Ўзбекистонда инсон ва фуқароларнинг асосий ҳуқуқлари, эркинликлари ва бурчлари - Huquqshunoslik - Referatlar

Ўзбекистонда инсон ва фуқароларнинг асосий ҳуқуқлари, эркинликлари ва бурчлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

228.5 KB

Ko'chirib olish

Ўзбекистонда инсон ва фуқароларнинг асосий ҳуқуқлари, эркинликлари ва бурчлари РЕЖА: 1. Фуқаролик тушунчаси 2. Ўзбекистон Республикаси фуқаролигининг ҳуқуқий асослари 3. Инсон ва фуқаро ҳуқуқлари 4. Ўзбекистонда инсон ва фуқароларнинг ҳуқуқлари, эркинликлари ва бурчлари тизими тушунчаси 5.Ўзбекистон Республикасида инсон ва фуқароларнинг шахсий ҳуқуқ ва эркинликлари 6. Инсон ва фуқароларнинг сиёсий ҳуқуқ ва эркинликлари 7. Инсон ва фуқароларнинг иқтисодий ва ижтимоий ҳуқуқлари 8. Ўзбекистон Республикасида инсон ва фуқароларнинг конституциявий бурчлари Ўзбекистон Республикасида инсон ва фуқароларнинг конституциявий ҳуқуқлари ва эркинликларининг кафолатлари

1. Фуқаролик тушунчаси Фуқаролик – инсоннинг муайян давлат билан доимий сиёсий ва ҳуқуқий муносабатда, эканлигини англатувчи тушунча бўлиб, Конституция ва қонунларда белгиланган тартибда шахсни муддатсиз шу давлатга мансублигини ўрнатади ва унга нисбатан давлатнинг юрисдиксияси жорий этилади, шу орқали шахснинг ҳуқуқ ва эркинликлари давлат органлари томонидан кафолатланади, давлат ҳудудида ва унинг ташқарисида ҳимояланиш ҳуқуқи таъминланади, ўзаро ҳуқуқ ва мажбуриятларда тенглик принципи қўлланилади, ҳамда давлат ва жамият олдидаги жамийки муайян бурчларни амалга ошириш масъулиятини ўз зиммасига олади. Асосий ҳуқуқлар, эркинликлар ва бурчларни амалга оширишнинг ҳуқуқий шакли ёки асоси фуқаролик ҳисобланади. Фуқаролик - шахснинг муайян давлатга мансублиги бўлиб, давлат унга нисбатан ўз ҳукмини ўтказади ва уни конституцияда кўрсатилган фуқаролик ҳуқуқлари ва бурчлари билан таъминлайди, унинг ҳуқуқини ушбу давлат ичида ҳамда ташқарисида муҳофаза қилади. Фуқаролик тушунчасига қадимдан турли маъно, мазмун берилган ва берилмоқда. Энг дастлабки маънода, маълум бир давлат билан қалин алоқада бўлган киши фуқаро деб ҳисобланган. У шу давлатдаги жамиятнинг аъзоси. «Фуқаро” термини қадимги Римда ҳам қўлланилган бўлиб, дастлабки кўринишда у ius civile , яъни цивил ёки гражданлик ҳуқуқи шаклида намоён бўлган 1 . Ўзининг мавқеига кўра фуқаро қонунда назарда тутилган барча ҳуқуқлардан фойдаланади ва керакли мажбуриятларни олади. Давлат фуқаронинг ҳуқуқларини таъминлайдиган ва уларнинг мажбуриятлари 1 Шомуҳамедова Ш.З. Рим хусусий ҳуқуқи (Дарслик) Т. 2002 йил. 5 бет.

бажарилишини назорат қилади. Чет элда бўлганда фуқаро ўз давлатининг маълум қонунларига риоя қилади, давлат эса уни дипломатик ҳимоя билан таъминлайди. Мустақиллик эълон қилингандан сўнг, ўзбек тилида мустабид тузум давридаги «гражданлик» сўзи ўрнига «фуқаролик» деган атама қабул қилинди. Ўзбекистон Республикаси мустақилликка эришгач, фуқаролик институти янги маъно ва мустақил аҳамият касб этди. Эндиликда фуқаролик давлатчилигимизнинг муҳим ва ажралмас белгисидир. У шахснинг давлатга мансублигини, унга дахлдорлигини юридик жиҳатдан мустаҳкамлайди, шунингдек, давлат бу шахсга ўз ҳокимиятини ўтказади ва уни конституцияда мустаҳкамланган ҳуқуқ ҳамда бурчлар билан таъминлайди. 2. Ўзбекистон Республикаси фуқаролигининг ҳуқуқий асослари. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 21-моддасида республика фуқароларининг ҳуқуқий асослари белгиланган. Унда кўрсатилишича: “ Ўзбекистон Республикасининг бутун ҳудудида ягона фуқаролик ўрнатилади. Ўзбекистон Республикасининг фуқаролиги, унга қандай асосда эга бўлганликдан қатъи назар, ҳамма учун тенгдир. Қорақалпоғистон Республикасининг фуқароси айни вақтда Ўзбекистон Республикасининг фуқароси ҳисобланади. Фуқароликка эга бўлиш ва уни йўқотиш асослари ҳамда тартиби қонун билан белгиланади 2 ”. Фуқаролик – бу шахс билан давлатнинг барқарор ва доимий сиёсий- ҳуқуқий муносабати бўлиб, уларнинг ўзаро ҳуқуқлари, бурчлари ва 2 Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Т. Ўзбекистон 2010 йил.

жавобгарликларини ифодалайди. Бундай алоқалар инсон ва фуқаролар қадр - қиммати, асосий ҳуқуқлари ва эркинликларини тан олиш ва ҳурматлашга асосланади. Шу ўринда таъкидлаш лозимки, фуқаро билан давлатнинг ўзаро мажбуриятга эгалиги принципи республика конституциявий қонунчилигида биринчи маротаба мустаҳкамлаб қўйилди. Бу сиёсий тизим демократлиги ва халқчилигининг ўта муҳим кўрсаткичидир. Демак, фуқаролик шахснинг муайян давлат билан барқарор, доимий сиёсий - ҳуқуқий алоқасидир. Бу алоқа уларнинг ўзаро ҳуқуқлари ва бурчларида ифодаланади. Биз бу параграфда инсон учун муҳим аҳамиятга эга бўлган фуқаролик нинг ҳуқуқий асосларини таҳлил қилишни олдимизга мақсад қилиб қўйган эдик. Давлат билан алоҳида шахснинг ҳуқуқий алоқаси шахснинг шу давлатга мансублиги билан, яъни шу давлатнинг ҳудудидаги чет эл фуқароси бўлиб ёхуд фуқаро бўлмаган ҳолда яшаши билан белгиланади. Ўзбекистон Республикаси ўз фуқаролари ҳуқуқ ва эркинликларининг ҳимоячиси ҳисобланиб, бу ҳуқуқ ва эркинликларни амалга ошириш учун шароитлар яратади, кафолатлар беради, агар бундай ҳуқуқ ва эркинликлар бузилса, айбдорларни тегишли тартибда жавобгарликка тортади. 3 Фуқаролик – шахснинг муайян давлат қарамоғида бўлиши, шу давлатга, мамлакат ичида ҳам, унинг ташқарисида ҳам мансуб эканлиги, шу мансубликнинг ҳуқуқий ҳужжатлар ёрдамида тасдиқланганлигидир 4 . Фуқаролик тушунчаси жамиятнинг ҳозирги давр демократик, ҳуқуқий давлат томон ривожланишида катта йўлни босиб ўтди. У жамиятнинг демократик ривожланишида қўлга киритилган улкан ютуқлардан бири бўлиб ҳисобланади. Фуқароликнинг жамият тараққиётидаги ижобий томони шундан иборатки, мамлакатда истиқомат 3 Ўзбекистон Республикасининг “Фуқаролик тўғрисидаги” қонуни. 1992 йил 2-июн. Янги қонунлар тўплами 6- сон. 4 А.Жалолов ва Қ.Холназаров умумий таҳририда «Мустақиллик» Изоҳли илмий оммабоп луғат. «Шарқ». Т. 1998 й. 225 бет.

қилиб турган ҳар бир кишининг муайян, аниқ санаб ўтилган ҳуқуқлари, жамиятдаги ўрни мамлакатнинг Конституциясида, қонунда ёки махсус қарорда ёзиб қўйилган ва уларга риоя қилиш, уларни бажариш барча фуқаролардан талаб қилинади. Яъни жамиятда бошбошдоқлик, ўзбошимчалик, зўравонлик, қонунсизликка ўрин қолмайди. Чунки, бундай хатти - ҳаракатлар фуқаролик ҳақидаги қонунга хилофдир. Ўзбекистон Республикаси мустақил тараққиёт йўлига чиқиб олгач, ўз олдига асрлар давомида ўзбек халқи орзу қилган адолатли фуқаролик жамиятини шакллантириш ва демократик, ҳуқуқий давлат қуриш вазифасини қўйди, қабул қилинган фуқаролик тўғрисидаги ҳуқуқий ҳужжатларда эса ўзининг инсонпарварлик руҳида эканини намоён қилди. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, фуқаролик тўғрисидаги қонун, бошқа амалдаги қонунлар, чет эл давлатлари билан тузилган шартномалар ва битимларда бу қоидалар эътироф этилди, қонуний жиҳатдан мустаҳкамланди. Ҳозирги даврда фуқаро мақоми, демократиянинг шаклланиши ва ривожланиши натижасида, такомиллашиб инсон қадр қимматининг кафолатлари кундан кунга юксалиб бормоқда. Масалан, сиёсий, ижтимоий иқтисодий муносабатларда миллий, диний, ирқий мансублик тан олинмайди, фақат у аввало инсон деган ғоя энг олий ҳисобланиб, Конституция ва қонун устуворлиги ушбу ғоя учун хизмат қилмоқда. Юртбошимиз таъбири билан айтганда: “Бугун Конституция тўғрисида, унинг маъно мазмуни ва устувор тамойиллари ҳақида гапирар эканмиз, шахс манфаатининг давлат манфаатидан устун этиб белгилангани, инсон, унинг ҳуқуқ ва эркинликлари ҳамда манфаатлари энг олий қадрият сифатида муҳрлаб қўйилганини яна бир марта таъкидлаб ўтиш ўринли, деб биламан.» 5 Ҳар бир давлат ўз суверенитетидан келиб чиқиб, мустақил равишда фуқароликка эга бўлиш ва уни йўқотиш масалаларини тартибга солади. 5 И.А.Каримов Инсон, унинг ҳуқуқ ва эркинликлари ҳамда манфаатлари – энг олий қадрият. Т. Ўзбекистон 2005й. 5-бет.

Фуқаролик филиация йўли билан (фуқароликнинг туғилиш бўйича юзага келиши), натурализация йўли билан (фуқароликка қабул қилиш), халқаро шартнома асосида ва баъзи ҳолларда реинтеграция (қайта тиклаш) ва тақдим этиш йўли билан олиниши мумкин. Реинтеграция фуқароликдан маҳрум қилиш тўғрисидаги ноқонуний қарорни бекор қилиш ҳолларида бўлиши мумкин, тақдим этиш эса давлат олдидаги махсус хизматлар учун фуқаролик бериш ҳолатидир. Ўзбекистонда фуқароликни олиш асослари қонуннинг 12- моддасида ифодаланган, унда кўрсатилишича: « Ўзбекистон Республикаси фуқаролиги қуйидаги ҳолларда олинади: 1. туғилганда; 2. Ўзбекистон Республикаси фуқаролигига қабул қилиниши натижасида; 3. Ўзбекистон Республикасининг халқаро шартномаларида назарда тутилган асослар бўйича; 4. Қонунда назарда тутилган бошқа асослар бўйича ” 6 Фуқароликни олишнинг асосий усули шахс туғилиши билан фуқароликка эга бўлишидир. Бошқа усуллар анча кам учрайди. Буни тушуниш мумкин: одамларнинг аксарияти фуқароликни туғилганда олиб, ўз ҳаётлари давомида алмаштирмайдилар. Туғилиш асоси билан фуқароликка эга бўлиш халқаро оммавий ҳуқуқда “филиация” деб юритилади. Фуқароликка эга бўлишнинг энг кенг тарқалган усули филиация ёки фуқароларни туғилиш асосида олишдир. Халқаро ҳуқуқнинг умумэътироф этилган норма ва принципларидан келиб чиқсак, ҳар бир бола фуқароликни олиш ҳуқуқига эгадир. Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги 6 “Ўзбекистон Республикасининг фуқаролиги тўғрисида” ги Ўзбекистон Республикасининг 1992 йил 2 июл Қонуни. (Ўзбекистон Республикаси Олий кенгашининг Ахборотномаси, 1992 йил, 9-сон, 338-модда)

1959 йилги Декларациянинг 3-принципи мазмунига, Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги 1966 йилги Халқаро пактнинг 24-моддаси 3-банди, Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги 1989 йилги Конвенциянинг 7- моддаси 1- бандига мувофиқ, бола ҳеч бир ҳолда апатрид, яъни фуқаролиги йўқ шахс бўлиб қолмаслиги керак. Филиация икки принцип асосида: “қон ҳуқуқи”(jus sanguinis) ва “тупроқ(ер) ҳуқуқи” (jus soli) асосида олиниши мумкин, баъзи холларда эса давлатлар қонунчилиги аралаш тизимни кўзда тутади. Ўзбекистонда фуқаролик “қон ҳуқуқи” принципи асосида белгиланади. Бунда боланинг фуқаролиги унинг ота-онасининг фуқаролиги билан белгиланади ва туғилган жойига боғлиқ бўлмайди. Шунингдек қонунда 14-модда) онаси ёки отаси Ўзбекистон Республикаси фуқароси бўлган болаларнинг фуқаролиги масалаларига ҳам тўхталиб ўтилган, яъни :«Ота-онасининг фуқаролиги ҳар хил бўлиб, улардан бири бола туғилган пайтида Ўзбекистон Республикаси фуқароси бўлган қуйидаги ҳолларда бола Ўзбекистон Республикасининг фуқароси ҳисобланади: - агар у - Ўзбекистон Республикаси ҳудудида туғилган бўлса; - агар у Ўзбекистон Республикаси ҳудудидан ташқарида туғилган бўлсаю, ота-онаси ёки уларнинг бири шу вақтда Ўзбекистон Республикасида доимий истиқомат жойига эга бўлса. Ота-онасининг фуқаролиги ҳар хил бўлиб, улардан бири бола туғилган пайтда Ўзбекистон Республикасининг фуқароси бўлган бўлса, агар бу вақтда ота-она Ўзбекистондан ташқарида доимий истиқомат жойига эга бўлган бўлсалар, Ўзбекистон Республикасидан ташқарида туғилган боланинг

фуқаролиги ота - онанинг ёзма тарзда ифодаланган келишуви билан белгиланади. Ота-онасидан бири бола туғилган пайтда Ўзбекистон Республикаси фуқароси бўлган, бошқаси эса - фуқаролиги йўқ шахс бўлган ёҳуд номаълум бўлган тақдирда, бола қаерда туғилган бўлишидан қатъий назар у Ўзбекистон Республикаси фуқароси ҳисобланади. Онасининг фуқаролиги бўлмаган боланинг отаси белгиланиб, у Ўзбекистон Республикаси фуқароси бўлса, 14 ёшга етмаган бола - қаерда туғилган бўлишидан қатъий назар, Ўзбекистон Республикасининг фуқароси ҳисобланади. ” Қонуннинг 16-моддасида ота-онаси номаълум бўлган болаларнинг фуқаролиги масалаларига тўхталиб ўтилган. Унда кўрсатилишича: “Ота-онаси номаълум бўлган ва Ўзбекистон ҳудудида яшаётган бола Ўзбекистон Республикаси фуқароси ҳисобланади. ” Шунингдек қонунда (15-модда) фуқаролиги бўлмаган шахслар болаларининг Ўзбекистон Республикаси фуқаролигини олиши масаласига ҳам тўхталиб ўтилган. Унда қайд этилишича: «Фуқаролиги бўлмаган, Ўзбекистон Республикасида доимий истиқомат жойига эга бўлган шахсларнинг Ўзбекистон Республикаси ҳудудида туғилган боласи Ўзбекистон Республикаси фуқароси ҳисобланади.” 3. Инсон ва фуқаро ҳуқуқлари Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ўзининг иккинчи бўлимида дунёдаги бошқа кўпчилик конституциялар қатори инсон ва фуқароларнинг асосий ҳуқуқ ва бурчлари тўғрисидаги муҳим қоидаларни мустаҳкамлайди. Конституциявий ҳуқуқ, эркинлик ва бурчларнинг ўзига хос хусусияти шундаки, қонун чиқарувчи ҳокимият Конституцияда асосий ҳуқуқ, эркинлик ва бурчларни мустаҳкамлайди, қонун ва қонун ости ҳужжатларида эса, улар

асосида вужудга келадиган ҳосила ҳуқуқ, эркинлик ва бурчларни белгилаш билан бирга улар мазмунини кенг ёритиш имконини беради. Инсон ҳуқуқ ва эркинликлари ҳар бир шахсга тааллуқли бўлиб, фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари эса фақат ўша давлат фуқаролигига эга бўлган шахсларгагина тегишлидир. Фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини фуқаролигидан қатъий назар, ҳар бир шахсга тегишли бўлган инсон ҳуқуқ ва эркинликлари билан аралаштириб юбормаслик керак. Мисол сифатида инсоннинг табиий ва ажралмас ҳуқуқлари белгиланган ва ҳозиргача ҳаракатда бўлган 1789 йилги "Инсон ва фуқаро ҳуқуқлари француз Декларацияси"дан кўчирма келтирамиз: "Барча инсон ҳуқуқларда эркин ва тенг бўлиб туғиладилар ва шундай бўлиб қоладилар. Ижтимоий тафовутлар фақат кўпчиликнинг умумий манфаатларигагина асосланиши мумкин. Ҳар қандай давлат иттифоқининг мақсади инсоннинг ажралмас ва табиий ҳуқуқларини таъминлашга қаратилади. Эркинлик, мулкка эгалик қилиш, хавфсизлик ва зулм - қийноқларга солинишига қаршилик кўрсатиш шулар жумласидандир. Бошқаларга зарар етказмайдиган даражада ҳамма нарсани қилиш имконияти эркинликни ташкил этади. Шундай қилиб, ҳар бир инсонга табиий ҳуқуқларини амалга ошириш чегараси фақат жамиятнинг бошқа аъзоларини ҳам худди шундай ҳуқуқларининг таъминланиши доираси билан чегараланиши мумкин. Бу чеклашлар фақат қонун билан белгиланади". Ҳуқуқ ва эркинликлар ўртасидаги кескин юридик фарқни кўрсатиш анча мушкул. Умумий ҳуқуқнинг назариясидан бизга маълумки, субъектив

ҳуқуқ бу шахс йўл қўйиши мумкин бўлган хулқи чегарасининг ўлчови. Фикримизча, бу таъриф эркинлик тушунчасига ҳам мос келади. Шу билан кўпчилик ҳолларда, субъектив ҳуқуқ ҳақида гап кетганда, ушбу ҳуқуққа тегишли муайян бурчлар мавжуд бўлиб, у ҳуқуқ субъектларига маълум даражада тегишли бўлади. Масалан, соғлиқни сақлаш ҳуқуқи эълон қилинганда, унинг табиатига кўра мажбурият субъектлари сифатида давлат (айрим ҳолларда нодавлат) соғлиқни сақлаш муассасалари ёки амалиёт билан шуғулланувчи муайян тиббиёт ходимлари қатнашадилар. Эркинлик ҳақида гап кетганда, ушбу эркинликни рад этиш ёки чеклаш ҳуқуқи ҳеч кимга берилмаганлиги ушбу эркинликни ҳурмат қилишнинг мажбурлиги тушунилади, акс ҳолда тегишли ҳуқуқий жавобгарлик мавжуд бўлади. Айтайлик, Конституцияда сўз эркинлиги берилган бўлса, инсон давлатдан ушбу ҳуқуқ асосида ўз фикрини ошкора қилишига қаршилик қилувчи ҳар қандай субъектдан ҳимоя қилишини талаб қилиш ҳуқуқига эга. Юқорида баён қилинган ҳуқуқ ва эркинлик ўртасидаги фарқлар жуда шартли бўлиб, у барча ҳолларда ҳам бир хилда қўлланилиши мумкин эмас. 4. Ўзбекистонда инсон ва фуқароларнинг ҳуқуқлари, эркинликлари ва бурчлари тизими тушунчаси Шахсларнинг бериладиган ҳуқуқ ва бурчларнинг ҳажми, шахснинг шу давлат фуқаролигига ёки чет эл фуқароси ёхуд фуқаролиги бўлмаган шахслигига қараб белгиланади. Конституциямизда кўрсатилган ҳуқуқ ва бурчлар фақат Ўзбекистон Республикаси фуқароларига тўлиқ тааллуқлидир.

Конституцияда қайд этилган ҳуқуқ ва эркинликлар, мажбуриятлар чет эл фуқаролари ва фуқаролиги бўлмаган шахсларга ҳам тааллуқлидир. Юртбошимиз айтганларидек, асосий қонунимиз ҳар бир фуқаро унинг ҳаётий зарур бўлган ҳуқуқ ва эркинликларини ўзида мужассамлаштирганлиги билан ҳам муҳим ҳужжатдир. Инсон ва фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинлиги ҳақидаги боб ва ундаги моддалар мантиқий мазмунга эгадир. Булар ҳуқуқ ва эркинликларнинг, шахс ва фуқаролар турмуш даражаларини, ўзига хос хусусиятларини ифода этади. Ана шу белгиларига асосланиб, Конституциявий ҳуқуқ ва эркинликлар уч гуруҳга бўлинган. Шахсий ҳуқуқ ва эркинликлар; Сиёсий ҳуқуқлар; Иқтисодий – ижтимоий ҳуқуқлар. Бундай таснифлаш бу ҳуқуқларни тарихий жараёнда кетма-кет, босқичма - босқич жамиятда инсонлар томонидан ўрнатилишига қараб ажратилади. Улар бир-бири билан узвий боғлиқдирлар. Биринчи гуруҳга фуқароларнинг шахсий ҳуқуқ ва эркинликлари киради. Шахсий ҳуқуқ ва эркинликлар ҳуқуқ назариясида табиий ҳуқуқлар деб юритилади. Инсоннинг кундалик ҳаётида унга хизмат қилувчи, табиий мавжудот сифатида мавжуд бўлиши учун зарур эркинликлар табиий ҳуқуқлар деб юритилади. Инсоннинг табиий ҳуқуқлари ғоялари қадимдан шаклланиб тараққиёт мезони ҳисобланган. Бунга ёрқин мисол қилиб Пифагорнинг «инсон барчанинг мезони» 7 деган фикрини келтиришимиз мумкин. 7 В.М.Корельский «Теория государства и права» Москва 1998г, 496.

Тизимга кўра инсон ва фуқаролар конституциявий ҳуқуқ ва эркинликларинг навбатдагиси сиёсий ҳуқуқлардир. Юртбошимиз И.А.Каримов Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг XII-сессиясида фуқароларнинг давлат бошқарувидаги иштироки ҳақида тўхталиб «Конституцияга биноан ҳар бир кишига эркин танлаш, эркин сайлов ҳуқуқи берилган фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари аниқ бегилаб қўйилган. Бу ҳуқуқ ва эркинликлар давлат ҳокимиятининг бутун кучи, қонун кучи билан ишончли тарзда ҳимоя қилинади. Барчамиз жамиятнинг ҳар бир аъзоси фикри билан ҳисоблашишни ўрганишимиз, унинг ҳуқуқларини, аввало, ҳар бир кишининг ўз келажагини ўзи яратиш ҳуқуқини ҳурмат қилишимиз лозим», 8 - деган эди. Шундай экан, фуқароларнинг давлат бошқарувидаги фикр мулоҳазаларини давлат бошқарув идора раҳбарлари иш фаолиятларида ўрганиб чиқишлари ва инобатга олишлари лозим. Фуқаролар жамият ҳаётига доир масалаларни ҳал қилишда фикр- мулоҳазаларини, таклифларини сиёсий ҳокимиятларга билдиришлари, улар олдига аниқ талаблар қўйишлари, бунда оммавий ахборот воситаларидан фойдаланишлари мумкин. Бу холат уларнинг сиёсий ҳуқуқларидан келиб чиқади. Фуқароларнинг сиёсий ҳуқуқларидан яна бири – сиёсий ташкилотларга аъзо бўлиш ҳуқуқидир. Маълумки, мамлакатимизда кўппартиявийлик тизими ташкил топган. Мавжуд сиёсий партиялар фуқароларнинг дунёқарашлари, манфаатлари, мақсадларининг муштараклиги асосида тузилган. Ўзбекистон Республикасида ташкил топган сиёсий партиялар ўз фаолиятларини Ўзбекистон Республикаси Конституциясига, «Сиёсий 8 И.А.Каримов. «Ҳал қ имиз жипслиги-тинчлик ва тара ққ иёт гарови». Т.: Ўзбекистон, 1998 й. 9,10-бетлар.

партиялар тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикасининг 1996 йил 26 декабр қонунига, бошқа қонунларга ҳамда ўз Уставларига асосан амалга оширадилар. Ана шундай сиёсий ташкилотларга аъзо бўлиш ҳуқуқи – Конституциямизнинг 34 - моддасида қуйидагича эътироф этилган «Ўзбекистон Республикаси фуқаролари касаба уюшмаларига, сиёсий партияларга ва бошқа жамоат бирлашмаларига уюшиш, оммавий ҳаракатларда иштирок этиш ҳуқуқига эгадирлар. Сиёсий партияларда, шунингдек, ҳокимиятнинг вакиллик органларида озчиликни ташкил этувчи мухолифатчи шахсларнинг ҳуқуқлари, эркинликлари ва қадр - қимматини ҳеч ким камситиши мумкин эмас». 9 Демак, фуқароларнинг сиёсий ва жамоат ташкилотларга бирлашиши ва уларнинг фаол иштирок этиши ўзининг сиёсий ҳуқуқларини ҳимоя қилиш имкониятини яратади. Ўзбекистон Республикаси Конституциясига кўра ҳар бир шахс мулкдор бўлишга ҳақли, яъни бирор бир номоддий, моддий неъматга эгалик қилиши, ундан фойдаланиши ва тасарруф қилишга ҳақли. Инсоннинг бу ҳуқуқи Фуқаролик Кодекси, корхоналар тўғрисидаги ва бошқа бир неча қонунларда ўз ифодасини топади. Инсон ҳуқуқ ва эркинликларининг учинчи гуруҳига иқтисодий ва ижтимоий ҳуқуқлар киради. «Энг асосий ижтимоий институт бўлган мулкка (асосан, хусусий мулкка) муносабатнинг ўзгариши – деб таъкидлайди И. А. Каримов, бутун жамиятни ва хусусан, иқтисодий ҳаётни демократиялашнинг бош бўғини бўлди. Жамиятни сиёсий, иқтисодий ва ижтимоий янгилаш асосан янги мулкчилик муносабатлари орқали ўтади» 10 Дарҳақиқат, мамлакатимиз мустақилликка эришганидан сўнг, мулкчилик шакллари ўзгариши билан, инсоннинг иқтисодий ва ижтимоий ҳуқуқлари соҳасида бутунлай туб ўзгаришлар ясалди. 9 Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгаши Ахборотномаси, 1997 йил, №2. 10 Каримов И.А. Ўзбекистон буюк келажак сари. Т.: Ўзбекистон 1998 йил. 558,559-бетлар.

Мулкка эгалик ҳуқуқи, ишсизликдан ҳимояланиш ҳуқуқи, меҳнатнинг оқилона шарт - шароитларига эга бўлиш ҳуқуқи, маданият ютуқларидан фойдаланиш ҳуқуқи ва бошқалар янги Конституцияда илк бор мустаҳкамланди. Бошқа ҳуқуқ ва эркинликлар (меҳнат, таълим олиш, ижтимоий таъминот ҳуқуқлари, илмий техника, ижод эркинлиги ва бошқалар) ҳозирги замон ва келажакни ҳисобга олган ҳолда мазмунан бойитилди. 5.Ўзбекистон Республикасида инсон ва фуқароларнинг шахсий ҳуқуқ ва эркинликлари Инсон, унинг ҳаёти, соғлиғи, қадр —қиммати ва бошқа дахлсиз ҳуқуқлари Конституциямизда олий қадрият деб тан олинади. Бинобарин, Конституция инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини таъминлашни биринчи ўринга қўяди, шахсни маъмурий - буйруқбозлик тизимининг бир мурвати, белгиланган мақсадга эришишнинг оддийгина бир воситаси деб ҳисобламайди. Конституциявий ҳуқуқ ва эркинликлар ҳар бир шахс ва Ўзбекистоннинг ҳар бир фуқароси учун тааллуқлидир. Шахсий ҳуқуқ ва эркинликлар ҳуқуқ назариясида табиий ҳуқуқлар деб юритилади. Инсоннинг кундалик ҳаётида унга хизмат қилувчи, табиий мавжудот сифатида мавжуд бўлиши учун зарур эркинликлар табиий ҳуқуқлар деб юритилади. Инсоннинг табиий ҳуқуқлари ғоялари қадимдан шаклланиб тараққиёт мезони ҳисобланган.

Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон Декларациясида ҳам, Конституциямизда ҳам эътироф этилганидек, шахснинг мазкур ҳуқуқлари дахлсиздир ва ҳар бир шахс туғилиши биланоқ ана шу ҳуқуқларга эга бўлади. Шахсий ҳуқуқ ва эркинликларнинг Конституцияда юридик жиҳатдан мустаҳкамланиши, табиийки бизнинг янги давлатимизнинг демократик ҳуқуқий ва фуқаролик жамияти қураётганлигидан далолат беради. Инсоннинг энг муҳим ҳуқуқларидан бири – унинг яшаш ҳуқуқидир. Бу ҳуқуқ Конституциянинг 7- боби 24 моддасида қонуний мустаҳкамланган. Унда кўрсатилишича: “ Яшаш ҳуқуқи ҳар бир инсоннинг узвий ҳуқуқидир. Инсон ҳаётига суиқасд қилиш энг оғир жиноятдир ” 11 Инсоннинг тинч, осойишта ҳаёт кечириши учун шароит яратиш мажбуриятини давлат ўз зиммасига олади. Бир вақтнинг ўзида фуқароларга ҳам тегишли мажбуриятлар юклатилиб улар қонунларга ва ички тартиб қоидаларга риоя қилишлари зарур. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 25 – моддасида қонуний мустаҳкамланишича: “ Ҳар ким эркинлик ва шахсий дахлсизлик ҳуқуқига эга. Ҳеч ким қонунга асосланмаган холда ҳибсга олиниши ёки қамоқда сақланиши мумкин эмас .” 12 Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон Декларациясининг 3 - моддасида ҳар бир инсоннинг яшаш, эркинлик ва шахсий дахлсизлик ҳуқуқлари мустаҳкамланган 13 . Инсон ва фуқароларнинг асосий ҳуқуқлари тизимида энг муҳими эркинлик ва шахсий дахлсизлик ҳуқуқи ҳисобланади, Чунки эркинлик ва шахсий дахлсизлик ҳуқуқн таъминланганидан сўнггина Конституция, қонунлар ва бошқа қонун ҳужжатларида кафолатланадиган ва ҳимоя қилинадиган ҳуқуқ ва эркинликлар учун шарт - шароит яратилади. 11 Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Т. Ўзбекистон. 2010 йил. 12 Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Т. Ўзбекистон. 2010 йил. 13 Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон Декларацияси. Т. БМТ. 2008 йил.

Эркинлик ва шахсий дахлсизлик ҳуқуқи ҳар бир инсоннинг узвий ажралмас ҳуқуқи. Инсон - бу биоижтимоий категориядир; чунки у ўзининг-биологик ибтидосига, ўзагига эга, кейинчалик ҳаётий фаолияти натижасидагина шахс сифатида шаклланади. Шу боис ҳуқуқ томонидан қўриқланадиган ижтимоий қадриятлар қаторида инсон, унинг шахси билан боғлиқ хусусиятлари ижтимоий маънода тенги йўқ, биологик маънода такрорланмас, табиат ва жамият ижодининг маҳсули сифатида марказий ўринни эгаллайди. Инсоннинг ҳар қандай тирик мавжудотлар каби физилогик ва психологик тузилиши, айниқса, унинг жамият ҳаётидаги иштироки, ижтимоий муносабатларнинг яратувчиси ва иштирокчиси, субъекти эканлиги боис ҳам унинг ҳаёти олий даражада муқаддас ҳисобланади ҳамда у муҳофаза қилинади. Эркинлик ва шахсий дахлсизлик ҳуқуқи асосий конституциявий ҳуқуқлардан бўлиб, инсоннинг туғилиши билан қўлга киритилади. Ҳар ким эркин, ўз ихтиёри бўйича ҳаракат қилиши, ўзганинг шахсий эркинлиги ва дахлсизлигига зиён етмайдиган тарзда юриш - туришни танлаши мумкин. Бироқ шуни назарда тутиш керакки, шахснинг эркинлиги жамиятдаги ахлоқ нормалари доирасидан чиқмаслиги ва қонун асосида бўлиши керак, яъни шахс ҳар қандай ҳаракатни амалга ошириши мумкин, агар ушбу ҳаракат қонун ва қонун ҳужжатларида ман этилмаган ва ҳуқуқий кўрсатмаларга зид келмаган тақдирда, албатта. Бу тўғрида Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А Каримов шундай фикр билдирадилар: "Фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари дахлсиз бўлиб, ҳеч ким уларни суднинг қарорисиз маҳрум этиши ёки чеклаши мумкин эмас. Айни вақтда фуқароларнинг ўз ҳуқуқ ва

эркинликларини амалга оширишлари бошқа фуқароларнинг, давлат ва жамиятнинг қонуний манфаатларига зид бўлмаслиги лозим" 14 . Ўз навбатида, индивидуал эркинлик дахлсиздир ва шахс дахлсизлигини давлат ва унинг ҳокимият тузилмалари томонидан таъминланадиган шахс эркинлиги кафолати сифатида тушунмоқ керак. Шахсий эркинлик ва дахлсизлик тўғрисидаги конституциявий нормалар жиноят процессуал қонунчилигида ривожлантирилади. Инсоннинг шахсий ҳуқуқлари доирасига давлат томонидан унинг шаънини ҳимоя қилиш ҳуқуқи ҳам киради. Асосий қонунда эътироф этилган давлат муҳофаза этаётган ҳуқуқлар қаторида шахснинг соғлиғини ҳимоя қилиш, турар жой дахлсизлиги ҳуқуқи, республика ҳудудида эркин ҳаракат қилиш, эркин чиқиб кетиш ва эркин қайтиб келиш ҳуқуқи, эркин фикрлаш, сўз ва эътиқод эркинлиги, ўз ҳоҳиши бўйича бошқа усуллар билан ҳар қандай маълумот олиш ва тарқатиш каби инсон ҳуқуқларининг муҳим томонлари ҳам қайд қилинган. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 26 – моддасида кўрсатилишича: “ Жиноят содир этганликда айбланаётган ҳар бир шахснинг иши судда қонуний тартибда, ошкора кўриб чиқилиб, унинг айби аниқланмагунча у айбдор ҳисобланмайди. Судда айбланаётган шахсга ўзини ҳимоя қилиш учун барча шароитлар таъминлаб берилади. Ҳеч ким қийноққа солиниши, зўравонликка, шафқатсиз ёки қадр - қимматни камситувчи бошқа тарздаги тазйиққа дучор этилиши мумкин эмас. 14 И.Каримов. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Т. I Т.Ўзбекистон 1995 йил. 11.-23 бетлар

Ҳеч кимда унинг розилигисиз тиббий ёки илмий тажрибалар ўгказилиши мумкин эмас ” 15 . Ҳар бир инсон қаерда бўлишидан қатъи назар ўзини ҳуқуқ субъекти сифатида тан олинишига ҳақли. Жиноят содир этганликда айбланаётган ҳар бир шахсни унинг иши қонуний тартибда судда ошкора кўриб чиқилиб, ҳал қилиниб унинг айби тўлиқ аниқланмагунча, ҳукм чиқарилмагунча у айбдор ҳисобланмайди. Бу айбсизлик презумпцияси деб ҳам юритилади. Судда айбланаётган шахсга нисбатан ўзини ҳимоя қилиш учун барча шароитлар таъминлаб берилади. У ҳимоячи, адвокат, таржимон ва бошқаларнинг хизматидан фойдаланиши мумкин. Ҳеч кимнинг устидан унинг розилигисиз тиббий ёки илмий тажрибалар ўгказилиши мумкин эмас. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 27 – моддасида кўрсатилишича: “ Ҳар ким ўз шаъни ва обрўсига қилинган тажовузлардан, шахсий ҳаётига аралашишдан ҳимояланиш ва турар-жой дахлсизлиги ҳуқуқига эга. Ҳеч ким қонун назарда тутган ҳоллардан ва тартибдан ташқари бировнинг турар жойига кириши, тинтув ўтказиши ёки уни кўздан кечириши, ёзишмалар ва телефонда сўзлашувлар сирини ошкор қилиши мумкин эмас ” 16 . Ҳар ким ўз шаъни ва обрўсига қилинган тажовузлардан, шахсий ҳаётига аралашишдан ҳимояланиш ва турар-жой дахлсизлиги ҳуқуқига эга деб Конституциямиз инсон шаъни, обрўси дахлсизлигини барча ҳуқуқий муносабатларда тамойил сифатида қўлланиб уни таъминлаш учун Фуқаролик 15 Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Т. Ўзбекистон. 2010 йил. 7- бет 16 Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Т. Ўзбекистон. 2010 йил. 7-8 бет

ва Жиноят, Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексларда жавобгарлик асосларини белгилаб қўйган. Инсоннинг шахсий ҳаёти – ҳар бир инсонни ўзига хос турмуш тарзини қуришида намоён бўлиб, унинг ҳаётининг мазмуни, мақсадини ташкил қилади. Шахсни ўз ҳаётини ташкил қилиш борасидаги фаолияти дахлсиз ҳисобланиб, ҳеч ким қонун назарда тутган ҳоллардан ва тартибдан ташқари бировнинг турар жойига кириши, тинтув ўтказиши ёки уни кўздан кечириши, ёзишмалар ва телефонда сўзлашувлар сирини ошкор қилиши мумкин эмас. Зеро, инсоннинг энг устивор ва муқаддас ҳуқуқларидан бири – бу тинч яшаш ҳуқуқидир. Давлат ва жамиятнинг мажбурияти ана шу ҳуқуқни барча қонуний воситалар билан кафолатлаб беришидир. 17 Ҳеч ким асоссиз қамалиши, ушланиши ёки қувғин қилиниши мумкин эмас 18 . Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 28 – моддасида кўрсатилишича: “ Ўзбекистон Республикаси фуқароси республика ҳудудида бир жойдан иккинчи жойга кўчиш, Ўзбекистон Республикасига келиш ва ундан чиқиб кетиш ҳуқуқига эга. Қонунда белгиланган чеклашлар бундан мустаснодир” . Мамлакатимиз ҳудудида фуқароларнинг бир жойдан иккинчи жойга эркин кўчиш, келиш ва ундан чиқиб кетиш ҳақидаги конституциявий норма мутлоқ характерга эга бўлиб, номулкий шахсий ҳуқуқни ташкил қилади. Шу ҳуқуққа мувофиқ, шахс ўз ҳохиши билан Ўзбекистон Республикаси ҳудудида бир жойдан иккинчи жойга кўчиши мумкин қонунда кўрсатилган чеклаш ҳоллари бундан мустаснодир. 17 И.Каримов. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Т.: «Ўзбекистон» 1996 йил, 79-бет. 18 Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон Декларацияси. Т. БМТ. 2008 йил. 5- бет

Қонундаги чеклашлар халқимиз, давлатимиз миллий хавфсизлигини таъминлашга қаратилган бўлиб, бундай чеклашлар чегара ҳудудларида мавжуд бўлиб, чегара дахлсизлигини таъминлашга қаратилгандир. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 29 – моддасида кўрсатилишича: “ Ҳар ким фикрлаш, сўз ва эътиқод эркинлиги ҳуқуқига эга. Ҳар ким ўзи истаган ахборотни излаш, олиш ва уни тарқатиш ҳуқуқига эга, амалдаги конституциявий тузумга қарши қаратилган ахборот ва қонун билан белгиланган бошқа чеклашлар бундан мустаснодир. Фикр юритиш ва уни ифодалаш эркинлиги фақат давлат сири ва бошқа сирларга тааллуқли бўлган тақдирдагина қонун билан чекланиши мумкин ” 19 . Ўзбекистонда ҳар бир инсонни ўз эркинлигини, хоҳлаган турмуш тарзини таъминлаш мақсадида ҳар ким фикрлаш, сўз ва эътиқод эркинлигига эга. Ҳар ким ахборотни излаш, олиш ва уни тарқатиш ҳуқуқига эга, амалдаги конституциявий тузумга қарши қаратилган ахборот ва қонун билан белгиланган бошқа чеклашлар бундан мустаснодир. Конституциямизнинг 30-моддасида мустаҳкамлаб қўйилишича: “ Ўзбекистон Республикасининг барча давлат органлари, жамоат бирлашмалари ва мансабдор шахслари фуқароларга уларнинг ҳуқуқ ва эркинликларига дахлдор бўлган ҳужжатлар, қарорлар ва бошқа материаллар билан танишиб чиқиш имкониятини яратиб бериши лозим ” 20 . Унга кўра Ўзбекистон Республикасининг барча давлат органлари, жамоат бирлашмалари ва мансабдор шахслари фуқароларга уларнинг ҳуқуқ ва манфаатларига дахлдор бўлган ҳужжатлар, қарорлар ва бошқа материаллар билан танишиб чиқиш имконини яратиб бериш лозим. 19 Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Т. Ўзбекистон. 2010 йил. 8- бет 20 Ўша жойда.

Бу эркинликлар инсонни жамиятдаги энг олий қадрият ва ундаги турли жараёнларнинг сабабчиси ва амалга оширувчи субъекти сифатида тан олади. Конституциямизнинг 31-моддасида мустаҳкамлаб қўйилишича: “ Ҳамма учун виждон эркинлиги кафолатланади. Ҳар бир инсон хоҳлаган динига эътиқод қилиш ёки ҳеч қайси динга эътиқод қилмаслик ҳуқуқига эга. Диний қарашларни мажбуран сингдиришга йўл қўйилмайди” 21 . Виждон эркинлиги демократик ҳуқуқий давлат ютуғи бўлиб, инсонни эркин ўз турмуш тарзини шакллантириши учун хизмат қилади. Шахсий ҳуқуқ ва эркинликлар гуруҳининг ўзига хос хусусиятлари мавжуд бўлиб, улар қуйидагилардан иборат: Улар ўз моҳиятига кўра инсон, яъни ҳар бир шахснинг ҳуқуқлари ҳисобланиб, уни қайси давлат фуқаролигига мансуб эканлиги билан боғлиқ бўлмайди. 6. Инсон ва фуқароларнинг сиёсий ҳуқуқ ва эркинликлари Ўзбекистон Республикаси фуқаролари ўз орзу - умидларини амалга ошириш учун давлат органларини шакллантиришда ва унинг бошқарувида иштирок этиш ҳуқуқига эгадирлар. Улар давлат бошқарувида бевосита ва билвосита иштирок этадилар. Билвосита - бу ўз вакиллари орқали, бевосита эса ҳар бир шахс давлат органларига турли муаммолар юзасидан мурожаат қилиши мумкин ва ўз манфаатларини амалга ошириш учун турли ташкилотларга, касаба 21 Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Т. Ўзбекистон. 2010 йил. 8- бет

уюшмаларига, сиёсий партияларга ва бошқа жамоат бирлашмаларига уюшиш, оммавий ҳаракатларда иштирок этиш ҳуқуқига эгадирлар. Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисида ҳалқаро Пактга кўра, давлат барча аҳолига шахсий, фуқароларга эса сиёсий ҳуқуқларни амалга оширишни кафолатлаши шарт. Инсоннинг асосий сиёсий ҳуқуқларидан бири – бу унинг давлат бошқарув иларида иштирок этишидан иборат. Бу тўғрида Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 32 – моддасида шундай дейилган: “ Ўзбекистон Республикасининг фуқаролари жамият ва давлат ишларини бошқаришда бевосита ҳамда ўз вакиллари орқали иштирок этиш ҳуқуқига эгадирлар. Бундай иштирок этиш ўзини ўзи бошқариш, референдумлар ўтказиш ва давлат органларини демократик тарзда ташкил этиш йўли билан амалга оширилади ” 22 . Ҳозирги кунда республикамиз фуқаролари ўзларининг сиёсий ҳуқуқ ва эркинликларини давлат ва жамият ишларини бажариш, уларни идора этишда фаол иштирок этишлари орқали амалга оширмоқдалар. Фуқароларнинг бундай иштироки икки йўл билан амалга оширилади. Биринчидан, ҳар бир фуқаронинг давлат бошқарувида бевосита иштироки, иккинчидан, ўз вакиллари орқали иштирок қилиш ҳуқуқидан фойдаланиши билан. Юртбошимиз И.А.Каримов Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг XII-сессиясида фуқароларнинг давлат бошқарувидаги иштироки ҳақида гапириб «Конституцияга биноан ҳар бир кишига эркин танлаш, эркин сайлов ҳуқуқи берилган фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари аниқ бегилаб қўйилган. Бу ҳуқуқ ва эркинликлар давлат ҳокимиятининг бутун кучи, қонун кучи билан ишончли тарзда ҳимоя қилинади. Барчамиз жамиятнинг ҳар бир аъзоси фикри билан ҳисоблашишни ўрганишимиз, унинг ҳуқуқларини, аввало, ҳар бир кишининг 22 Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Т. Ўзбекистон. 2010 йил. 8- бет

ўз келажагини ўзи яратиш ҳуқуқини ҳурмат қилишимиз лозим», 23 - деган эди. Шундай экан, фуқароларнинг давлат бошқарувидаги фикр мулоҳазаларини давлат бошқарув идора раҳбарлари иш фаолиятларида ўрганиб чиқишлари ва инобатга олишлари лозим. Фуқаролар жамият ҳаётига доир масалаларни ҳал қилишда фикр- мулоҳазаларини, таклифларини сиёсий ҳокимиятларга билдиришлари, улар олдига аниқ талаблар қўйишлари, бунда оммавий ахборот воситаларидан фойдаланишлари мумкин. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 33 – моддасида қайд этилишича: “ Фуқаролар ўз ижтимоий фаолликларини Ўзбекистон Республикаси қонунларига мувофиқ митинглар, йиғилишлар ва намойишлар шаклида амалга ошириш ҳуқуқига эгадирлар. Ҳокимият органлари фақат хавфсизлик нуқтаи назаридангина бундай тадбирлар ўтказилишини тўхтатиш ёки тақиқлаш ҳуқуқига эга ” 24 . Фуқароларнинг сиёсий ҳуқуқларидан яна бири – сиёсий ташкилотларга аъзо бўлиш ҳуқуқидир. Маълумки, мамлакатимизда кўппартиявийлик тизими ташкил топган. Мавжуд сиёсий партиялар фуқароларнинг дунёқарашлари, манфаатлари, мақсадларининг муштараклиги асосида тузилган. Ўзбекистон Республикасида ташкил топган сиёсий партиялар ўз фаолиятларини Ўзбекистон Республикаси Конституциясига, «Сиёсий партиялар тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикасининг 1996 йил 26 декабр қонунига, Ўзбекистон Республикасининг “Давлат бошқарувини янгилаш ва янада демократлаштириш ҳамда мамлакатни модернизация қилишда сиёсий партияларнинг ролини кучайтириш тўғрисида”ги 2007 йил 11 апрель Конституциявий қонуни ва бошқа қонунларга ҳамда ўз Уставларига асосан 23 И.А.Каримов. «Ҳалқимиз жипслиги-тинчлик ва тараққиёт гарови». Т.: Ўзбекистон, 1998 й. 9,10-бетлар. 24 Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Т. Ўзбекистон. 2010 йил. 8- бет

амалга оширадилар. Ана шундай сиёсий ташкилотларга аъзо бўлиш ҳуқуқи – Конституциямизнинг 34 - моддасида қуйидагича эътироф этилган « Ўзбекистон Республикаси фуқаролари касаба уюшмаларига, сиёсий партияларга ва бошқа жамоат бирлашмаларига уюшиш, оммавий ҳаракатларда иштирок этиш ҳуқуқига эгадирлар. Сиёсий партияларда, жамоат бирлашмаларида, оммавий ҳаракатларда, шунингдек ҳокимиятнинг вакиллик органларида озчиликни ташкил этувчи мухолифатчи шахсларнинг ҳуқуқлари, эркинликлари ва қадр - қимматини ҳеч ким камситиши мумкин эмас ». 25 Демак, фуқароларнинг сиёсий ва жамоат ташкилотларга бирлашиши ва уларнинг фаол иштирок этиши ўзининг сиёсий ҳуқуқларини ҳимоя қилиш имкониятини яратади. Инсоннинг барча сиёсий ҳуқуқлари қатори уларнинг турли муассаса ва ташкилотларга ариза, шикоят ёки таклифлар билан мурожаат қилиш ҳуқуқи ҳам конституциямизда ўз қонуний аксини топган. Конституциямизнинг 35- моддасида мустаҳкамлаб қўйилишича: “Ҳар бир шахс бевосита ўзи ва бошқалар билан биргаликда ваколатли давлат органларига, муассасаларига ёки халқ вакилларига ариза, таклиф ва шикоятлар билан мурожаат қилиш ҳуқуқига эга. Аризалар, таклифлар ва шикоятлар қонунда белгиланган тартибда ва муддатларда кўриб чиқилиши шарт ” 26 . Ана шундай қоидани ҳаётга тадбиқ этиш ва фуқароларнинг мурожаатлари билан ишлашнинг барча томонларини ҳуқуқий тартибга солиш мақсадида Олий Мажлис томонидан 2002 йил 27 декабрда «Фуқароларнинг мурожаатлари тўғрисида»ги қонун Янги тахрирда қабул қилинди. 27 Ушбу қонун Конституция асосида инсон ҳақ - ҳуқуқларини ҳимоя 25 Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгаши Ахборотномаси, 1997 йил, №2. 26 Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Т. Ўзбекистон. 2010 йил. 9- бет 27 Фуқароларнинг мурожаатлари тўғрисида» ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни Янги тахрирда. Адолат 2003 йил. Т..

қилиш мақсадида қабул қилиниб, унда фуқаролар мурожаатларининг мақсади, мурожаатларга қўйиладиган талаблар, мурожаат турлари, уларни кўриб чиқиш, муддатлари, мурожаат қилувчининг ҳуқуқ ва бурчлари ва бошқа масалалар ҳуқуқий жиҳатдан мустаҳкамлаб қўйилган. 7. Инсон ва фуқароларнинг иқтисодий ва ижтимоий ҳуқуқлари Инсон ҳуқуқлари ва уни ҳимоя қилиш – Конституциянинг асосий принципи, Ўзбекистон Республикаси ижтимоий – сиёсий тизимини тубдан ислоҳ қилишнинг асосий йўналиши ва пировард мақсадидир. Юридик адабиётларда қайд этилишича инсон ҳуқуқлари тўғрисидаги қонунчилик ўз тараққиётида уч катта босқични босиб ўтган. Инсон ҳуқуқлари тўғрисидаги қонунчилик тараққиётининг иккинчи босқичи ХХ асрнинг биринчи ярмини ўз ичига олган. Бу босқичда социалистик ғоялар ва ҳаракатлар таъсирида инсонларнинг ижтимоий – иқтисодий ҳуқуқларига оид қонунчилик тез ривожланган. Меҳнат қилиш ҳуқуқи, дам олиш ҳуқуқи, ижтимоий ёрдам олиш ҳуқуқи тўғрисидаги қонунлар алоҳида аҳамият касб этган. Франция ва Швециядаги социал қонунчилик 1920 йилги Веймар Конституцияси, Франция ва Италиянинг 1946 йилги конституциялари бунга яққол мисол бўла олади 28 . Ўзбекистон Республикаси фуқароларига ижтимоий ҳаётнинг барча жабҳаларида кенг демократик ҳуқуқ ва эркинликлар берилган. Улар орасида 28 У.Таджиханов, Х. Одилқориев, А.Саидов Ўзбекистон Республикасининг Конституциявий ҳуқуқи. Дарслик, Т. Шарқ, 2001 йил. 335 – 336 бетлар.

ижтимоий иқтисодий ҳуқуқ ва эркинликлар бўлиб, у фуқароларнинг бошқа ҳуқуқ ва эркинликларига замин яратади. Иқтисодий ҳуқуқ ўз моҳиятига кўра муайян ижтимоий бойликка нисбатан ҳуқуққа эга бўлишдир 29 . Бундай ижтимоий бойликлар турли хилда бўлиб, улар фуқароларнинг сиёсий, моддий ва маънавий эҳтиёжларининг қондирилишини кўзда тутади. Инсоннинг ижтимоий иқтисодий эҳтиёжларини қондиришда унинг ҳуқуқлари ва эркинлари муҳим ўрин тутади ва бундай ҳуқуқ ва эркинликлардан мақсадга мувофиқ тарзда фойдаланиш, шахснинг камол топиши ва ривожланишига ёрдам беради. Ўзбекистон демократик ҳуқуқий давлат қуриш йўлига ўтиши ижтимоий иқтисодий ҳуқуқларга янгича ёндашиши эски андозалардан воз кечиш ҳамда жаҳон тажрибасини ҳисобга олишни объектив асосда талаб қилмоқда. Юридик адабиётларда қайд этилишича иқтисодий ва ижтимоий ҳуқуқлар инсон ҳуқуқ ва эркинликларининг учинчи гуруҳига киради. «Энг асосий ижтимоий институт бўлган мулкка (асосан, хусусий мулкка) муносабатнинг ўзгариши – деб таъкидлайди И. А. Каримов, бутун жамиятни ва хусусан, иқтисодий ҳаётни демократиялашнинг бош бўғини бўлди. Жамиятни сиёсий, иқтисодий ва ижтимоий янгилаш асосан янги мулкчилик муносабатлари орқали ўтади» 30 Дарҳақиқат, мамлакатимиз мустақилликка эришганидан сўнг, мулкчилик шакллари ўзгариши билан, инсоннинг иқтисодий ва ижтимоий ҳуқуқлари соҳасида бутунлай туб ўзгаришлар ясалди. Мулкка эгалик ҳуқуқи, ишсизликдан ҳимояланиш ҳуқуқи, меҳнатнинг оқилона шарт - шароитларига эга бўлиш ҳуқуқи, маданият ютуқларидан фойдаланиш ҳуқуқи ва бошқалар янги Конституцияда илк бор 29 Инсон ҳуқуқлари. Муаллифлар жамоаси. Т. Ўзбекистон. 1997 йил 30 Каримов И.А. Ўзбекистон буюк келажак сари. Т.: Ўзбекистон 1998 йил. 558,559-бетлар.

мустаҳкамланди. Бошқа ҳуқуқ ва эркинликлар (меҳнат, таълим олиш, ижтимоий таъминот ҳуқуқлари, илмий техника, ижод эркинлиги ва бошқалар) ҳозирги замон ва келажакни ҳисобга олган ҳолда мазмунан бойитилди. Жумладан, Конституциянинг 36-моддасига мувофиқ " Ҳар бир шахс мулкдор бўлишга ҳақли. Банкка қўйилган омонатлар сир тутилиши ва мерос ҳуқуқи қонун билан кафолатланади 31 ", дейилган. Мазкур норманинг қонун йўли билан мустаҳкамланиши ижтимоий тараққиётга кенг йўл очиб беради. Юқорида қайд этиб ўтганимиздек Ўзбекистон Республикаси Конституциясига кўра ҳар бир шахс мулкдор бўлишга ҳақли, яъни бирор бир номоддий, моддий неъматга эгалик қилиши, ундан фойдаланиши ва тасарруф қилишга ҳақли. Инсоннинг бу ҳуқуқи Фуқаролик Кодекси, корхоналар тўғрисидаги ва бошқа бир қанча қонунларда ўз ифодасини топади. Мамлакатимизнинг бозор иқтисодиётига ўтиш жараёнида олиб борилаётган туб ислоҳотлари мулкчилик муносабатларида маълум ўзгаришларни тақозо этди. Унинг шаклларини ўз қонунларига мос қилиб ва ўз талабларига жавоб бера оладиган қилиб ўзгартириш зарурлигини кўрсатди. Бозор муносабатлари даврида юз берган бу ўзгаришлар мулкчиликнинг асл мазмунини қайтариш, уларни идеалогик назарлар ва йўлдан ҳоли этиш, ҳамда ҳар бир мулкдорга ўз кучига ишончни тиклашдан иборатдир. Мулкдор бўлиш ҳуқуқининг Республикамиз қонунчилигида жорий этилиши ва тадбиркорлик фаолиятининг ривожланиши фуқароларни тадбиркор, ишбилармон ва ҳар қандай хўжалик фаолиятини юрита оладиган менеджер кадрлар бўлиб етишиши билан боғлиқдир. Бу ўта марказлашган, 31 Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Т. Ўзбекистон. 2010 йил.

маъмурий якка ҳокимликка асосланган давлат мулкини унинг тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштиришга олиб келади. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 37 – моддасида кўрсатилишича: “ Ҳар бир шахс меҳнат қилиш, эркин касб танлаш, адолатли меҳнат шароитларида ишлаш ва қонунда кўрсатилган тартибда ишсизликдан ҳимояланиш ҳуқуқига эгадир. Суд ҳукми билан тайинланган жазони ўташ тартибидан ёки қонунда кўрсатилган бошқа ҳоллардан ташқари мажбурий меҳнат тақиқланади ” 32 . Асосий Қомусимизда қайд этиб ўтилганидек Ўзбекистон Республикасида ҳар бир шахс меҳнат қилиш, эркин касб танлаш, адолатли меҳнат шароитларида ишлаш ва қонунда кўрсатилган тартибда ишсизликдан ҳимояланиш ҳуқуқига эга. Ҳар бир инсон ўзи хоҳлаган, ўзи танлаган ишда меҳнат қилади. Бирор ишни қилишга ҳеч ким мажбур қилинмайди. Мажбурий ишга жалб қилиш мумкин фақат қонунда кўрсатилган ҳоллардагина. Барча фуқаролар дам олиш ҳуқуқига эгадирлар. Иш вақти ва ҳақ тўланадиган меҳнат таътилининг муддати қонун билан белгиланади. Бу тўғрида Конституциямизда шундай дейилган: “ Ёлланиб ишлаётган барча фуқаролар дам олиш ҳуқуқига эгадирлар. Иш вақти ва ҳақ тўланадиган меҳнат таътилининг муддати қонун билан белгиланади ” 33 . Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 39 – моддасида кўрсатилишича: ”Ҳар ким қариганда, меҳнат лаёқатини йўқотганда, шунингдек боқувчисидан маҳрум бўлганда ва қонунда назарда тутилган бошқа ҳолларда ижтимоий таъминот олиш ҳуқуқига эга. 32 Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Т. Ўзбекистон. 2010 йил. 9- бет. 33 Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Т. Ўзбекистон. 2010 йил. 9- бет

Пенсиялар, нафақалар, ижтимоий ёрдам бошқа турларининг миқдори расман белгилаб қўйилган тирикчилик учун зарур энг кам миқдордан оз бўлиши мумкин эмас” 34 . Инсон ва фуқароларнинг ижтимоий таъминот олиши, жумладан уни ижтимоий ҳимоялаш давлатимизни иқтисодий негизини шакллантиришдаги фаолиятининг асосий тамойилларидан бири бўлиб, ҳозирги кунда инсоният эришган барча ютуқларни ўзида мужассамлаштирган. Ўзбекистон Республикасида аҳолини кам таъминланган қисмини давлат ўз ҳимоясига олган. Бу эса ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётини шакллантириш ҳамда ижтимоий давлат барпо этиш каби стратегик мақсадларни амалга оширишнинг асоси бўлиб ҳисобланди. Шунингдек, бу соҳада қабул қилинган қатор норматив ҳуқуқий ҳужжатлар давлатимизнинг ижтимоий соҳада олиб бораётган одилона сиёсатининг маҳсули сифатида баҳолашимиз мумкин. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2002 йил 25 январда "Аҳолининг ижтимоий ҳимояга муҳтож қатламларини аниқ йўналтирилган тарзда қўллаб-қувватлашни кучайтириш тўғрисида" ги фармони қабул қилинди 35 . Унда болали оилаларга ижтимоий ёрдамни аниқ берилишини кучайтириш, аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш борасидаги чора-тадбирларни рўёбга чиқариш масалалари ҳуқуқий мустаҳкамланган. Фармонда иш стажининг тўлиқ пенсия тайинлаш учун талаб этиладиган миқдоридан ортиқ қисмини ҳисоблаб чиқишдаги мавжуд чеклашлар 2002 йил 1 январдан бошлаб бекор қилинганлиги ва бола икки ёшга тўлгунга қадар уни парвариш қилиш бўйича оналарга (ишлайдиган ва ишламайдиган) бериладиган ойлик нафақалар миқдори 2002 йилнинг 1 февралидан бошлаб энг кам иш ҳақининг 170 фоизи, 2003 йилнинг 1 январидан бошлаб эса 200 фоизи миқдорида белгиланганлиги айтиб 34 Ўша жойда. 35 Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Аҳолининг ижтимоий ҳимояга муҳтож қатламларини аниқ йўналтирилган тарзда қўллаб- қувватлашни кучайтириш тўғрисида" ги фармони. // Ўзбекистон Республикаси қонунлар тўплами" 2002, № 2.

ўтилган 36 . Улар асносида "Ишлаётган оналарга болани икки ёшга тўлгунгача парвариш қилиш бўйича ҳар ойлик нафақа тайинлаш ва тўлаш тартиби тўғрисида"ги 37 ҳамда "Ишламайдиган оналарга бола икки ёшга етгунга қадар уни парвариш қилганлиги учун ойлик нафақа тайинлаш ва тўлаш тартиби тўғрисида"ги Низомлар ишлаб чиқилди 38 . Шунингдек, 16 ёшгача болалари бўлган ва умумтаълим мактабларида, академик лицейларда ва касб-ҳунар коллежжларида таълим олаётган 16 ёшдан 18 ёшгача болалари бўлган оилаларга нафақа тайинлаш ва тўлаш тартибини белгилашни кўзда тутган "Вояга етмаган болалари бўлган оилаларга нафақалар тайинлаш ва тўлаш тўғрисида"ги Низом ишлаб чиқилди 39 . Низомда кўрсатилган қоидаларга кўра оилаларга нафақа тайинлаш ва тўлаш тўғрисидаги қарор шаҳарча, қишлоқ, овул фуқаролар йиғини (вакиллар йиғилиши) ёки фуқаролар йиғини томонидан шундай масалаларни ҳал этиш учун вакил қилинган Комиссия томонидан қабул қилинади 40 . Фуқаролар йиғини томонидан кам таъминланган оилаларга моддий ёрдам тайинлаш ва тўлаш тўғрисидаги масалаларни ҳал этиш учун вакил қилинган комиссия таркиби фуқаролар йиғини (вакиллар йиғилиши) томонидан фуқаролар йиғини ҳудудида истиқомат қилувчи энг обрў- эътиборли ва ҳурматга сазовор фуқаролар орасидан сайланади. Ушбу Комиссияга фуқаролар йиғинининг раиси бошчилик қилади, Комиссия аъзолари 2 йил муддатга, фуқаролар йиғини раиси эса унинг бутун ваколати 36 Ўша жойда. 37 "Ишлаётган оналарга болани икки ёшга тўлгунгача парвариш қилиш бўйича ҳар ойлик нафақа тайинлаш ва тўлаш тартиби тўғрисида"ги Низом// Ўзбекистон Республикаси вазирликлари, давлат қўмиталари ва идораларининг меъёрий ҳужжатлари ахборотномаси. 2002, № 5. 38 "Ишламайдиган оналарга бола икки ёшга етгунга қадар уни парвариш қилганлиги учун ойлик нафақа тайинлаш ва тўлаш тартиби тўғрисида"ги Низом //Ўзбекистон Республикаси вазирликлари, давлат қўмиталари ва идораларининг меъёрий ҳужжатлари ахборотномаси. 2002, № 5. 39 "Вояга етмаган болалари бўлган оилаларга нафақалар тайинлаш ва тўлаш тўғриснла"ги Низом //Ўзбекистон Республикаси қонунлар тўплами. 2002, № 2. 40 "Вояга етмаган болалари бўлган оилаларга нафақалар тайинлаш ва тўлаш тўғриснла"ги Низом //Ўзбекистон Республикаси қонунлар тўплами. 2002, № 2.

даврига сайланади. Мазкур комиссия аъзоларининг таркиби камида 20 кишидан иборат бўлиши мумкин. Ҳамда комиссия таркиби, раисдан ташқари, ҳар йили 50 фоизга янгиланиб боради 41 . Бу қоида нафақаларнинг аниқ, мақсадли ва тўғри тайинланишини таъминлашга қаратилган. Эндиликда барча фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларида юридик шахс ҳуқуқига эга бўлган махсус жамғармалар ташкил қилинди. Нафақа ушбу нафақани олишга муҳтож бўлган, туғилган, болаликка ва ҳомийликка (васийликка) олинган 16 ёшгача ("умумтаълим мактабларида, академик лицейлар ва касб-ҳунар колледжларида таълим олаётган 16 ёшдан 18 ёшгача") болалари бўлган оилаларга тайинланади ва тўланади 42 . Нафақа ота-оналардан бирининг шахсий аризаси асосида 6 ой муддатга тайинланади ва тўланади, ушбу муддат тугагач аризачи янги муддатга нафақа тўлашни давом эттириш тўғрисида ариза билан мурожаат қилиш ҳуқуқига эга. Нафақа ҳар ойда тўланади. Олинган нафақалардан солиқ ундирилмайди 43 . Давлатнинг инсонпарварлиги ва маданий даражаси, у ўтказаётган ижтимоий сиёсатнинг мазмунига қараб баҳоланади. Шу сабабли ҳам ислоҳотларнинг иккинчи босқичида Президентимиз бошчилигида олиб борилаётган ижтимоий сиёсатнинг туб моҳияти аҳолининг аниқ табақаларини қамраб оладиган мақсадли ижтимоий ҳимоя тизимини такомиллаштиришдан, айниқса, ижтимоий адолат қоидаларини янада мустаҳкамлаш, маҳаллий ҳокимият ва фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш идоралари мавқеини оширишдан иборатдир. 41 "Вояга етмаган болалари бўлган оилаларга нафақалар тайинлаш ва тўлаш тўғриснла"ги Низом //Ўзбекистон Республикаси қонунлар тўплами. 2002, № 2. 42 Ўша жойда. 43 "Вояга етмаган болалари бўлган оилаларга нафақалар тайинлаш ва тўлаш тўғриснда"ги Низом //Ўзбекистон Республикаси қонунлар тўплами. 2002, № 2.

Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 40 моддасида кўрсатилишича: “ Ҳар бир инсон малакали тиббий хизматдан фойдаланиш ҳуқуқига эга ” 44 . Малакали тиббий хизматдан фойдаланиш ҳуқуқи бетакрор ҳуқуқий қадрият ҳисобланиб, унинг асосий вазифаси баркамол авлодни етиштириш, ҳам жисмонан соғлом, ҳам руҳан тетик инсонни тарбиялаш ва шакллантиришдан иборатдир. Бунинг учун республикамизда шу мақсадга йўналтирилган махсус тизим ишлаб турибди. Инсон ва фуқароларнинг соғлиғини сақлаш, унинг саломатлигини таъминлаш мақсадида бир қатор қонун ҳужжатлари қабул қилиниб, ижроси таъминланмоқда. Инсон ва фуқароларнинг малакали тиббий хизматдан фойдаланиш ҳуқуқини таъминлаш мақсадида давомли равишда бир қанча давлат дастурлари ишлаб чиқилиб, ҳаётга татбиқ этилди. “Соғлом авлод”, “Сиҳат саломатлик йили”, “Ҳомийлар ва шифокорлар йили”, “Ёшлар йили” давлат дастурлари шулар жумласидандир. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 41 моддасида кўрсатилишича: “ Ҳар ким билим олиш ҳуқуқига эга. Бепул умумий таълим олиш давлат томонидан кафолатланади. Мактаб ишлари давлат назоратидадир” 45 . Конституциямизнинг ушбу моддаси Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси нормаларига тўлиқ мос келади. Ҳозирги кунда мамлакатимизда амалга оширилаётган ислоҳотлар замирида ёшлар соғлом, баркамол, юксак маънавиятли шахс, эртанги кунимизнинг ҳақиқий эгалари бўлиб етишишлари ётади. Шунинг учун республикамизда таълим соҳасида 44 Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Т. Ўзбекистон. 2010 йил. 9 – бет. 45 Ўша жойда.

олиб борилаётган ислоҳотлар бугунки кунда бутун жаҳон кенг жамоатчилиги эътиборига тушганлиги ҳам ўз ўзидан эмас. Халқимиз азал - азалдан маърифатпарварлиги, юртимиз маърифат маскани, бешиги эканлиги билан ажралиб турган. Зеро Адолатни, яхшиликни таниган билимли инсонгина разилликка бормаслиги ва адолатли фуқаролик жамияти қурувчиси бўлиши айтиб ўтилган. Давлатимиз томонидан ҳар бир инсоннинг билим олиш ҳуқуқини таъминлаш учун тўлиқ шарт шароит яратилган. Бу борада ҳам давлатнинг «Кадрлар тайёрлаш Миллий Дастури» мавжуд бўлиб, давлатимиз ёшларни таълим олишига етарли кенг эътибор бериб келмоқда. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 42 моддасида кўрсатилишича: “ Ҳар кимга илмий ва техникавий ижод эркинлиги, маданият ютуқларидан фойдаланиш ҳуқуқи кафолатланади. Давлат жамиятнинг маданий, илмий ва техникавий ривожланишига ғамхўрлик қилади ” 46 . Асосий қонунимизда қонуний мустаҳкамланганидек ҳар кимга илмий ва техникавий ижод эркинлиги, маданият ютуқларидан фойдаланиш ҳуқуқи кафолатланади. Илмий ижод эркинлиги инсонни маълум бир йўналишда ўзининг ва бошқа инсонларнинг ҳаётини енгиллаштирувчи янгиликларни кашф этишга қаратилган бўлиб, давлат нафақат инсонларнинг бу ҳуқуқини таъминлайди, балки ҳамкорлик ҳам қилади. Зеро инсоннинг ҳаёти энг олий қадриятдир. Инсон маданияти ҳам қанчалик инсон ҳаётини енгиллаштирувчи моддий ва маънавий неъматларни яратилганлиги ва уларни ўзлаштирганлигида намоён бўлади. 46 Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Т. Ўзбекистон. 2010 йил. 10 – бет.

Инсонларнинг ижтимоий ҳуқуқларини ҳимоялаш ва кафолатлашнинг ҳуқуқий асосини Ўзбекистон Конституцияси, Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат кодекси 47 , Ўзбекистон Республикасининг "Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисида"ги 48 , Ўзбекистон Республикасининг "Меҳнатни муҳофаза қилиш тўғрисида"ги 49 , Ўзбекистон Республикасининг "Ногиронларни ижтимоий ҳимоя қилиш тўғрисида"ги, 50 Ўзбекистон Республикасининг "Фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти тўғрисида"ги 51 , Ўзбекистон Республикасининг "Фуқаролар соғлиғини сақлаш тўғрисида"ги, 52 Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги ва бошқа қонунлар ташкил этади. Ушбу қонун ҳужжатларида белгиланган ижтимоий-ҳуқуқий кафолатлар миқдори ва нормаси халқаро ҳужжатлар нормаларини тўлиқ эътироф этган ҳолда қабул қилинган ва улар халқаро ҳуқуқий нормалар талабларига тўлиқ мос келади. Инсон ва фуқароларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш мамлакатимизда тизимли, доимий амалга оширилиши лозим бўлган вазифага айтантирилган. "Заминимизда яшаётган одамларнинг муносиб ва эркин, фаровон ҳаётини таъминлаш, ҳар бир киши ҳуқуқ ва имкониятларидан тўлиқ фойдаланиши учун барча зарур шароитларни яратиш - жамиятимизни ислоҳ қилиш ва янгиланиш пайтида олдимизга қўяётган ғоят муҳим вазифалардандир" - дейди давлат бошлиғимиз - И.А.Каримов 53 . Умуман олганда, инсон ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиш – асосий қомусимизнинг энг буюк мақсадидир. Конституциямизда инсон ҳуқуқ ва 47 Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат Кодекси// Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1996,1-сонга илова; 1997, №2,65-модда. 48 Ўзбекистон Республикасининг "Аҳоли иш билан таъминлаш тўғрисида"ги қонуни// Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1998, № 5-6,97-модда. 49 Ўзбекистон Республикасининг "Меҳнатни муҳофаза қилиш тўғрисида"ги қонуни// Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси, 1993, № 5, 223-модда. 50 Ўзбекистон Республикасининг "Ногиронларни ижтимоий ҳимоя қилиш тўғрисида"ги қонуни// Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси, 1992, № 2, 78-модда. 51 Ўзбекистон Республикасининг "Фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти тўғрисида"ги қонуни// Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси, 1993, №9, 338-модда. 52 Ўзбекистон Республикасининг "Фуқаролар соғлиғини сақлаш тўғрисида"ги// Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1996 йил, № 9,128-модда. 53 Каримов И.А. Ўзбекистон-бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос йўли. -Т.: Ўзбекистон. 1993 й..23-6.

эркинликлари ғояси ўз - ўзидан пайдо бўлгани йўқ, балки Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясининг барча асосий ғоя ва қоидаларини ўзига сингдирганлиги билан ҳам аҳамиятлидир. Асосий қомусимизда эътироф этилган инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари ғояси кейинги вақтларда қабул қилинаётган қонунларда янада мустаҳкамланмоқда. 8.Ўзбекистон Республикасида инсон ва фуқароларнинг конституциявий бурчлари Шахснинг ҳуқуқий ҳолати уларнинг ҳуқуқ ва эркинликларининг йиғиндиси бўлиб қолмасдан, балки уларнинг бурчларини ҳам ўз ичига олади, чунки уларнинг ҳар бири давлат ва шахс ўртасидаги алоқада мавжуд бўлади. Инсон ва фуқароларнинг Конституцияда қайд этиб ўтилган бурчлари конституциявий бурч деб ҳам юритилади. Конституциявий бурч – Ўзбекистон фуқароларининг Конституцияда белгилаб қўйилган, фуқаролар бажаришлари шарт бўлган мажбуриятларидир. 54 Ўзбекистон Республикасининг Президенти И.А.Каримов ҳуқуқ ва мажбуриятлар бирлигини ниҳоятда аниқ ифодалаб, қуйидагиларни таъкидлаган эди: Демократик жамият қуриш учун, демократик тамойилларни тўла қарор топтириш учун, энг аввало, шу мўътабар замонда таваллуд ва тарбия топган шахс, ўзини айнан шу юрт фарзанди деб билувчи инсон ўз давлати, ўз халқи олдидаги, уни катта умидлар билан тарбия этган, 54 Мустақиллик: Изоҳли илмий-оммабоп луғат. Муаллифлар: М.Абдуллаев, М.Абдуллаева, Г.Абдураззоқова ва бошқалар, А.Жалолов ва Қ.Хоназаров умумий таҳририда. Т «Шарқ» 1998 й

вояга етказган жамият олдидаги бурчини адо этилиши керак . . . ҳар қайси фуқаро, ҳар биримиз: «Шу давлат, шу жамият менга нима берди» деб эмас, балки: «Мен ўз Ватанимга, элу юртимга нима бердим?» деб ўйлашимиз ва шу ақида билан ишлашимиз керак». 55 Ҳар қандай субъектив ҳуқуқнинг рўёбга чиқиши муайян юридик мажбуриятнинг адо этилиши билан боғлиқдир. Фуқаронинг ҳуқуқий лаёқати ва ўзгалар ҳуқуқларини амалга ошириш бошқа шахсларнинг бунга монелик қилмаслик мажбурияти билан таъминланади. Масалан, қонунда белгиланган доирада ўз шахсий мулкига эга бўлиш имконияти, ўзига ёққан касбни танлаш ва турар жой танлаш ҳуқуқи, давлат ҳокимият идораларига сайлаш ва сайланиш ҳуқуқи, меҳнат қилиш ҳуқуқи ва бошқа ҳуқуқлари барча шахслар ва ташкилотларнинг бу ҳуқуқларнинг амалга ошишига қаршилик кўрсатмаслик мажбурияти билан таъминланади. Юридик адабиётларда «инсон мажбуриятлари» ва фуқароларнинг мажбуриятлари деган иборалар учрайди. Табиий ҳуқуқ мактаби, у яратган концепцияда инсоннинг мажбуриятлари ҳақида умуман гап кўтарилмаган. Шунингдек, инсон ва фуқароларнинг ҳуқуқлари тўғрисидаги 1798 йилги Француз декларациясида ҳам мажбуриятлар ҳақида ҳеч нарса дейилмаган. Умуман олганда, аввал ҳам ҳозирги вақтда ҳам «инсон мажбуриятлари» деган ибора расм бўлмади. Тўғри, «жамиятда яшовчи инсонга маълум мажбуриятлар юкланади» деб гапирилади, бироқ шу чоққача расмий ҳужжатларда бундай мажбуриятлар таърифи ва кўлами аниқ белгиланган эмас. Инсоннинг, шахснинг жамият олдидаги мажбуриятлари кўпроқ маънавий, ахлоқий, умумижтимоий маънога эга. Бу ерда «мажбурият» сўзи ўрнига «бурч» иборасини ишлатиш тўғрироқдир. 55 Каримов И.А. «Буюк келажагимизнинг ҳуқуқий кафолати». Т.: «Шар қ », 1993 йил.

Шу боис «ижтимоий шартнома» (Ж. Локк, Ж-Ж. Руссо) таълимоти шаклланиб, у асосда инсон ҳуқуқлари ва фуқаро ҳуқуқлари ғояси туғилган даврда ҳам инсоннинг бошланғич ва ажралмас ҳуқуқларига мувофиқ, инсоннинг «абадий ва ажралмас» мажбуриятларини кўрсатиб бериш мумкин бўлмади. Ижтимоий шартномадан келиб чиқувчи мажбуриятлар инсон мажбуриятлари эмас, балки фуқаронинг давлат билан боғлиқ мажбуриятлари эди. Сиёсий жамиятда фуқароларнинг ҳуқуқлари билан мажбуриятлари ўзаро чамбарчас боғлиқдир. Фуқаронинг ҳуқуқлари бўлмаса, унинг мажбуриятлари ҳақида гап бўлиши мумкин эмас. Фуқаронинг мажбуриятлари юридик мазмунга эга. Юридик мажбуриятлар уч вариантда намоён бўлади: биринчидан, шахснинг фаол хатти - ҳаракатлар содир этиш мажбурияти; иккинчидан, шахснинг пассив ҳаракатланиш мажбуриятини; учинчидан, давлат мажбурлов чорасига итоат этиш мажбурияти, яъни юридик жавобгарликни ўташ мажбурияти. Ҳуқуқий норма диспозициясида қандай хатти - ҳаракат, хулқ - атвор тури кўрсатилишига қараб, юридик мажбуриятлар «фаол» ёки «пассив» кўринишга эга бўлади. Фаол мажбуриятлар содир этилиши зарур бўлган хатти - ҳаракатни мустаҳкамлайди. Пассив мажбуриятлар эса ҳуқуқий нормада тақиқланган хатти- ҳаракатни содир этишдан ўзини тийиш заруратини назарда тутади.

Фуқароларнинг мажбуриятлари қонунлар ва бошқа норматив ҳуқуқий ҳужжатлар билан ўрнатилади. Уларнинг энг асосий мажбуриятлари конституцияда белгиланади. Юқорида қайд этиб ўтганимиздек Ўзбекистон Республикаси Конституцияси нафақат фуқароларнинг асосий ҳуқуқ ва эркинликларини, балки уларнинг бурчларини ҳам кўрсатиб ўтади. " Барча фуқаролар Конституцияда белгилаб қўйилган бурчларни бажарадилар ", - дейилади Ўзбекистон Конституциясининг 47-моддасида. Ўзбекистон Республикаси Конституциясида мустаҳкамланган фуқароларнинг ҳуқуқ ва бурчлари ўз ҳуқуқий табиатига кўра асосий ҳуқуқ ва бурчлар бўлиб хизмат қилади. Қолган бошқа турли хил ва жуда кўп ҳуқуқ ва бурчлар мана шу аснода келиб чиқади ва келажакда фуқароларнинг ҳуқуқий ҳаётида катта рол ўйнайди. Ўзбекистон Республикаси Президенти И. А. Каримов Олий Мажлиснинг биринчи чақириқ VI-сессиясида қилган маърузасида, демократик ислоҳотларнинг ҳозирги босқичидаги моҳияти масалаларига тўхталиб шундай фикр билдиради: "Инсоннинг ўз ҳуқуқ ва бурчларини билиши инсоннинг конституциявий ҳуқуқларининг таъминланишини кафолатлайди. Биз одамлардаги эски тузум психологиясини ўзгартиришимиз ва янги ҳуқуқий онгни шакллантиришимиз лозим. Инсон англасинки, эркинлик – бу бурч масъулиятидир". Конституциянинг 19-моддасига мувофиқ Ўзбекистон Республикаси фуқароси ва давлат бир-бирига нисбатан бўлган ҳуқуқлари ва бурчлари билан ўзаро боғлиқдир. Конституцияга асосан демократия Ўзбекистон Республикасида умуминсоний принципларга, яъни инсон энг олий қадрият деган ғоя асосига қурилади. Ҳар бир фуқаро қонун олдида тенгдир ва бошқа фуқароларнинг миллати, тили, дини ва эътиқодини ҳурмат қилиши шарт.

Фуқаро ўз ҳуқуқ ва эркинликларидан фойдаланганида, унинг ҳаракатлари бошқа шахс, давлат ва жамият манфаатларига зиён етказмаслиги лозим. Шу боис, шахс ўз ҳуқуқ ва эркинликларидан қонун доирасидан чиқмаган ҳолда фойдаланади. Агарда қонундан ташқари ҳатти-ҳаракат содир этилса, у ҳолда, қонун томонидан жазоланади. Бу эса конституциявий бурчларни бажармаслигидан келиб чиқади. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 48- моддасида кўрсатилишича: " Фуқаролар Конституция ва қонунларга риоя этишга, бошқа кишиларнинг ҳуқуқлари, эркинликлари, шаъни ва қадр-қимматини ҳурмат қилишга мажбурдирлар " 56 . Бу моддада қайд этилишича фуқаролар Конституция ва қонунларга риоя этиши, ҳамда бошқа шахслар эркинлиги, шаъни, қадр - қимматини ҳурмат қилиши лозим. Бошқа фуқароларнинг ҳуқуқларини ҳурмат қилиш, энг аввало, фуқаро ўзига тегишли бурчларини бажариш орқали киришадиган ҳуқуқий муносабатларда: фуқаролик, уй-жой, оила-никоҳ ва бошқа ҳуқуқий муносабатлар орқали амалга оширлади. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 49- моддасида кўрсатилишича: "Фуқаролар Ўзбекистон халқининг тарихий, маънавий ва маданий меросини авайлаб асрашга мажбурдирлар. Маданият ёдгорликлари давлат муҳофазасидадир” 57 . Ўзбекистон халқининг тарихий, маданий ва маънавий бойликлари бўлган моддий ва маънавий қадриятларни, маданий ёдгорликларни эҳтиётлаш ва сақлаш ҳар бир фуқаронинг бурчидир. Қадимий архитектура ёдгорликлари, тарихий – маданий ҳудуд ва объектлар, бадиий ва мусиқий асарлар, халқ оғзаки ижодиёти Ўзбекистон 56 Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси Т. Ўзбекистон. 2010 йил. 10 – бет. 57 Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси Т. Ўзбекистон. 2010 йил. 10 – бет.

халқининг ўзлигини англашда хизмат қилади ҳамда дунё маданияти цивилизациясига қўшилган катта ҳисса ҳисобланади. Қадимий ёдгорликларни нафақат сақлаш, балки келажак авлодга етказиб, янгиларини яратиш лозим. Олий Мажлиснинг биринчи чақириқ I-сессиясида Президент И.А.Каримов таъкидлаганидек, "Тарихий ёдгорликларни сақлаш ва қайта таъмирлашимиз лозим, чунки улар ўзбек ҳалқи томонидан яратилган миллий бойлигимиз бўлиб, маънавий меросимизнинг улкан қисмидир. Демак, биз уни кўз қорачиғидек сақлаб, келажак авлодга асраб етказмоғимиз лозим". Президентимизнинг бу сўзлари нафақат давлатнинг тарихий-маданий, маънавий меросини сақлаш соҳасидаги сиёсатидир, бу аввало, ўзини ватанпарвар деб ҳисоблаган ҳар бир фуқаронинг конституциявий бурчидир. Ўзбекистон Республикасининг "Маъмурий жавобгарлик тўғрисида"ги Кодексининг 64-моддасида тарихий-маданий ёдгорликларни муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланиш қоидаларини бузганлик учун жавобгарлик белгиланган. Қадимий тарихий ёдгорликларни сақлашда фуқаролик ва жиноий-ҳуқуқий нормалар ҳам қўлланилади. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 50 - моддасида кўрсатилишича: “ Фуқаролар атроф табиий муҳитга эҳтиёткорона муносабатда бўлишга мажбурдирлар ”. Фуқаронинг бу конституциявий мажбурияти 1992 йил 9-декабрда қабул қилинган ва 1995 йил 6 майда қўшимчалар ва ўзгартириш киритилган Ўзбекистон Республикасининг "Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисида"ги Қонунида ҳам белгиланган. Табиатни муҳофаза қилиш ва табиат ресурсларидан фойдаланиш Ўзбекистон Республикаси қонунлари билан тартибга солинади. Шунингдек қонунларда ер, сув, ўрмон, атмосфера ҳавосини сақлаш, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси ва бошқалар Ўзбекистон Республикаси қонунлари билан муҳофаза қилинади, деб белгиланган. Ҳар бир фуқаронинг бурчи атроф- муҳит ва табиатни қўриқлаш, инсонлар учун шарт-шароитлар яратиш,

экологик мувозанатни сақлаш, шунингдек республиканинг ижтимоий- иқтисодий манфаатларига мос равишда қуйидагиларни амалга оширишдан иборатдир: -тирик табиатнинг генетик фонди ва бой турларини сақлаш; -кенг кўламли экологик тизим, ландшафтлар ва табиат объектларини сақлаш; -табиат объектлари билан боғлиқ маданий бойликларни сақлаш; Бу қонун мазмунини Ўзбекистон Республикаси фуқароларининг табиат ресурсларидан оқилона ва тежамкорлик билан фойдаланишлари ташкил этади. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 51 - моддасида кўрсатилишича: “ Ф уқаролар қонун билан белгиланган солиқлар ва маҳаллий йиғимларни тўлашга мажбурдирлар ” 58 . Солиқлар конституцияда қайд этиб ўтилганидек Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси ва давлат ҳокимиятининг маҳаллий органлари томонидан белгиланиб, ҳудуднинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишига хизмат қилади. Ўзбекистон Республикаси фуқаролари маҳаллий йиғим ва тўловларни тўлашга мажбурдирлар. Улар 1991 йил 15 февралда қабул қилинган "Ўзбекистон Республикаси фуқаролари, фуқаролиги бўлмаган ва хорижий фуқаролардан олинадиган даромад солиғи" тўғрисида"ги, 1993 йил 7 майда қабул қилинган "Маҳаллий солиқ ва йиғимлар тўғрисида"ги Қонун ҳамда бошқа қонуний ҳужжатлар ва актлар орқали тартибга солинади. Солиқ тўлашдан бош тортган шахслар тегишли маъмурий ва жиноий жавобгарликка тортиладилар. 58 Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси Т. Ўзбекистон. 2010 йил. 10 – бет.

Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 52 - моддасида кўрсатилишича: “ Ўзбекистон Республикасини ҳимоя қилиш Ўзбекистон Республикаси ҳар бир фуқаросининг бурчидир. Фуқаролар қонунда белгиланган тартибда ҳарбий ёки муқобил хизматни ўташга мажбурдирлар” 59 . Мамлакатимизда фуқароларнинг Ватанни ҳимоя қилиш бурчи тўғрисида бир қанча қонун ва ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилинган. Буларда фуқароларнинг ҳарбий ёки муқобил ҳизмат тўғрисидаги бурчлари белгиланган. Бу борада 1992 йил 3 июлда қабул қилинган "Мудофаа тўғрисидаги"ги қонуннинг аҳамияти жуда катта. Ушбу қонуннинг 11- моддасида белгиланганидек, "Ўзбекистон Республикасининг ҳудудий яхлитлигини, мустақиллигини ҳимоя қилиш республика фуқароларининг Конституциявий бурчи ҳисобланади. Бошқа давлатларнинг Ўзбекистонда доимий яшаб турган ёки вақтинча турган фуқаролари ва фуқаролиги бўлмаган шахсларЎзбекистон республикасида ҳарбий хизматга тайёргарлик кўришга мажбур эмас”. Бундан кўриниб турибдики бошқа давлатларнинг Ўзбекистонда доимий яшаб турган ёки вақтинча турган фуқаролари ва фуқаролиги бўлмаган шахсларга Ватанни ҳимоя қилиш бурчи юклатилмаган. Ўзбекистон Республикасининг "Умумий ҳарбий мажбурият ва ҳарбий хизмат тўғрисида"ги Қонунининг 1-моддасида қайд этилишича: "Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига мувофиқ мамлакатни мудофаа қилиш давлатнинг энг муҳим вазифаларидан бири бўлиб, Ўзбекистон Республикаси ҳудудида истиқомат қилувчи барча фуқароларнинг вазифасидир. Ўзбекистон Республикасини ташқаридан бўладиган қуролли тажовуздан ҳимоя қилиш Ўзбекистон Республикаси фуқароларининг конституциявий бурчидир". 59 Ўша жойда.

Ҳарбий хизматга чақирилувчиларнинг ҳарбий тайёргарлиги- чақирилувчи ёшларни тайёрлаш, ҳарбий-техник тайёргарлик, ҳарбий билим юртларида ўқиш, жисмоний тайёргарлик, соғломлаштириш ишлари, умумий ҳарбий малака ошириш, давлат тилини ўрганиш, уларни ватанпарварлик туйғусида тайёрлашни ўз ичига олади. Мажбурий ҳарбий ҳизматга 18 ёшга тўлган эркак жинсидаги соғлом фуқаро чақирилади. Ҳарбий хизматга чақириш Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарори билан йилда бир марта амалга оширилади. Бу қарор чақириққача бир ой қолганда оммавий ахборот воситалари орқали эълон қилинади. Чақирилган ҳар бир киши унинг қўлига берилган чақирув қоғози билан кўрсатилган муддатда чақирув пунктига келиши лозим. Тинчлик вақтида ҳарбий чақириққа Ўзбекистоннинг қуйидаги фуқаролари чақирилмайди: - чақириш муддати кечиктирилганлар; - муддатли ҳарбий хизматга чақиришдан озод этилган фуқаролар; - ўтказилаётган дастлабки суриштирув ёки терговга дахлдор бўлган шахслар; жиноий ишга дахлдор бўлган шахслар то иши судда узил-кесил кўриб чиқилиб, айблов ёки оқлов хулосаси чиқарилгунга қадар. 9.Ўзбекистон Республикасида инсон ва фуқароларнинг конституциявий ҳуқуқлари ва эркинликларининг кафолатлари «Биз қурадиган жамият Ўзбекистон халқининг муносиб турмушини, ҳуқуқлари ва эркинликларини кафолатлаши, миллий қадриятларимиз ва

маданиятимиз қайта тикланиши, инсоннинг маънавий - аҳлоқий баркамоллигини таъминлаши керак» 60 Бугун Ўзбекистон халқи улуғ аждодларининг анъаналарини, урф- одатларини давом эттириб, тақдирини ўз қўлига олиб, қаддини ростлаб, эл- юртимизда осойишталик, барқарорликни, миллатлараро аҳилликни ва фуқароларнинг тотувлигини авайлаб асраб яъни тарихий шароитда келажагини қурмоқда, миллий давлатчилигини тикламоқда. 61 Ўзбекистон Республикасида инсонпарвар ҳуқуқий демократик давлат қуриш муҳим мақсадли вазифалардан бири бўлиб, у халқаро ҳуқуқнинг умум эътироф этилган нормалар асосида, тараққий топган давлатларнинг ҳуқуқий давлат қуришдаги тажрибаларидан етарли даражада фойдаланиб, мамлакатимизда фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари кафолатланган холда амалга оширилади. Мустақилликка эришгач ўзбек халқи ўзининг мустақил, дунё андозаси талабларига жавоб берувчи илк Конституциясига эга бўлганлиги Республикамизда инсонпарвар ҳуқуқий демократик давлат барпо этиш, демократия, озодлик, инсон ҳуқуқ ва эркинликларининг тантанаси бўлди. Ҳуқуқий давлатда фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари қонунлардагина белгиланиб қолинмай, балки уларни таъминлашнинг самарали воситалари ўрнатилади. Қонун олдида ҳамманинг тенглиги таъминланади. «Ўзбекистон – келажаги буюк давлат. Бу мустақил, демократик, ҳуқуқий давлатдир. Бу инсонпарварлик қоидаларига асосланган миллати, дини, ижтимоий аҳволи, сиёсий эътиқодларидан қатъий назар фуқароларнинг ҳуқуқлари ва эркинликларини таъминлаб берадиган давлатдир» 62 деб 60 И.А.Каримов «Ўзбекистон6 миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура», Т.1 Т: «Ўзбекистон», 1996 йил. 123 бет. 61 Каримов И.А. Биздан оозд ва обод ватан қ олсин. 2 том. «Ўзбекистон». Т.: 1996 йил 92 бет. 62 Каримов И.А. Ўзбекистон ўз исти қ лол ва тара ққ иёт йўли. Т.: Ўзбекистон, 992, 15-16 б.

Ўзбекистоннинг тараққиёт йўлининг асосий мақсадлари республика Президенти томонидан аниқ белгилаб берилди. Шу сабабли Ўзбекистон мустақилликка эришгач, аввалги тузумдан фарқли равишда, фақат ҳуқуқ ва эркинликларни белгилаш ёки ўрнатиб қўйишгина эмас, балки шундай нормалар таъминлашга асосий эътиборни берди. Бунинг учун ҳуқуқ ва эркинликларнинг мустаҳкам тизими яратилди. Чунки кафолатларсиз ҳуқуқ ва эркинликлар қуруқ қоғоздаги гап бўлиб қолишлиги мумкин. 1992 йил 8 декабрда қабул қилинган Конституцияда кафолатлар ҳақида махсус бобнинг мавжудлиги ҳам кафолатларга алоҳида эътибор берилаётганлигини кўрсатади. Юқорида қайд қилинганидек, ҳуқуқ ва эркинликларнинг кўпчилигига фуқаролар табиий равишда эга бўладилар. «Давлатнинг инсонпарварлик, демократик вазифаси эса, қонунларда мустаҳкамланган ҳуқуқ ва эркинликларнинг амалга ошишини таъминлашдир. Бу ҳуқуқий давлатнинг муҳим вазифасидир» 63 . Ўзбекистон давлати шунинг учун инсон ҳуқуқ ва эркинликлари кафолати масаласига алоҳида эътибор бермоқда. Ҳозирги давр ҳуқуқшунос олимлари томонидан барпо этилаётган ҳуқуқий давлат инсон ҳуқуқ ва эркинликлари кафолати қандай бўлиши кераклиги тўғрисида турли хил фикрлар билдирилмоқда. Н.И.Масудов ва А.В.Мальколар «шахс ва фуқаронинг ҳуқуқ ва эркинликларини тўлақонли таъминлаш учун шароит барпо қилинган ва сиёсий ҳокимият ҳуқуқи ёрдамида суистеъмол қилинишига йўл қўймаслик учун шарт - шароитлар муҳайё қилинган давлат ҳуқуқий давлатдир» 64 деб таъкидлайдилар. О.Т.Хусанов ва Х.Т.Азизовлар ҳуқуқ ва эркинликлар кафолатини - ҳуқуқ ва эркинликларнинг амалга ошишини, рўёбга чиқишини 63 Ўзбекистон Республикаси Конституциясига шарҳ. Т.: Ўзбекистон. 2008 йил, 122 бет. 64 Теория государственного права. Курс лекции. Под.редколлегии Н.И.Масудова, А.В.Малько. Саратов. 1995. с.160.

таъминловчи восита билиб, ҳуқуқ ва эркинликларнинг қонунларда ёзиб қўйиш билан чекланмай, шу қонунларда уларни амалга ошириш йўлларининг ҳам белгиланишини ҳуқуқий кафолат деб ҳисоблайдилар 65 ва ҳуқуқий давлат шахс ҳуқуқ ва эркинликларининг давлат томонидан ҳар қандай ҳолда бузилмаслиги шарт эканлигини уқтириб ўтадилар. 66 Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 43 – моддасида: “ Давлат фуқароларнинг Конституция ва қонунларда мустаҳкамланган ҳуқуқлари ва эркинликларини таъминлайди. ” 67 – деб мустаҳкамланган. Кафолатнинг вазифаси шундан иборатки, биринчидан инсон ҳуқуқларини амалга оширишда тўсқинликка йўл қўймаслик, агар улар мавжуд бўлса уни бартараф этиш; иккинчидан, шу ҳуқуқлар билан боғлиқ бўлган мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлаш. 68 Республикамизда адолатли фуқаролик жамият асослари фаол равишда вужудга келтирилмоқда. Ягона мафкуранинг яккаҳокимлигига барҳам берилди. Президент И.А.Каримов таъбири билан айтганда, «умумбашарий қадриятларнинг устиворлиги, чинакам демократия, инсон ҳуқуқ ва эркинликларининг бутун дунё тан олган маром ва қоидалари табора кўпроқ қарор топмоқда». 69 Юридик манбаларда кафолатлар ўз мазмунига кўра: иқтисодий, сиёсий ва ҳуқуқий кафолатлардан иборат бўлади. Юқорида қайд этиб ўтганимиздек давлат фуқароларнинг Конституция ва қонунлардаги мустаҳкамланган ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлайди. Бу қоида ҳуқуқий давлат тамойилларидан биридир. 65 О.Хусанов. Х.Азизов. Давлат ва ҳу қ у қ асослари (изоҳли луғат). Т.: «Ў қ итувчи» 1996 й. 89 б. 66 Ўша жойда . 67 Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Т. Ўзбекистон. 2010 йил. 68 Инсон ҳуқуқлари. Олий ўқув юртлари учун ўқув қўлланмаси, Ҳ.Б.Бобоев, А.Х.Саидов, Ш.Ш.Шорахметов ва бош. Т.: Ўзбекистон, 1997. 156-б. 69 И.А.Каримов. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Т.: «Ўзбекистон». 1996, 37 бет.

Ўзбекистонда инсон ҳуқуқларининг иқтисодий - ҳуқуқий кафолатларининг асослари таъминланган. Ҳар бир инсонни мулкдор бўлиш ҳуқуқи, барча мулклар турларининг тенглиги ва давлат ҳимояси таъминланган. Мамлакатимизда ҳуқуқий демократик давлат барпо этиш жадал суръатлар билан олиб борилмоқда. Бизга жаҳон тажрибасидан яхши маълумки, ҳуқуқий демократик давлатда суднинг ўрни ва аҳамияти кескин ошиб, у фуқароларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларининг ҳимоячисига айланади. 70 Ўзбекистон мустақил давлат деб эълон қилинган вақтдан бошлаб мамлакатда кенг кўламда суд - ҳуқуқ ислоҳотлари бошланиб кетди ва унинг қонуний асослари асосий қомусимиз бўлган Конституциямизда белгилаб берилди. Ҳар бир фуқарога унинг ҳуқуқ ва эркинликлари суд томонидан ҳимояланиши, шунингдек давлат органларининг, мансабдор шахсларнинг, жамоат бирлашмаларининг ғайриқонуний ҳаракатлари устидан судга шикоят қилиш ҳуқуқи кафолатланган. 71 Ўзбекистон Конституциясининг 44 - моддасида бу қоида шундай ифодаланган: “ Ҳар бир шахсга ўз ҳуқуқ ва эркинликларини, суд орқали ҳимоя қилиш, давлат органлари, мансабдор шахслар, жамоат бирлашмаларининг ғайриқонуний хатти – ҳаракатлари устидан судга шикоят қилиш ҳуқуқи кафолатланади ”. 72 Бу шундай маънони англатадики Ўзбекистонда яшовчи ҳар бир шахс, кимлигидан қатъий назар ўз ҳуқуқ ва эркинликлари бузилса, ёки уни бузилди 70 Орехов Р. Судебная реформа требует радикального подхода // Российская юстиция. - 1998. - № 8. –Б. 2-4. 71 Ишметов А. Суд ҳокимияти мустақиллигини мустаҳкамлаш –давр талаби. Давлат ва жамиятнинг демократик янгиланиш босқичида суд ҳокимияти мустақиллигини таъминлашнинг долзарб муаммолари. Илмий-амалий конференция материаллари. -Т.: ТДЮИ, 2002. – Б.3. 72 Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Т. Ўзбекистон. 2010 йил.

деб ҳисобласа судга мурожаат қилиши, суд эса мурожаатни кўриб, ҳуқуқ, эркинлик бузилишини аниқласа уни тиклаш зарур. Ўзбекистон Республикасининг «Судлар тўғрисида» қонунининг 4 моддасида суднинг вазифалари аниқ белгиланган бўлиб, улар орасида судларнинг Республикаси Конституцияси ва бошқа қонунларда ҳамда инсон ҳуқуқлари тўғрисидаги халқаро ҳужжатларда эълон қилинган фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларига риоя этишни кафолатлаши алоҳида қайд этиб ўтилган. Демак судларнинг асосий вазифаси, кўпчилик тасаввур қилганидек, жазо тайинлаш эмас, балки инсон ва фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари амалга ошишини таъминлашдир. Бу конституциявий ҳуқуқий норма Ўзбекистон Республикасининг 1995 йил 30 августда қабул қилинган “Фуқароларнинг ҳуқуқлари ва эркинликларини бузадиган ҳатти – ҳаракатлар ва қарорлар устидан судга шикоят қилиш тўғрисида”ги қонунида тўла ривожлантирилган. Ўзбекистонда инсон ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилувчи органлардан бири суд ҳисобланади. Суд органлари ҳокимиятни алоҳида тури бўлиб, улар қонунчилик ва ижро ҳокимиятидан мустақилдир. Уларнинг мустақиллиги, шахсларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини алоҳида шахсларни ва давлат органларини, мансабдор шахсларни ҳам қандай тажовуздан сақлаш имконини беради. Инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини ҳимоя қилиш масалаларида суд органлари ва энг аввалло Конституциявий суд қатъий позицияда турмоғи лозим. Шу вазифани бажариш учун Конституциявий суд тўғрисидаги қонунга баъзи ўзгартиришлар киритиш зарурга ўхшайди. қонунда фуқароларга конституциявий судда кўриш учун масалалар киритиш ҳуқуқи берилиши баъзи демократик мамлакатлар тажрибасида учрайди. Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди ўз ишини жонлантириши

зарур, акс ҳолда у расмиятчилик учун тузилган орган сифатида қаралиши мумкин. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 45 – моддасида кўрсатилишича: “Вояга етмаганлар, меҳнатга лаёқатсизлар ва ёлғиз кексаларнинг ҳуқуқлари давлат ҳимоясидадир ” 73 . Мамлакатимизда ёшларнинг, меҳнатга лаёқатсиз ва ёлғиз кексаларнинг ҳуқуқлари давлат ҳимоясида эканлиги ҳақидаги конституциявий норманинг амалда ҳам ўз ифодасини топиши учун давлат кўплаб тадбирларни амалга оширмоқда: бу борада махсус қонунлар қабул қилинган. Булар «Ўзбекистон Республикасида ёшларга оид давлат сиёсатининг асослари тўғрисида»ги ва «Ўзбекистон Республикасида ногиронларни ижтимоий ҳимоя қилиш тўғрисида»ги, «Фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти тўғрисида»ги, «Меҳнатни мухофаза қилиш тўғрисида»ги, «Аёлларга қўшимча имтиёзлар тўғрисида»ги қонунлардир. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 45 – моддасида кўрсатилишича: “ Хотин – қизлар ва эркаклар тенг ҳуқуқлидирлар ” 74 . Бу норма Ўзбекистонда хотин - қизлар ва эркаклар барча ҳуқуқларда тенг эканлигини англатади. Ҳаммамизга маълумки хотин қизлар ва эркаклар тенглиги - демократиянинг муҳим элементидир. Кафолатнинг яна бир тури сиёсий ҳуқуқий кафолатдир. Сиёсий-ҳуқуқий кафолатлар бу давлат ҳокимиятини ташкил қилиш ва амалга ошириш жараёнида халқ ҳокимиятчилиги, ҳокимиятни тақсимланиш, кўппартиявийлик, мафкуралар хилма-хиллигида намоён бўлади. Ўзбекистон Республикаси фуқароларининг сиёсий ҳуқуқлари орасида энг муҳими давлат вакиллик органларига ва бошқа ҳокимият органларини 73 Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Т. Ўзбекистон. 2010 йил. 74 Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Т. Ўзбекистон. 2010 йил.

тузишда фаол қатнашишини таъминловчи сайлов ҳуқуқидир. Шунинг учун Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 117-моддаси: « Ўзбекистон Республикасининг фуқаролари вакиллик органларига сайлаш ва сайланиш ҳуқуқига эгадирлар. Ҳар бир сайловчи бир овозга эга. Ўз хоҳиш-иродасини билдириш тенглиги ва эркинлиги қонун билан кафолатланади» 75 , деб уқтиради. Давлат томонидан фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини кафлатлашда Республика Президенти асосий ва бош бўғиндир. Давлат бошлиғининг фуқаролар ҳуқуқ ва эркинликларининг кафолати сифатида кўрсатилиши ҳуқуқ ва эркинликларнинг таъминлаш имкониятини кучайтиради, чунки бунинг учун Президент ўз ваколатидан фойдаланади, ҳамда бу ишга кенг тармоқни жалб қилади. Президент фармонлари ва фармойишлари моҳият жиҳатдан ҳуқуқ ва эркинликларни таъминлашга қаратилган бўлиб, кафолатлар тизими муҳим ўрин тутади. Агар Президентнинг фармонлари ва фармойишлари бир томондан ҳуқуқ ва эркинликларнинг ҳуқуқий кафолатини таъминласа, Президент ҳаракатининг ўзи ҳуқуқ ва эркинликларнинг сиёсий кафолати ҳисобланади. Бундан ташқари турли давлат органларига, судга, прокуратурага, ижро органларига ҳам улар ҳақидаги қонунларга асосан, фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлаш вазифалари юкланган бўлиб, улар сиёсий кафолатларни ташкил этади. Сиёсий кафолат маълум миқдорда, шунингдек, таъсирли механизмлар орқали амалга оширилади. Унда энг муҳими ҳокимият кучидан фойдаланилади. Шунинг учун айтиш керакки, агар сиёсий кафолат ишламаса, ҳуқуқий кафолат самара бермаслиги мумкин. 75 Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Т. Ўзбекистон. 2010 йил.

Сиёсий кафолат давлат томонидан, унинг ваколатли органлари томонидан амалга оширилгани учун ҳам ҳар қандай кафолатга нисбатан самаралироқдир. Фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлашда ҳуқуқий воситалар (кафолатлар) муҳим роль ўйнайди, чунки бошқа барча кафолатлар ҳуқуқий кафолатларда ўз аксини топади. Ҳуқуқий кафолатлар, биринчидан, фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини бузиши мумкин бўлган ҳаракатларни тақиқлаш ва чегаралашнинг юридик нормаларини мустаҳкамлаш. Иккинчидан, фуқароларнинг ўз ҳуқуқ ва эркинликларини тўсқинсиз амалга оширишларида давлат идоралари, мансабдор шахслар ва ҳуқуқнинг бошқа субъектларининг мажбуриятлари Конституциянинг 43-моддасида « давлат фуқароларнинг Конституция ва қонунларда мустаҳкамланган ҳуқуқлари эркинликларини таъминлайди » 76 деган қоидада белгилаб қўйилган. Учинчидан, татбиқ этишни мустаҳкамлашни таъминловчи махсус нормалар (масалан, шикоят қилиш ҳуқуқи, судга мурожаат қилиш ҳуқуқи). Тўртинчидан, ҳуқуқларни бузганлик учун юридик жавобгарлик; (ннтизомий, маъмурий, фуқаролик, жиноий). Бешинчидан, фуқароларнинг ҳуқуқларини амалга оширишни мустаҳкамлашга қаратилган ва ҳуқуқий аҳамиятга эга бўлган, тегишли давлат ва жамоат идоралари мансабдор шахсларининг фаолиятини ўзида мужассамлаштиради. Инсон ҳуқуқ ва эркинликлари ҳуқуқий кафолатининг хусусиятларидан бири ҳуқуқий жавобгарликни мавжудлигидир. 76 Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Т. Ўзбекистон. 2010 йил.

Инсон ҳуқуқларини таъминлаш муаммолари бўйича турли халқаро ташкилотлар билан алоқалар ўрнатилиб, илғор давлатлар тажрибалари ўрганилмоқда. Ўзбекистон Республикаси халқининг манфаатлари ва орзу-умидларини ифода этган ҳолда стандартларига мос давлатчилик тизимини шакллантириб дунё ҳамжамияти олдидаги ўз мажбуриятларини тўлиқ адо этмоқда. Кундан - кунга Ўзбекистон обрўси юксалиб бормоқда. Инсонпарвар демократик ҳуқуқий давлатнинг асосий вазифаларидан бири ўз фуқароларининг демократик ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлаш ва уни қўриқлашдир. Бу вазифа Ўзбекистон Республикаси Конституциясида ўзининг ҳуқуқий ифодасини топган. Унинг X боби «Инсон ҳуқуқлари ва эркинликларининг кафолатлари» га бағишланган. Ўзбекистон Республикасининг Конституциясида фуқароларнинг асосий ҳуқуқ, эркинликларига бағишланган моддалар аниқ - равшан тус олган, бирмунча кенгайтирилган. Мамлакатимиз фуқаролари демократик ҳуқуқ ва эркинликларининг янгидан янги тамойиллари Конституцияда ўз ўрнини эгаллаш билан бир қаторда амалга оширилиши кафолатланган. Улар орасида «яшаш ҳуқуқи ҳар бир инсоннинг узвий ҳуқуқи» экани (24-модда), «ҳар ким эркинлик ва шахсий дахлсизлик ҳуқуқига эга» лиги, «..ҳеч ким қийноққа солиниши, зўравонликка, шавқатсиз ёки инсон қадр - қимматини камситувчи бошқа тарздаги тазйиққа дучор этилиши мумкин эмас» лиги (25-модда), Ўзбекистон Республикаси ҳудудида бир жойдан иккинчи жойга кўчиш, «Ўзбекистон Республикасига келиш ва ундан чиқиб кетиш ҳуқуқига эга »лиги (28-модда), ҳар ким фикрлаш, сўз ва эътиқод эркинлиги, ҳуқуқига эга лиги (29-модда) «Ўзбекистон Республикасининг барча давлат органлари, жамоат бирлашмалари ва мансабдор шахслари фуқароларга уларнинг

ҳуқуқ ва манфаатларига дахлдор бўлган ҳужжатлар, қарорлар ва бошқа материаллар билан танишиб чиқиш имкониятларини яратиб бериш» (30- модда), «.. .жамият ва давлат ишларини бошқаришда бевосита ҳамда ўз ваккиллари орқали иштирок этиш ҳуқуқига эгалиги.. . Бундай иштирок этиш ўзини-ўзи бошқариш, референдумлар ўтказиш ва давлат органларини демократик тарзда ташкил этиш йўли билан амалга оширилиши фаолиятларини республика қонунларига мувофиқ митинглар, йиғилишлар ва намойишлар шаклида амалга ошириш ҳуқуқига эга»лиги (33-модда), «... касаба уюшмаларига сиёсий партияларга ва бошқа жамоат бирлашмаларига уюшиш, оммавий ҳаракатларда иштирок этиш ҳуқуқига эгалиги» (34-модда) аҳолида қайд этилган. Ўзбекистонда инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини ҳимоя қилувчи қонунларга риоя этишни назорат қилишда Прокуратура органлари алоҳида роль ўйнайди. Ўзбекистон Республикаси «Прокуратура тўғрисидаги» Қонуннинг 3-моддасида прокуратура органларининг инсон ва фуқароларни ижтимоий, иқтисодий, сиёсий, шахсий ҳуқуқлари ва эркинликларини муҳофаза қилишни таъминлашга қаратилган қонунларнинг аниқ ва бир хилда ижро этилиши устидан назорат олиб бориш зарурлиги белгиланган. Прокуратура органлари инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини бузиш ҳолларини аниқласа, тегишли муассаса ёки мансабдор шахсларга бузилган ҳуқуқ ва эркинликларини тиклаш ҳақида тақдимнома юборади, прокурорнинг тақдимномасини бажариш ҳамма учун мажбурийдир. Прокурор фуқароларнинг ҳуқуқ ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларини ҳимоя қилади ва бу соҳада амалий фаолият кўрсатади. Ўзбекистон Республикаси мустақил, инсонпарвар ҳуқуқий демократик давлат сифатида инсон ҳуқуқларига оид 80 дан ортиқ халқаро шартнома ва конвенцияларга аъзодир.

Жаҳон тажрибаси шуни кўрсатмоқдаки, инсонни ҳимоя қилмасдан, унинг ижтимоий – иқтисодий ва бошқа асосий ҳуқуқ ва эркинликларини таъминламасдан туриб жамиятни демократлаштириш мумкин эмас. Ўзбекистон Республикаси тараққиётининг асосий йўналиши инсон ҳуқуқларини конституциявий асосда ривожлантиришга йўналтирилгандир. Ўзбекистон Республикаси Президенти И. А. Каримов Конституция кунига бағишланган тантанали маросимда сўзлаган нутқида таъкидлаганидек “Конституциямизнинг халқаро демократик андоза ва талабларга жавоб бериши, унинг олдинги Конституциялардан мутлақо фарқ қилиши тўғрисида сўз борар экан, биз аввало унда инсон ҳуқуқи, уни ҳимоялашга қаратилган барча кафолатлар алоҳида ўрин тутганини, асосий қомусимиз инсон манфаатини давлат мафаатидан устун туришини муҳрлаб қўйгани ҳақида гапиришимиз керак. Лўнда қилиб айтганда, эски замондан қолган, онгимизга, шууримизга ўрнашган асоратлардан воз кечиб, бир тушунчани аниқ англаб олишимиз даркор, яъни давлатимиз ва жамиятимиз қурилиши, янгиланиш йўлида олиб борилаётган ислоҳотларимизнинг пировард мақсади – аввало инсон манфаатига, инсонга ва халққа хизмат қилишдир.” 77 77 Каримов И. А. «Озод ва обод Ватан, эркин ва фаравон ҳаёт пировард мақсадимиз” Т. “Ўзбекистон” 2000 йил. 88-бет.

Адабиётлар 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. - Т., «Ўзбекистон», 2 007 . 2. И.А.Каримов. Юксак маънавият-енгилмас куч. Т., Маънавият, 2008. 3. И.А.Каримов. «Ўзбекистон - келажаги буюк давлат». Т., «Ўзбекистон», 1992. 4. И.А.Каримов. «Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли». Т., «Ўзбекистон», 1992. 5. И.А.Каримов. «Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари». Т., «Ўзбекистон», 1997. 6. И.А.Каримов. «Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда». Халқ сўзи 1999 й. 15 апрель. 7. Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси Т. 1999. 8. Ўзбекистон республикаси «Олий Мажлиси тўғрисида»ги қонуни Т. «Адолат» 1994. 9. Ўзбекистон Республикаси «Судлар тўғрисида»ги қонуни. Т. «Адолат» 1993. 10. Р.К.Қаюмов. «Ўзбекистон Республикасининг Конституциявий ҳуқуқи». Т., «Ўзбекистон», 1998. 11. Конституции Мира. 1-7-томах. Т., 1997-2000. 12. А.Саидов, У.Тожихонов. «Давлат ва ҳуқуқ асослари». Т.1999. 13. О.Каримова. Ў збекистон Республикаси Конституциявий қ онуни. Т., ТДПУ, 2007.

O'xshashlar

Инсон ва фукароларнинг асосий хукуклари, эркинликлари ва бурчлари

Фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари тизими

Ўзбекистонда инсон ҳуқуқлари ва эркинликларининг конституциявий кафолатлари

Тадбиркорларнинг ҳуқуқлари, бурчлари, жавобгарлиги ва ҳуқуқий кафолатлари

Инсон хукуклари ва эркинликлари – олий кадрият