болаларини васийликка олиш чоралари кўрилиши устидан назорат қилиши шарт. Қамоқда сақланаётган шахс ўз болаларига нисбатан кўрилган чоралар ҳақида ушлаб турилганларни сақлаш жойи маъмурияти орқали хабардор қилинади. ЖПКнинг 218-моддаси суриштирув органи, терговчи ёки суд зиммасига зарур ҳолларда айбланувчининг мол-мулки ва уй-жойини қўриқлаш чораларини қабул қилишни юклайди, бу эса одатда мол-мулкни сақлаш учун топширишдан ҳамда хонани беркитиб сурғичлашдан иборат. Қамоққа олинган шахс ўзининг мол-мулкини қўриқлаш бўйича кўрилган чоралар ҳақида хабардор қилинади. Қонун суриштирувчи, терговчи, прокурор ёки суд зиммасига гумон қилинувчи, айбланувчи ёки судланувчига нисбатан ушлаб туриш, қамоқда сақлаб туриш ёки экспертиза ўтказиш учун тиббий муассасага жойлаштириш тарзида процессуал мажбурлов қўлланилганда бу ҳақда йигирма тўрт соатдан кечиктирмасдан унинг оила аъзоларидан бирига, улар бўлмаган тақдирда қариндошларига ёки яқин кишиларига хабар бериш, шунингдек бу ҳақда иш ёки ўқиш жойига маълум қилиш мажбуриятини юклайди (ЖПКнинг 217-м. 1-қ.). Ушлаб турилган, қамоқда сақланаётган ёки тиббий муассасага жойлаштирилган шахс бошқа давлатларнинг фуқароси бўлса, бу ҳолда юқорида кўрсатилган муддат ичида Ўзбекистон Республикаси Ташқи ишлар вазирлигига хабар берилиши шарт (ЖПКнинг 217-м. 2-қ.). Қонун айбланувчиларнинг қамоққа олиниши шарт бўлган ҳолларни белгилаб қўймайди. Дастлабки тергов органлари ва судлар қамоққа олишни оғир жиноятлар содир этганликда айбланаётган ҳамда жамият учун катта хавф туғдирадиган шахсларга нисбатан қўллаб, шуни ҳисобга олишлари керакки, жиноят процессуал қонун ҳужжатлари шахснинг эркинликлари ва қонуний ҳуқуқларини жиддий тарзда чекламайдиган бошқа эҳтиёт

чораларини (нафақат муносиб хулқ-атворда бўлиш ҳақидаги тилхатни) қўллаш имкониятини назарда тутади. Айбланувчига нисбатан эҳтиёт чорасини қўллаш зарурати учун асослар бўлмаган тақдирда (ЖПКнинг 236-м.) эҳтиёт чораси танланмайди, илгари танлангани эса бекор қилинади. Равшанки, эҳтиёт чоралари ҳеч қандай зарурат бўлмаганда қўлланилганда, ҳуқуқий меъёрларнинг самарадорлиги ҳақида гапириш мумкин эмас. Эҳтиёт чораси бекор қилинмаган тақдирда ҳам, гарчи уни қўллаш асослари кейинчалик йўқ бўлса-да, айнан шундай ҳолат юзага келади. Эҳтиёт чораси тариқасида қамоқда қонунга хилоф равишда сақлаб туриш туфайли шахсга етказилган зиён, башарти кейинчалик унга нисбатан оқлов ҳукми чиқарилган бўлса ёки жиноят иши реабилитация асосларига кўра тугатилган бўлса, тўлиқ ҳажмда қопланади (ЖПКнинг 248-м.). Гаров Гаров (ЖПКнинг 249-м.) айбланувчи, судланувчи, уларнинг қариндошлари, бошқа фуқаролар ёки юридик шахслар томонидан дастлабки тергов органи ёки суднинг депозит ҳисобварағига топшириладиган пул маблағи ёки қимматбаҳо буюмлардан иборатдир. Агар гаров айбланувчи ёки унинг оила аъзолари томонидан топширилган бўлса, айбланувчи пул ёки бойликларни йўқотишдан қўрққанлиги учун қўлланилган чорага кўнади. Гаров бошқа шахслар томонидан топширилганида айбланувчи ушбу шахсларга зарар етказмаслик истагида қўлланилган чорани бузмасликка ҳаракат қилади. Гаров эҳтиёт чорасини танлаш пайтида топширилади. Шу билан у мулкий ундирув айбланувчи нолойиқ хатти-ҳаракатлар содир этганидан кейин амалга ошириладиган шахсий кафилликдан фарқ қилади. Терговчи ёки суд бунда айбланувчига унинг тахмин қилинган шериклари кўмак беришига йўл қўймаслик учун айбланувчи ва гаровга қўювчи ўртасидаги ўзаро муносабатларнинг хусусиятини аниқлаши керак. Гаров бир

неча гаровга қўювчилар томонидан киритилиши бундан истисно эмас, лекин бу ҳақда қонунда тўғридан-тўғри айтилмаган. Гаров предмети бўлиб, пул маблағи ёки қимматбаҳо буюмлардан ташқари, кўчмас мулк ҳам бўлиши мумкин (ЖПКнинг 249-м. 1-қ.). Гаров суммаси энг кам ойлик иш ҳақининг йигирма бараваридан оз бўлиши мумкин эмас ва уни суриштирувчи, терговчи, прокурор ёки суд айбловнинг оғирлигини, айбланувчининг, судланувчининг ва гаровга қўювчининг шахсини, гаровга қўювчининг мулкий аҳволини ва унинг айбланувчи билан муносабатларини эътиборга олиб белгилайди (ЖПКнинг 249-м. 3-қ.). Гаров суммасининг миқдори шу тарзда бўлиши керакки, у айбланувчининг муносиб хулқ-атворини амалда таъминласин. Ҳар ҳолда у жиноят туфайли етказилган зиёндан ҳамда арз қилинган фуқаролик даъвоси суммасидан кам бўлмаслиги керак. Пулларни гаровга қўювчининг ўзи бериши мумкин. Гаровга қўйганлик ҳақидаги квитанция терговчига ёки судга топширилиб, у ишга қўшиб қўйилади. Қимматбаҳо буюмларни қабул қилиш тўғрисидаги ҳужжат ишга қўшиб қўйилади. Айбланувчи ўз зиммасига олган мажбуриятларни бузган тақдирда (ЖПКнинг 46-м.), гаров суд ажрими билан давлатнинг мулкига ўтказилади ва айбланувчи, судланувчига нисбатан жиддийроқ эҳтиёт чоралари қўлланилади (ЖПКнинг 249-м. 7-қ.). Гаров қабул қилинганлиги ҳақида суриштирувчи, терговчи, прокурор баённома тузадилар, суд эса суд мажлиси баённомасига тегишлича ёзиб қўяди. Гаровга қўювчи ўзининг олган мажбуриятидан гаровнинг давлат фойдасига ўтиб кетиши учун сабаб бўладиган асослар келиб чиққунга қадар воз кечиши мумкин (ЖПКнинг 249-м. 4-қ.). Эҳтиёт чорасини ўзгартириш уни танлаш шарт-шароитлари бузилганлиги туфайли рўй бермаётган бўлса, шунингдек иш бўйича иш юритиш тугатилган ҳолларда ёхуд суд ҳукми кучга кириши муносабати билан гаров гаровга қўювчига қайтарилади (ЖПКнинг 249-м. 6-қ.). Айбланувчи, судланувчи зиммасига олган мажбуриятларини бузган тақдирда гаров суд ажрими билан

давлат фойдасига ўтказилади ва айбланувчига, судланувчига нисбатан жиддийроқ эҳтиёт чораси қўлланилади (ЖПКнинг 249-м. 5-қ.). Гаров қўювчининг мулкий зарар кўриши ўз ихтиёрига кўра юз беради. У гаровга қўйганда ўзига ишониб айбланувчи муносиб хулқ-атворда бўлади деб хато фикр юритган, чунки айбланувчи унинг умидларини оқламаган. Лекин қонун гаров қўювчига маълум даражада айбланувчининг ҳулқ-атворини назорат қилиш ҳуқуқини беради. Гаровга қўювчи ҳар қандай ҳолда ўз зиммасига олган мажбуриятлардан гаровнинг давлат фойдасига ўтиб кетиши учун сабаб бўладиган асослар келиб чиққунга қадар воз кечиши мумкин. Назаримизда, бу ҳолда гаров қайтариб берилиши керак, айбланувчига нисбатан эса бошқа эҳтиёт чораси қўлланилиши керак. Агар айбланувчи процессуал ҳуқуқбузарликларни содир этган бўлса, бу ҳолат эҳтиёт чорасининг жиддийроқ турини қўллаш учун асос бўлиши мумкин эмас. Гаровдан айбланувчи фойдасига воз кечиш асослилиги устидан назорат бу эҳтиёт чорасини танлаган мансабдор шахс томонидан амалга оширилади. Гаровга қўювчи гаров давлат фойдасига ўтганлиги туфайли етказилган зиённи айбланувчидан ундиришга ҳақли. Гаров қўйилганда гаровга қўювчи эҳтиёт чораси танланган айблов моҳияти, айбланувчига, судланувчига нисбатан жазо эҳтимоли ва гаровга қўювчининг жавобгарлиги ҳақида хабардор қилиниши керак. У гаровнинг давлат фойдасига ўтиб кетиши учун сабаб бўладиган асослар келиб чиққунга қадар ўз зиммасига қабул қилган мажбуриятдан воз кечиши мумкин. Эҳтиёт чорасини ўзгартириш уни танлаш шарт-шароитлари бузилганлиги туфайли рўй бермаётган бўлса, шунингдек иш бўйича иш юритиш тугатилган ҳолларда ёхуд суд ҳукми кучга кириши муносабати билан гаров гаровга қўювчига қайтарилади (ЖПКнинг 249-м.). Гаров эҳтиёт чораси сифатида ихтиёрий асосларда бўлиши мумкин. Гаровга қўювчи муайян шароитларда қўлланилган эҳтиёт чорасидан воз кечишга ҳақли (чет элга сафарга кетаётганида, армияга чақирилганида ва ҳоказо).

Муносиб хулқ-атворда бўлиш ҳақидаги тилхат ЖПКнинг 250-моддасига биноан «муносиб хулқ-атворда бўлиш ҳақидаги тилхат айбланувчининг ёки судланувчининг суриштирувчига, терговчига, прокурор ёки судга тергов ва суддан яширинмаслик, жиноят иши бўйича ҳақиқатни аниқлашга тўсқинлик қилмаслик, жиноий фаолият билан шуғулланмаслик, суриштирувчи, терговчи, прокурор ва суднинг чақируви билан етиб келиш ҳақида берган ёзма мажбуриятидан иборатдир. Тилхат берувчи шахс бундан ташқари ўз зиммасига суриштирувчи, терговчи, прокурор ёки суднинг ижозатисиз ушбу аҳоли пунктидан чиқиб кетмаслик ва шу аҳоли пункти доирасида истиқомат жойини ўзгартирса, бу ҳақда уларни хабардор қилиш мажбуриятини олади». Умумий фикрга кўра, муносиб хулқ-атворда бўлиш ҳақидаги тилхат энг енгил эҳтиёт чораси бўлиб, у фақат эҳтиёт чоралари институтини қўллаш орқали эришилиши мумкин бўлган айрим мақсадларни бажаришга йўналтирилган. Айбланувчининг тергов ва суддан бўйин товламаслигини, иш бўйича ҳақиқатни аниқлашга монелик қилмаслигини ва жазо ўташини таъминлаш бундай мақсадлар сирасига киради. Шунинг учун ушбу эҳтиёт чораси доимий ёки вақтинчалик яшаш жойига эга бўлган айбланувчилар ўта оғир бўлмаган жиноятлар содир этганида, башарти уларнинг эркинликда бўлиши ишнинг кўриб чиқилишига халақит беришига асослар бўлмаса, нормал чора бўлиши керак. Муносиб хулқ-атворда бўлиш ҳақидаги тилхат айбланувчи ва судланувчи ҳаракатланишининг эркинлигини чеклайди: улар тегишли органлар рухсатисиз дастлабки тергов ва иш судда кўриб чиқиладиган бутун вақт мобайнида яшаш мажбуриятини берган, ўзлари турган жойдан кетишга ҳақли эмас. Яшаш манзилини ўзгартириш ҳам айбланувчи ёки судланувчи учун эркин бўлмасдан, тегишли шахс ёки органнинг дастлабки рухсатига боғлиқ бўлиб қолади. Равшанки, яшаш манзили деганда шахснинг доимий яшаш

манзилини ёки вақтинчалик бўлиш жойини (масалан, қисқа даврдаги ишловчилар, олий ўқув юртларининг ўқувчилари, сафардагилар ва шу кабилар) тушуниш керак. Ушбу эҳтиёт чорасини қўллаш процессуал жиҳатдан иккита ҳужжат тузиш орқали расмийлаштирилади: тегишли давлат органи ёки мансабдор шахс номидан чиқариладиган муносиб хулқ-атворда бўлиш ҳақидаги тилхат тарзидаги эҳтиёт чорасини танлаш тўғрисидаги қарор ва айбланувчи ёки судланувчи имзо қўйиб, ёзма равишда ўз зиммасига оладиган мажбурият. Тилхатнинг ўзида айбланувчи ёки судланувчининг рухсатсиз кетиши мумкин бўлмаган яшаш ёки вақтинча бўлиш манзили кўрсатилади. Муайян шароитларда тилхатнинг бузилиши жиддийроқ эҳтиёт чорасига сабаб бўлиши мумкин, бу ҳақда айбланувчи (судланувчи) хабардор қилинади. Тилхатда у қайси вақтга танлангани кўрсатилади. Меҳнат фаолияти узоқ муддатли сафарлар билан боғлиқ бўлган шахсларга нисбатан бундай эҳтиёт чорасини қўллаш мақсадга мувофиқ эмасдир (узоққа қатнайдиган поездларнинг проводниги, дипломатия ҳужжатларини ташувчи шахс ва ҳоказо). Муносиб хулқ-атворда бўлиш ҳақидаги тилхат казарма ҳолатида бўлган муддатли ҳарбий хизматчиларга нисбатан қўлланилмайди. Улар қўмондонлик рухсатисиз ҳарбий қисмни қолдириш, шунингдек чақирувга кўра ўзлари келиш имкониятига эга эмаслар. Доимий яшаш жойига эга бўлмаган шахсларга нисбатан ҳам муносиб хулқ-атворда бўлиш ҳақидаги тилхатни қўллаш мумкин эмас. Шахсий кафиллик ва жамоат бирлашмаси ёки жамоанинг кафиллиги ЖПКнинг 251-моддасига биноан шахсий кафиллик ишончга сазовор бўлган шахсларнинг айбланувчи, судланувчи муносиб хулқ-атворда бўлишига кафил эканликлари ҳақида ёзма мажбурият олишларидан иборатдир. Шундай қилиб, ушбу эҳтиёт чораси ҳам айбланувчининг тергов

ва суддан бўйин товлашга интилишига барҳам беради, ҳам унинг муносиб хулқ-атворини таъминлайди. Кафилнинг ишончлилигига шубҳа бўлган тақдирда терговчи ва суд унга ишонч ҳосил қилиш мумкинлигини тасдиқловчи далиллар тақдим этилишини талаб қилиши мумкин. Кафилнинг обрўси, унинг хизмат мавқеи, жамоадаги, турмушдаги хулқ- атвори, унинг шахсий фазилатлари, шунингдек бу маълумотлар нафақат эҳтиёт чорасини қўллайдиган шахсларга, балки кейинчалик эҳтиёт чораси тўғрисидаги масалани қайта кўриб чиқадиган, унинг қонунийлиги ва асослилиги устидан назорат қиладиган шахсларга маълум бўлиши кераклиги сабабли кафилларни тавсифловчи маълумотлар эҳтиёт чорасини танлаш ҳақидаги қарорда ўз аксини топиши керак. Амалиётда, одатда айбланувчи билан бирга ишловчилар, унинг қариндошлари, яқин дўстлари кафиллар бўлади. Кафиллар ўзларининг суд- тергов органлари олдидаги мажбуриятининг алоҳида хусусияти туфайли уларнинг илтимоси ёки тўғридан-тўғри розилигисиз тайинланиши мумкин эмас. ЖПКнинг 251-моддаси 3-қисмига биноан, кафиллар ушбу эҳтиёт чораси қўлланилишига сабаб бўлган айбловнинг моҳияти, айбланувчига қўлланилиши мумкин бўлган жазо, олдини олиш мақсадида кафиллик тариқасидаги эҳтиёт чораси кўрилган ҳаракат айбланувчи, судланувчи томонидан содир этилган тақдирда кафилларнинг жавобгарлиги ҳақида огоҳлантирилиши лозим. Бу маълумотлар кафилликка олиш баённомасида қайд қилиниб, уни шу эҳтиёт чорасини қўллаётган мансабдор шахс, айбланувчи, судланувчи ва кафиллар имзолаши лозим ёки бу маълумотлар суд мажлиси баённомасида акс эттирилади. Бундан ташқари, ҳар бир кафилликка олувчи кафиллик тўғрисида тилхат беради. Ушбу эҳтиёт чорасини қўллаш ташаббусини ҳам айбланувчилар ва кафилликка олувчилар, ҳам суд-тергов органлари кўрсатиши мумкин. Кафилликка олувчи айбланувчининг муносиб хулқ-атворини ҳамда тергов ва судга келишини таъминлаш бўйича ўз зиммасига олган мажбуриятларнинг ихтиёрийлиги

ёзма ариза бериш орқали ўз кафиллигидан, башарти у айбланувчининг муносиб хулқ-атворини таъминлашга қодир эмаслигига ишонч ҳосил қилса, воз кечиш ҳуқуқини белгилайди (масалан, касаллик, айбланувчи билан муносабатлари бузилганлиги туфайли ва ҳоказо). Бундай воз кечганлик, башарти у тергов органлари ва суд айбланувчи бўйин товламаслигини таъминлаш бўйича чора-тадбирларни кафилликка олувчи олдини олишга мажбурият олган хатти-ҳаракатларни айбланувчи содир этгунга қадар кўриши мумкинлиги учун ўз вақтида амалга оширилган бўлса, кафиллар сонини суриштирувчи, терговчи, прокурор ёки суд белгилайди. Айбланувчи тергов ва суддан бўйин товламаётганлигига тўлароқ ва холисона ишонч ҳосил қилиш учун кафиллар сони камида иккита бўлиши мақсадга мувофиқдир. Бу айбланувчининг ўзи учун ҳам катта аҳамиятга эга, чунки ўзига таниш бўлган икки кишининг кафиллиги бир кишининг кафиллигига қараганда унга кўпроқ масъулият юклайди ҳамда бўйин товламасликни ва чақирувга кўра ўз вақтида келишни кафолатлайди. Алоҳида ҳолларда юксак ишончга сазовор бўлган битта шахс ҳам кафил бўлиши мумкин. ЖПКнинг 251-моддасида назарда тутиладики, айбланувчи, судланувчи олди олиниши учун шахсий кафиллик қўлланилган ҳаракатларни содир этган тақдирда кафил қонунда белгиланган жавобгарликка тортилади, яъни унга нисбатан энг кам иш ҳақининг бир бараваридан уч бараваригача миқдорда жарима солиш мумкин (Ўзбекистон Республикаси Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги Кодексининг 208-м.). Қонунга биноан, жамоат бирлашмаси ёки жамоанинг кафиллиги айбланувчининг, судланувчининг муносиб хулқ-атворда бўлишига кафил эканлиги тўғрисидаги ёзма мажбурият тарзида баён қилинган жамоат бирлашмаси ёки жамоанинг қароридан иборатдир (ЖПКнинг 252-м.). Жамоат бирлашмаси ёки жамоанинг кафиллиги ушбу жамоанинг жиноий таъқиб қўзғатилган шахсга нисбатан ишончига асосланган бўлиши керак. Ушбу эҳтиёт чорасининг самараси жамоа аъзолари ўртасида ўтказиладиган

тарбиявий иш сифати ва фаолиятига, ўз ходимларини ҳар томонлама билишга ва уларнинг хулқ-атворини назорат қилиш мумкинлигига бевосита боғлиқдир. ЖПКнинг 252-моддасига биноан, жамоат бирлашмаси ёки жамоанинг кафиллиги ёзма мажбурият тарзида расмийлаштирилади. Бундай мажбурият жамоа аъзоларининг кўпчилиги фикрини акс эттириши керак, шуннинг учун у, башарти ходимларнинг умумий мажлисида қабул қилиниб, унинг баённомасида жамоат бирлашмаси ёки жамоанинг кафиллиги ҳақидаги қарор акс эттирилган бўлса, қонунийдир. Бу мажбурият суриштирувчи, терговчи, прокурор ёки судга тақдим қилинади, улар жамоат бирлашмаси ёки жамоанинг кафиллик ҳақидаги қарорига рози бўлган тақдирда ушбу эҳтиёт чорасини танлаб, бу ҳақда қарор ёки ажрим чиқарадилар. Айни вақтда жамоат бирлашмаси ёки жамоа вакилига ушбу эҳтиёт чораси қўлланилишига сабаб бўлган айбловнинг моҳияти айбланувчига, судланувчига эса, башарти хулқ-атвори номуносиб бўлса, эҳтиёт чораси жиддийроғи билан алмаштирилиши мумкинлиги тушунтирилгани тўғрисида баённома тузилади (ЖПКнинг 252-м. 2-қ.) Жамоат бирлашмаси ёки жамоа фақат ўз аъзоси бўлган айбланувчини кафилликка олиши мумкин. Бу хулоса шундан келиб чиқадики, жамоанинг кафиллиги кафилликка олувчи жамоанинг айбланувчига нисбатан, одатда, ташкилот аъзоларининг узоқ муддатда ва бевосита муомала қилиш, унинг ижобий ишчанлик ва амалий фазилатларини билиш натижасида шаклланадиган ишончини назарда тутади. Фақат айбланувчи билан доимий муомалада бўлган тақдирда ташкилот ўз кафиллигининг натижаларини кўриши, улар ҳақида суд-тергов органларини хабардор қилиши мумкин. Шахснинг уни кафилликка олган ташкилот таркибидан чиқиб кетиши ташкилотнинг зиммасига айбланувчининг муносиб хулқ-атворини таъминлаш бўйича юклатилган вазифаларни амалга ошириш имкониятидан маҳрум қилади.

Шу боисдан айбланувчи, судланувчи бошқа ишга ўтган ёхуд истиқомат жойини ўзгартирган тақдирда жамоат бирлашмаси ёки жамоа бу ҳақда эҳтиёт чорасини танлаган суриштирувчи терговчи, прокурор ёки судга дарҳол хабар бериши шарт (ЖПКнинг 252-м. 3-қ.). Бундай хабар мавжудлиги жамоа кафиллиги бекор қилиниши ҳамда зарурат бўлганда бошқа эҳтиёт чораси танланиши учун асос бўлади. Айбланувчининг, судланувчининг хулқ-атвори номуносиб бўлган тақдирда жамоат бирлашмаси ёки жамоа кафилликдан воз кечишга ҳақлидир (ЖПКнинг 252-м. 4-қ.). Шахсни кафилликка олувчи жамоат бирлашмаси ёки жамоа ушбу эҳтиёт чораси танланган иш моҳияти ҳақида хабардор қилиниши керак. Улар ўз кафиллигидан воз кечишга ҳақли. Агар айбланувчи (судланувчи) ушбу эҳтиёт чорасининг олдини олиш учун танланган хатти-ҳаракатларни содир этса, жамоат бирлашмаси ёки жамоа жавобгар бўлмайди. Вояга етмаганни кузатув остига олиш учун топшириш БМТ Бош Ассамблеяси томонидан тасдиқланган Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг вояга етмаганларга нисбатан одил судловни амалга оширишга тааллуқли минимал стандарт қоидаларининг 5.1-бандига биноан «вояга етмаганларга нисбатан одил судлов тизими биринчи навбатда вояга етмаганнинг хотиржамлигини таъминлашга ҳамда вояга етмаган ҳуқуқбузарларга нисбатан ҳар қандай таъсир чораси ҳамма вақтда ҳуқуқбузар шахси хусусиятига ҳам, ҳуқуқбузарликнинг ҳолатларига ҳам мутаносиб бўлишини таъминлашга қаратилгандир» 1 . Вояга етмаганни ота-онаси, васийлар, ҳомийлар, ёпиқ болалар муассасаси маъмурияти қарамоғига топшириш ЖПКнинг 556-моддасида назарда тутилган тартибда амалга оширилади ҳамда мазкур шахслардан биронтаси вояга етмаганнинг терговчи, прокурор ҳузурига ва судга ўз вақтида

келишини, шунингдек айбланувчининг ЖПКнинг 46-моддасида назарда тутилган бошқа мажбуриятларини таъминлаш масъулиятини ёзма равишда ўз зиммасига олишидан иборатдир. Мазкур эҳтиёт чораси юридик табиатига кўра кафилликка ўхшаш ҳисобланади. Аммо шахсий кафиллик ҳамда вояга етмаганни кузатув остига олиш учун топшириш ўртасида жиддий фарқлар мавжуд: улар қўлланиладиган шахслар доираси бўйича фарқ қилади. Кузатув остига олиш учун топшириш вояга етмаган айбланувчига нисбатангина, шахсий кафиллик эса ҳар қандай айбланувчига нисбатан қўлланилади. Шахсий кафиллик тўғрисидаги мажбуриятни ҳар қандай шахс, кузатув остига олиш учун топширишда эса фақат ота-она, васий, ҳомий ёки болалар муассасаси маъмурияти зиммасига олиши мумкин. Терговчи, прокурор, суд вояга етмаган шахсни қаровга топширишдан олдин ота-оналар, васийлар ёки ҳомийларнинг шахси, уларнинг вояга етмаган шахс билан ўзаро муносабати ҳақида маълумот тўплаши ва улар ўсмирни қаров остига олишни лозим даражада амалга оширишга қодир эканлигига ишонч ҳосил қилиши керак (ЖПКнинг 556-м.). Мазкур эҳтиёт чорасини қўллаш ота-оналар, васийлар, ҳомийлар ёки бошқа шахсларнинг розилиги мавжудлигини назарда тутади. Бу розилик ўз навбатида вояга етмаган шахс устидан лозим даражада назоратни амалга ошириш имконини бермайдиган, кўзда тутилмаган ҳолатлар: касаллик, иш бўйича банд бўлганлик, вояга етмаган шахс билан ўзаро муносабатларнинг ёмонлашуви сабабли кузатув остига олишдан воз кечиш имкониятини беради. Аммо ота-оналарнинг кузатув остига олишга розилиги ушбу эҳтиёт чорасини қўллаш учун етарли ҳисобланади. Терговчи (суд) бунда содир этилган жиноятнинг оғирлиги даражасидан, вояга етмаганни уни содир этишга олиб келган сабаб ва шароитлардан келиб чиқиши керак. Кафилнинг маънавий қиёфасини, унинг вояга етмаган шахс билан ўзаро муносабатлари хусусиятларини аниқлаш масаласи муҳимдир.

Ёпиқ болалар муассасаларининг (болаларни қабул қилиш-тақсимлаш жойлари, махсус мактаблар ва ҳоказо) раҳбарларидан розилик талаб этилмайди, улар топшириқдан воз кечишга ҳақли эмас. Ота-оналардан, васийлардан, ҳомийлардан, болалар муассасаси раҳбарларидан вояга етмаган шахсни қаровга қабул қилиш ҳақида тилхат олинаётганда улар ушбу эҳтиёт чорасининг қўлланилишига асос бўлган айбловнинг моҳияти, айбланувчига тайинланиши мумкин бўлган жазо ва вояга етмаган шахс содир этиши эҳтимол тутилган қилмишларнинг олдини олиш мақсадида қаровга берилганидан кейин у худди ана шу хатти- ҳаракатларни содир этса, қаровга олувчиларнинг жавобгарлиги ҳақида хабардор қилиниши лозим. Бу маълумотлар қаровга бериш баённомасида ёки суд мажлиси баённомасида акс эттирилади. Ота-оналарнинг, уларнинг ўрнини босувчи шахсларнинг, болалар муассасалари раҳбарларининг, ўз қаровига олган вояга етмаганга нисбатан ўзлари қабул қилган ёзма мажбуриятларни бажармаслиги энг кам иш ҳақининг бир бараваридан уч бараваригача миқдорда жарима солишга сабаб бўлади (Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекси, 207-м.). Эҳтиёт чораларини қўллаш учун асослар бўлган тақдирда, вояга етмаган айбланувчини, судланувчини турмуш ва тарбияланиш шароитига кўра илгариги жойида қолдириб бўлмаса, у терговчининг прокурор санкция берган қарорига ёки суднинг ажримига биноан болалар муассасасига жойлаштирилиши мумкин (ЖПКнинг 557-м.). Ёпиқ турдаги болалар муассасасига вояга етмаганни жойлаштиришда шуни ҳисобга олиш керакки, бу нарса содир этилган қилмиши учун унга нисбатан жазо сифатида муддатни болалар тарбия колониясида ўташ шарти билан озодликдан маҳрум этиш қўлланилиши ёки ёпиқ турдаги болалар тарбия муассасасига юбориш тарзидаги тарбиявий хусусиятдаги мажбурлов чораси белгиланган ҳоллардагина мумкин бўлади. Вояга етмаган шахсни қаров остига олган болалар муассасасининг маъмурияти айбланувчининг

терговчига, судга келишини нафақат таъминлаш чораларини кўриши, балки ўсмирнинг колониянинг бошқа тарбияланувчиларига салбий таъсирини истисно этиши керак. Вояга етмаган айбланувчилар болалар муассасасининг маъмурияти қаровига берилганида (бу ерда тарбия муассасалари, интернат-мактаблар, болалар уйлари, болаларни қабул қилиш-тақсимлаш жойлари ҳақида фикр юритилмоқда), қонун мазмунига кўра ёзма мажбуриятни мазкур муассаса раҳбари бериб, у вояга етмаган шахс хулқ-атвори устидан кундалик назорат қилиш, унинг терговчи ёки судга келишини таъминлаш учун тарбиячилар орасидан муайян бир шахсни тайинлайди. Ота-оналар, васийлар, ҳомийлар, ёпиқ болалар муассасаси маъмурияти, башарти у ёки бу сабабларга кўра ўз зиммаларидаги мажбуриятларни амалга оширолмаса, сабабини кўрсатган ҳолда қаровдан воз кечишни арз қилиши мумкин. Бундай ҳолда бу эҳтиёт чораси бошқасига ўзгартирилади. Кўрилаётган эҳтиёт чорасида тарбия ва олдини олиш хусусиятидаги жиҳатлар тўлиқ ҳажмда мавжуд бўлган тақдирда у жиноят процессуал мажбурловнинг самарали чоралари тоифасига киритилиши мумкин. Ҳарбий хизматчининг хулқ-атвори устидан кўмондонлик кузатуви ЖПК 254-моддасининг мазмунига кўра, ҳарбий қисмнинг қўмондонлик кузатуви айбланаётган муддатли ҳарбий хизматчи ёки ўқув йиғинига чақирилган ҳарбий хизматга мажбур шахсларга нисбатангина қўлланилиши мумкин. Ўзларига нисбатан эҳтиёт чораси сифатида ҳарбий қисм қўмондонлиги кузатуви танланган ҳарбий хизматчилар қурол олиб юриш ҳуқуқидан вақтинча маҳрум бўладилар, ўз бошлиқлари ёки куну тун навбатчилик қилувчилар кузатуви остида доимо бўладилар, якка тартибда қисмдан ташқаридаги ишга юборилмайдилар, қоровулга ва бошқа масъул ишларга тайинланмайдилар. Ҳарбий хизматчи устидан бошлиқлар ёки куну тун

навбатчилик қилувчилар томонидан доимий кузатув унинг қисм ташқарисига чиқишини истисно этади. Мазкур эҳтиёт чораси айбланувчи учун махсус тартибот яратади. Бундай кузатувни амалга оширишда чеклашларнинг ўзи ҳарбий хизмат шароитларида ҳарбий хизматчига зарур тарбиявий таъсир кўрсатади, чунки жиноят содир этиб, у шу тариқа ҳарбий бурчни адо этишни бузганини, шунингдек хизмат ўтайдиган ўша қисмда махсус шарт-шароитларга қўйилганини билади. Қонунга мувофиқ ҳарбий қисм қўмондонлиги кузатувини эҳтиёт чораси сифатида танлаган орган қўмондонликка эҳтиёт чораси танланган иш моҳияти ҳақида хабар бериши шарт. Ҳарбий қисм қўмондонлиги кузатувини белгилаб қўйиш ҳақида мазкур эҳтиёт чорасини танлаган орган хабардор қилинади. Қонунда қисм қўмондонлигининг ўз мажбуриятларини бажармаганлиги учун жавобгарлиги ҳақида кўрсатмалар йўқ. Бу масала ҳар бир муайян ҳолда Қуролли Кучлар Устави қоидаларидан келиб чиққан ҳолда ҳал этилади. Айбланувчи олдини олиш мақсадида мазкур эҳтиёт чораси қўлланилган ҳаракатларни содир этган тақдирда қўмондонлик суриштирувчи, терговчи, прокурор ёки судни бу ҳақда дарҳол хабардор қилиши шарт (ЖПКнинг 254- м.). Эҳтиёт чораларининг бекор қилиниши ва ўзгартирилиши Ҳар қандай эҳтиёт чораси қатъий белгиланган мақсадга эга. У, башарти унда кейинчалик зарурат бўлмаса, бекор қилинади ёки жиддийроғи билан ёхуд иш ҳолатлари тақозо этган тақдирда енгилроғи билан алмаштирилади. Жиноят ишини тугатиш, оқлов ҳукми чиқариш, жазо тайинламасдан ёки жазодан озод қилиш билан айблов ҳукми чиқариш илгари танланган эҳтиёт чорасини бекор қилишнинг асослари ҳисобланади. Масалан, агар гумон

қилинувчи ёки айбланувчи ўзининг ҳеч қаёққа кетмаслик ҳақидаги мажбуриятини бузганда эҳтиёт чораси қаттиқроғига ўзгартирилади. Эҳтиёт чорасини бекор қилиш ёки ўзгартириш суриштирувчи, терговчи ёки прокурорнинг қарори билан, иш судга топширилганидан кейин эса суднинг ажрими билан амалга оширилади (ЖПКнинг 240-м.). Прокурорнинг эҳтиёт чорасини танлаш, ўзгартириш ёки бекор қилиш ҳақида берган ёзма кўрсатмалари суриштирув ва дастлабки тергов органи томонидан дарҳол ижро этилиши керак (ЖПКнинг 382-м.). Иш судга топширилганидан кейин фақат суд эҳтиёт чорасини бекор қилиш ёки ўзгартиришга ҳақли (ЖПКнинг 396, 422-м.). Жиноят ишини қўзғатганда ёки қўшимча тергов юритиш учун ишни юборганда суд томонидан танланган эҳтиёт чораси (ЖПКнинг 416, 417-м.) суриштирувчи, терговчи ва прокурор учун мажбурий ҳисобланмайди ҳамда улар томонидан белгиланган тартибда бекор қилиниши ёки ўзгартирилиши мумкин. Эҳтиёт чораси тариқасида қамоқда қонунга хилоф равишда сақлаб туриш туфайли шахсга етказилган зиён, башарти унга нисбатан оқлов ҳукми чиқарилган бўлса ёки жиноят иши реабилитация асосларига кўра тугатилган бўлса, суриштирувчи, терговчи, прокурор ва суднинг айбидан қатъи назар, давлат томонидан тўлиқ ҳажмда қопланади.

Фойдаланилган адабиётлар : 1. Михайловская Н.Г., Одинцов В.В. Искусство судебного оратора. М., 1981. 2 . Михайлянц А.Г. Профилактическая функция советского уголовного процесса. Ташкент. 1977. 3 . Михайлянц А.Т . Уголовно-процессуальная деятельность по предупреждению преступлений. Ташкент, 1975. 4 . Москалькова Т.Н . Этика уголовного процессуального доказывания. Стадия предварительного расследования. М., 1996. 5 . Мотовиловкер Я.О . О принципах объективной истины, презумпции невиновности и состязательности процесса. Ярославль. 1978. 6 . Муравьев Н. Прокурорский надзор, его устройство и деятельность. Т. 1, М., 1889. 7 . Научно-практичексий комментарий к Уголовно-процессуальному кодексу РСФСР . Изд. 2-е, перераб. И доп. / Под общ. ред. В.М.Лебедева, М., 1997. 8 . Николайчик В.М . США: «Билль о правах» и полицейское расследование. М., 1973. 9 . Николайчик В.М. Уголовный процесс США. М., 1981. 1 0 . Никифорова Е.Н . Гарантии прав обвиняемого в уголовном процессе. «Ҳуқуқ. Право», №1(5), 1999. С. 11-14

O'xshashlar

Жиноят процессуал мажбурловнинг бошқа чоралари

Процессуал мажбурлов чоралари қўллашнинг қонунийлиги устидан прокурор назорати

Жиноят ишини қўзғатиш дастлабки терговни тўхтатиш мажбурлов чоралари қўллашнинг қонунийлиги устидан назорат

Жиноят-процессуал кодексини такомиллаштиришда либераллаштиришнинг ўрни

Жиноят процессуал кодекси нормаларининг жиддий бузилган деб топиш