logo

Жамият, давлат, хукук, замонавий ривожланиш тенденциялари ва истикболлари. Фукаролик жамияти тушунчаси ва уни шакллантириш йуллари

Yuklangan vaqt:

17.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

138.68359375 KB
Ж амият, давлат, хукук, замонавий ривожланиш тенденциялари ва истикболлари. Ф укаролик жамияти тушунчаси ва уни шакллантириш йуллари Режа: 1. Жамият тушунчаси 2. Давлат тушунчаси 3. Хукук тушунчаси Жамият тушунчаси . Инсоният вужудга келиши билан у якка узи яшай олмайди. Инсон кимлар биландир муомалада булиши, фикр-мулохаза килиши, табиат конуниятидир. Жамият кандай, кай тарзда вужудга келганлиги тугрисида хозирги давргача бирор бир аник тушунча йук. Жамиятдаги одамларнинг узаро богликлиги, хамкорлиги асосида ташкил топади. Бу хамкорлик хар бир жамиятдаги шахснинг камол топишига кумаклашиши лозим. Жамият бу мустахкам, бир-бирига богланган, доим яшаш имкониятига эга жамоа уюшмасидир. Бу жамиятдаги узаро богликлик натижасида одамлар камол топиши, ривожланиб бориши керак. Одамларнинг бирлашиб яшашлари, фикрлаши учун кандайдир гоя бирлаштириб туради. Гоя инсон хаётига мазмун багишлайдиган, уни харакатга келтириб максад сари етаклайдиган фикрдир. Масалан: Узбекистонда яшовчи хар бир миллат вакилининг уз катнашчилари, хилма-хил тушунчалари булиши табиий, лекин уларнинг хаммасини бирлаштирадиган гоя шу давлатнинг келажаги учун, фаровонлиги учун уз хиссасини кушиш, Ватаним деб Узбекистонни севиш каби манфаатларни уз ичига олади. Инсон жамиятнинг асосини ташкил килади. Лекин инсон жамият билан богланиш муаммосини, хукук, эркинлик бурчларини, нима килиши мумкин, нима килиши мумкин эмас каби хислатларни, коида, конун тартибларини билиши керак. Бу коидалар инсон ва жамият уртасидаги муносабатларни тегишли органлар, хокимият оркали тартибга солади. Жамият тушунчаси уз ичига акл ва онгли равишда одамларнинг бирлашиши улар уртасида умумий кизикиши булиши, бу кизикиш уларни бирга ишлаши, ривожланишга олиб келиши, одамлар муносабатлари маълум коидалар, тартиблар билан богликлигини, бу коидаларга риоя килиш учун ички 2 ва тащки куч хукмронлик воситалари булишини. Жамият янгиланиши учун шарт шароитлар мавжуд булизи лозимлигини олади. Давлат тушунчаси . Давлатнинг вужудга келиши тугрисида хар хил тушунчалар булиши, табиий, албатта. Лекин асосий сабаб бу инсон, унинг интилиши, усиши, онги, акли, рухий хохиши, истаги ва табиат конунияти. Давлат кандай шаклда вужудга келмасин, унинг негизида умумий хамкорлик асосига таянган одамларнинг бирлашувини максад килиб олади. Шунинг учун давлат жамиятдан чиккан, жамият устига узини-узи куйган сиёсий хукмрон ташкилот. Давлат хукмронлиги Жамиятни бирлаштирувчи, ташкил этувчи, мажбурловчи куч булиб хисобланади. Давлатда хар хил бошка жамоа уюшмалари булиши мумкин. Лекин бу уюшмалар давлат урнатган конунларга риоя килиши, конун доирасида иш куриши шарт. Давлат - ижтимоий ходиса булиб, жамиятнинг харакатланишида мухим рол уйновчи алохида бир ташкилотдир. У хар кандай жамият сиёсий тизимининг бир кисми (элементи), хокимиятни амалга оширувчи воситадир. Унинг фаолияти жамиятнинг хамма сохасига таъсир килади. У ваколатни халкдан олади ва узига тегишли ваколатни узининг махсус тузилмалари – давлат органлари оркали амалга оширади. Давлат халк манфаатини кузласа, унга ижтимоий хаётда, давлат ишларида, хужалик юритишда эркинлик берса, тинчлик сиёсати юргизса, давлат демократик хисобланади ва тараккиётга сабаб булади. Аксинча, халкнинг эркинлигини чекласа, тараккиётга тускинлик килса, зуровонлик билан иш олиб борса – реакцион давлат хисобланади. «Давлат» сузи купинча «Мамлакат» сузи урнида хам ишлатилади. Масалан: айрим холларда «Мамлакатимиз» деган суз урнида «Давлатимиз» деган сузларни учратишимиз мумкин. Давлатнинг курсатмаси жамиятнинг 3 хамма аъзолари-фукаролар, фукаролиги булмаган шахслар, чет эл фукаролари, мансабдор шахслар, нодавлат ташкилотлари, жамоат бирлашмалари учун мажбурийдир. Давлат конун яратади ва узи хам конунларга буйсинади. Давлатнинг вужудга келиши билан унга хос белгилар пайдо булади. Улар: 1. Давлат уз худудига эга булиши, чегара дахлсизлиги; 2. Давлат аппарати вужудга келиши: (армия, полиция ва хоказо). 3. Хукукни шакллантириш; 4. Солик йигиш. Давлатда яшовчи одамларнинг тартиб доирасида туриши учун махсус ташкилотлар – суд, армия, полиция ва бошкалар булиши шарт. Узбекистонда давлатни бошкариш, маълумки Республика турида амалга оширилади. Республика парламентар ёки Президентлик булиши мумкин. Парламентар Республикада юкори уринда парламент туради. Бундай давлатда давлат бошлиги парламент томонидан сайланади ёки махсус коллегия томонидан ташкил топади. Бунинг заминида парламентнинг ижроя органлар устидан назорат килиш хукуки турибди. Президентлик Республикада – Президент парламет билан бир каторда давлатни ва ижро этувчи хокимиятини бошкаради. Президентлик Республика куйидаги хусусиятларга эга: Президент халк томонидан сайланади, давлат хукуматини тузади . Давлатни бошкаришда Президентнинг ваколати масъулияти парламентидан кенгрок хисобланади. Давлат тузилиши шаклига кура, унитар, федератив, конфедератив, империя булиши мумкин. Федерация - бирлашган, иттифок маън j сини билдиради. Федератив давлат эса бир неча сиёсий-хукукий мустакил тузилмалардан ташкил топган мураккаб давлат хисобланади. Унитар – сузи якка деган маънони билдириб, давлат тузимида оддий вилоят, шахар, туман ва х.к. булинмаларга эга булади. Бу булинмалар суверен хукукка эга эмас. Унитар, давлатнинг федератив давлатдан фарки унда якка Конституция, ягона олий давлат органи ва х.к. мавжудлигида. 4 Конфедратив - давлат бу муайян максадларга эришиш учун тузилган тула мустакил давлатларнинг кунгилли иттифокидир. Империя – зурлик билан ташкил этиладиган мураккаб давлат булиб, таркибий кисмларнинг олий хокимиятига богликлик даражаси жуда турли тумандир. Хукук тушунчаси. 5 Хукук – Ушбу сузнинг бир неча маъноси булиб, биринчидан у давлат томонидан бажарилиши мажбурийлиги урнатилган юриш-туриш коидалари, хатти-харакатлардир. Иккинчидан, хукук тушунчаси фукароларга нисбатан олинса, у уларга берилган имконият, хукук конституциявий ёки оддий хукукларга булинади. Конституциявий хукуклар конституциявий нормалар билан, оддий хукуклар, оддий конунлар билан белгиланади. Учинчидан, хукук, уз навбатида, тармокларга булинади: - Конституциявий хукук, - Маъмурий хукук, - Фукаролик хукуки - Жиноят хукуки ва бошкалар, улар алохида хужжатларда мустахкамлаб куйилган. Хукукий давлат сари кадам куяётган Узбекистонимиздаги хар бир шахс уз хукукларини эркинликларини, бурчларини билиб колмасдан, балки конун кабул килиш жараёнида, давлат жамият ишларида иштирок этиш керак. Шуниндек, жамият ва давлатнинг етакчи кучи унинг конунларида. Янги фукаролик жамиятини куришда хар бир шахс конунларни, демократия, мустакиллик тушунчасини, давлат бошкарувидаги улкан узгаришларни, инсон, фукароларга берилган эркинликларни мукаммал билиши лозим. Бу жамиятни куришда, ислохотларни амалга оширишда «янгиланиш жараёнини бошакарадиган ва таъминлайдиган янгича фикрлайдиган одамларни тарбиялаш давр талаби булиб колмокда. Шунингдек Узбекистон Президентининг «Узбекистон ХХ I асрга интилмокда» номли асарида, шундай фикрларни билдирган: «Хаётда хар бир нарсанинг бахоси булганидек, фаровон турмушга эришишнинг хам албатта уз то-тарозиси бор. Бошкача айтганда, одамзод бир нарсага эришмок учун маълум вакт хузур-халоватидан воз кечишига хам тугри келади. Буни хаётнинг узи тасдиклайди». 6 Шундай экан, Узбекистонда давлатчиликни шакллантиришнинг узига хос хусусиятлари «мустакиллик кулга киритилиши биланок республикада дархол демократик хукукий давлат асослари вужудга келтирила бошланди. Шу максадда олдинги тоталитар тузим иллатларини таг-томири билан купориб ташлашга кескин киришилди. Куп партиявий, гоялар ва фикрлар хилма-хиллиги билан муроса хаётий вокеликка айланади. Бир мафкура хукмронлигига бархам берилди. Умуминсоний кадриятларни, жахон эътироф этган чинакам демократия, инсон эркинликлари ва хукуклари нормаларини карор топтириш вазифаси куйилди. Республика олдида уз тараккиёт йулини танлашдек жиддий вазифа кундаланг булди. Уни бажаришнинг гоят зарурлиги хакида Президентимиз шундай ифодалайди: «Жахон тажрибаси шундай далолат берадики, уз давлатчилигини кулга киритиш, миллий ва ижтимоий озодликка эришиш хеч каерда енгил ва осонликча булмаган. Мустакиликка эришган хар бир мамлакат уз тараккиёт йулини излайди, янги жамият юарпо этишда уз андозасини ишлаб чикишга интилади. Ижтимоий-иктисодий ва сиёсий вазият, одамлар уртасида таркиб топган муносабатлар, уларнинг дунёкараши, жумладан, диний эътикоди, рухияти ва хулк-атвори нормалари шуни такозо этади» - деб такидлаган «Узбекистон миллий истиклол, иктисод, сиёсат, мафкура» номли асарида. Узбекистон Республикасининг давлат тузилиши шакли Конституциямизнинг «Маъмурий-худудий ва давлат тузилиши» деб номланган туртинчи булимнинг XVI - XVII -бобларида уз ифодасини топган. Жумладан 68- моддада шундай ёзилган: «Узбекистон Республикаси вилоятлар, туманлар, шахарлар, шахарчалар кишлоклар, овуллар, шунингдек Коракалпогистон Республикасининг макомига багишланган. Унда: «Суверен Коракалпогистон Республикаси Узбекистон Республикаси таркибига киради» деб такидланган. Фукаролик жамияти тушунчаси ва уни шакллантириш йуллари. 7 «Кучли давлатдан кучли фукароли жамият сари» - деган сиёсий курилиш дастурига асосан фукароларнинг узларига уз хайти ва бутун жамият хаётини бошкаришда ва ташкил этишда кенг иштирок этиш учун имконият яратади. Бу эса фукаролик жамиятини тамойилларига тула мос келади. Давлат шаклида уюшган хар кандай жамиятда унинг маромидаги хаётий фаолиятини таъминлаш ва саклаш, жамият ва давлат олдига куйилган вазифаларни бажариш, кузланган максадларга эришиш учун турли хил давлат ташкилотлари фаолият юритиши керак. Давлат механизми давлат ташкилотларидан иборат булиб, унинг ёрдамида давлат хокимияти амалга оширилади, жамиятга давлат рахбарлиги таъминланади. Давлат механизмининг тузилиш ва унинг фаолияти муайян объектив тамойиллар асосида амалга оширилади. Бу куйидаги тамойиллардан иборат: 1. Хокимиятнинг булиниш тамойили. 2. Давлат хокимиятининг ижроия органлари. 3. Узбекистон Республикасининг суд органлари тизими. Фукаролик жамиятини куриш бир канча ваколатли вазифаларни давлатдан махаллий хокимият органларига, жамоат тузилмаларига ва фукароларнинг узини-узи бошкариш органларига боскича-боскич топширишни кузда тутади. Давлат тасарруфида асосан конституцион тузимни, мамлакатнинг мустакиллиги ва худудий яхлитлигини химоя килиш, хукук-тартибот ва мудофаа кобилиятини таъминлаш, инсон хукуклари ва эркинликларини мулк эгаларининг хукукларини, иктисодий фаолият эркинлигини химоя килиш, самарали ташки сиёсат утказиш каби вазифалар колади. Стратегик ахамиятга молик масалалар, мухим иктисодий ва хужалик масалалари буйича пул ва валюта муомаласи буйича карорлар кабул килиш, хужалик юритувчи субъектлар фаолиятининг хукукий шарт-шароитларини яратиш, экологик масалаларни, умумреспублика транспорт ва мухандислик коммуникацияларини ривожлантириш. Янги тармокларни вужудга 8 келтирадиган ишлаб чикариш барпо этиш масалалари давлат микёсида хал этилади. - Биринчи навбатда, бозор ислохотларини амалга ошириш, тадбиркорликни рагбатлантириш, хусусий мулкни ривожлантириш, ахолини иш билан таъминлаш, истеъмол бозорини тулдириш, одамларнинг моддий фаровонлигини ошириш ва ахолини кучли ижтимоий химоя килиш масалалари махаллий хокимият идоралари хамда фукароларнинг узини-узи бошкариш органлари томонидан хал этилиши керак. Конун нуктаи назаридан караганда махаллий органлар, конунлар кабул килингач, фукароларнинг узини узи бошкариш органлари хам куп жихатдан ана шундай ваколатга эга булади. Махаллий хокимият органлари ва фукароларнинг узини-узи бошкариш органлари олдига куйилган вазифаларни хал этиш учун бугунги кунда солик тугрисидаги конунда кузда тутилган барча махаллий соликлар ва йигимлар хамда умумдавлат соликларининг анчагина кисми махаллий бюджетларга йуналтирилмокда. Махаллий жамият органлари ва фукароларнинг узини-узи бошкариш органлари бажарадиган вазифалар доирасини кенгайтириш, уларга давлат ваколатларининг бир кисми бокичма-боскич топширилмокда. Бунда ахолининг касб ва ижтимоий таркиби манфаатларини янада туларок ифодалаш ва химоя килишда нодавлат, жамоат тузилмаларининг хукук ва мавкеларини оширишдан иборатдир. Узбекистон уз олдига фукаролик жамияти барпо этишни максад килиб куйган. Узбекистон Республикасининг конституциясига мувофик бизда мамлакат парламенти – Олий мажлис Президент таклифига асосан бошка мамлакатлар каби факат Бош вазирнигина эмас, балки хукуматнинг бутун таркибини номма- ном сайлайди. 9 Фукаролик жамиятини куриш бир канча ваколатли вазифаларни давлатдан махаллий хокимият органларига, жамоат тузилмаларига боскичма-боскич топширишни кузда тутади. Мамлакатнинг мустакиллиги ва худудий яхлитлигини химоя килиш, хукук- тартибот ва мудофаа кобилиятини таъминлаш, инсон хукуклари ва эркинликларини, мулк эгаларининг хукукларини, иктисодий фаолият эркинлигини химоя килиш, самарали ташки сиёсат утказиш каби вазифалар давлат тасарруфида булади. Шунингдек мухим иктисодий ва хужалик масалалари буйича, стратегик ахамиятга молик масалалар, пул ва валюта муомаласи буйича карорлар кабул килиш, экология масалалари, умумреспублика транспорт ва коммуникацияларни ривожлантириш, янги тармокларни вужудга келтирадиган ишлаб чикаришни барпо этиш давлат микёсида хал этилади. Колган барча вазифалар айникса, биринчи навбатда, бозор ислохотларини амалга ошириш, тадбиркорликни ривожлантириш, хусусий мулкни ривожлантириш, ахолини иш билан таъминлаш, истеъмол бозорини тулдириш, одамларнинг модий фаровнлигини ошириш ва ахолини кучли ижтимоий мухофаза килиш масалалари махаллий хокимият идоралари хамда фукароларнинг узини-узи бошкариш органлари томонидан хал этилади. Айни пайтда шу йул билан фукаролик жамиятининг мустахкам асослари барпо этилади. Конун нуктаи назаридан караганда, махаллий органлар, амалдаги конунларга асосан фукаронинг узини-узи бошкариш органлари хам ана шу ваколатларга эга. Эндиги вазифа ана шу ваколатларни амалга оширишнинг таъсирчан механизмини яратишдир. Махаллий хокимият органлари ва ва фукароларнинг узини узи бошкариш органлари олдиган куйилган вазифаларни хал этиш учун молиявий ресурсларга эга булиши керак. Бунинг учун уларнинг даромадларини шакллантирувчи манбаларни мунтазам кенгайтирилмокда. Бугунги кунда кузда тутилган барча махаллий соликлар ва умумдавлат соликларининг анчагина кисми хам махаллий бюджетга йуналтирилмокда. 10 Жумладан давлат бюджетининг 62 фоизидан купрок кисми махаллий бюджетга йуналтирилмокда. 11 Адабиётлар: 1. Узбекистон Республикасининг Конституцияси. Т. 2003 й. 2. И.А.Каримов «Узбекистон XXI – асрга интилмокда». Т. 1999. 3. И.А.Каримов «Озод ва Обод ватан, эркин ва фаровон хаёт пировард максадимиз». Т. 2000 й. 4. И.А.Каримов «Узбекистон: Миллий истиклол, иктисод сиёсат, мафкура» 1- том, Т-1996 й. 5. И.А.Каримов «Адолат фаолиятимиз асоси булсин». Т. 1993 й. 6. И.А.Каримов «Асосий конун тантанаси» Т. 1993 й. 7. И.А.Каримов « Конунлар халк манфаатларига хизмат килсин» Т. 1996 й. 8. Муаллиф жамоаси: «Узбекистон Республикаси Конституциясини урганиш». Т. 2002 й. 9. Э.Х.Халилов «Ижтимоий турмушда хукукий онгнинг урни». Т. 1997й. 10. Узбекистон Республикасининг Референдуми тугрисидаги Конуни. Т. 2001 йил. 11. Узбекистон Республикасининг Президенти сайлови, Олий Мажлисига сайлови, Халк депутатлари, вилоят, туман ва шахар кенгашларига Сайлови ва Марказий Сайлов комиссияси тугрисидаги Конунлари. Т. 1991 й. 12. www.akadmvd.uz 12