Xalqaro huquqning asosiy tamoyillari - Huquqshunoslik - Referatlar

Xalqaro huquqning asosiy tamoyillari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

59.5 KB

Ko'chirib olish

Xalqaro huquqning asosiy tamoyillari Reja: 1. Asosiy tamoyillar tushunchasi. Asosiy tamoyillarni klassifikatsiyalash 2. Tinch-totuv yashash tamoyili 3. Davlatlarning hududiy butunligi tamoyili 4. Chegaralarning buzilmasligi tamoyili 5. Davlatlarning suveren tengligi tamoyili 6. Davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik tamoyili 7. Inson huquqlarini xurmat qilish tamoyili

Asosiy tamoyillar tushunchasi. Asosiy tamoyillarni klassifikatsiyalash. Huquq tamoyili — vokelikning obektiv tartibi, ijtimoiy amaliyot, ijtimoiy rivojlanish qonuniyatlarining meyoriy in’ikosidir. Xalqaro huquq tamoyillari — ijtimoiy amaliyot natijasida vujudga keladigan xalqaro huquqning yuridik mustahkamlangan asoslari bo‘lib, huquq subekglari xatti-harakatining raxbariy qoidalari hisoblanadi. Xalqaro huquqning bir qator meyorlarini, garchi ular xalqaro huquq meyorlari bo‘lsa-da, tamoyillar deb nomlanadi. Biroq, ularning ba’zilari azaldan tamoyillar deb nomlangan, ba’zilari esa xalqaro-huquqiy tartibga solishda tutgan ahamiyati bois shunday deb atala boshlangan. Shu bilan birga xalqaro huquqiy tartibotni ta’minlashda xalqaro hamjamiyat uchun o‘ta muhim ahamiyatga ega bo‘lgan va umumiy xarakter kasb etuvchi alohida tamoyillar ham mavjud. Tamoyillar ichida hozirgi davr xalqaro huquqiy tartibotining asosini tashkil etuvchi xalqaro huquqning asosiy tamoyillari ajralib turadi. Davlatning qandaydir asosiy tamoyilni bo‘zishi xalqaro hamjamiyat tomonidan butun xalqaro huquqiy tartibotga tajovo‘z qilish deb tushunilishi mumkin. Xalqaro huquq tamoyili — avvalambor xalqaro huquq meyoridir. Huquq tamoyillaridan huquqiy ong tamoyillarini, ya’ni kishilar, ijtimoiy harakatlar, siyosiy partiyalar va xokazolarning subektiv tasavvurlarini farqlash lozim. Huquq subekglari uchun xalqaro huquq tamoyillariga rioya qilish katyiyan majburiydir. Xalqaro huquq tamoyilini ijtimoiy amaliyotni o‘zgartirish orqaligina bekor qilish mumkin. Bu esa alohida davlatlar yoki davlatlar guruhi imkoniyati doirasida emas. Shuning uchun har bir davlat xalqaro huquq tamoyillarini bo‘zish orqali ijtimoiy amaliyotni «to‘zatish»ga karatilgan har qanday bir tomonlama tartibdagi urinishlarga o‘z munosabatini bildirishi lozim. Xalqaro huquq tamoyillari odatiy va shartnoma usullari orqali shakllanadi. Ular bir paytning o‘zida ikki xil funksiyani bajaradi:  birinchidan, xalqaro munosabatlarni ularning ma’lum meyoriy doiralar bilan chegaralash orqali barqarorlapshshiga kumaklashadi;

 ikkinchidan, xalqaro munosabatlar amaliyotida vujudga keladigan barcha yangi holatlarni mustahkamlaydi. Xalqaro huquq tamoyillarining o‘ziga hosligi ularning universalligidir. Ya’ni xalqaro huquqning barcha subekglari tamoyillarga katyiyan rioya qilishlari lozim, chunki mazkur tamoyillarni har qanday tarzda bo‘zish mukarrar ravishda xalqaro munosabatlarning boshqa ishtirokchilari qonuniy huquq va manfaatlariga daxl qilishga olib keladi. Xalqaro huquq tamoyillari bugun xalqaro-huquqiy meyorlar tizimining qonuniylik mezoni hisoblanadi. Xalqaro huquqning asosiy tamoyillari BMT Ustavida mustahkamlangan. BMT Ustavi tamoyillari jus cogens xarakterini kasb etishi keng tan olingan, ya’ni ular davlatlar tomonidan bekor qilinishi mumkin bo‘lmagan oliy darajadagi majburiyatlarsanaladi. Xalqaro huquqda uning umume’tirof etilgan tamoyil va meyorlarini batafsil bayon qilib beruvchi yagona meyoriy hujjat mavjud emas. Agar BMT Ustavida besh tamoyilning nomi keltirilgan bo‘lsa, Xalqaro huquq tamoyillari to‘g‘risidagi Deklaratsiyada ularning yetgitasi ifodalab berilgan. Bular kuyidagilardir: 1)Kuch ishlatmaslik va kuch bilan taxdid kilmaslik tamoyili. 2) Xalqaro nizolarni tinch yo‘l bilan xal etish tamoyili. 3) Davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik tamoyili. 4) Davlatlarning xalqaro hamkorlik tamoyili. 5) Davlatlarning suveren tengligi tamoyili. 6) Xalqlar va millatlarning o‘z takdirini o‘zi belgilash tamoyili. 7) Davlatlarning xalqaro majburiyatlarini vijdonan bajarish tamoyili. Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Kengashning Xelsinki Yakunlovchi Hujjatida mazkur tamoyillarga yana uchtasi kushilgan. Bular: 1) chegaralar daxlsizligi; 2) davlatlarning hududiy yaxlitligi; 3)inson huquqlari va asosiy erkinliklarini xurmat qilishdir Jahon hamjamiyati oldida turgan umumbashariy muammolarni xal etish zaruriyatini ifoda etuvchi yangi tamoyillar ham (masalan, atrof muxitni ximoya

qilish majburiyati) shakllanmokda. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida yuqorida ko‘rib ugilgan tamoyillardan beshtasi aniq belgilab qo‘yilgan va «xalqaro huquqning boshqa umumtan olingan tamoyil va meyorlari»ni xurmatlash aytib ugilgan Tinch-totuv yashash tamoyili. Xalqaro tinchlik va xavfsizlikni saqlashga bevosita taaluqli tamoyillar. Tinchlik va xalkaro xavfsizlikni ta'minlashning asosiy tamoyillari: Kuch ishlatmaslik yoki kuch ishlatish bilan taxdid kilmaslik. Xalkaro nizolarning tinch yul bilan xal etlishi. Davlatlarning xududiy yaxlitligi. Chegaralarning daxlsizligi. Kurolsizlanish. Davlatlarning xalkaro-xukukiy javobgarligi. Xalkaro xukukka muvofik nimalarga karshi kuch ishlatish yoki kuch ishlatish kuchi bilan taxdid solish mumkin emas. Avvalo istalgan davlatning xududiy butunligi va siyosiy mustakiligiga, undan sung istalgan xalkning uz takdirini uzi belgilash xukuki. erki va mustakilligiga karshi va nixoyat, umuman-BMT maksadlariga zid bulgan yullar bilan taxdid solish takiklanadi. Xalkaro xukuk kuch ishlatish yoki kuch ishlatish bilan taxdid solishdan xalkaro muammolarni xal etish vositasi sifatida foydalanishni takiklaydi. Ushbu umumiy koidadan fakat ikkita istisno bor, xolos. Ularning xar ikkisi xam BMT ustavida kuzda tutilgan. Xalkaro tinchlik va xavfsizlikni kullab-kuvvatlash uchun asosiy ma'suliyatni uz zimmasiga olgan BMT Xavfsizlik kengashi tinchlikka taxdid paydo bulgan yoki tinchlik buzilgan yo boskinchilik akti amalga oshirilganda «Xalkaro tinchlik va xavfsizlik»ni kullab kuvvatlash uchun zarur buladigan xavo, dengiz yoki kuruklikdagi kushinlar yordamida shunday xarakatlarni amalga oshirishga vakolat berilgan. Shu bilan birga Kengashning anna

shunday karorlari fakat uning doimiy 5 a'zosining ovozi mos tushgandagina kabul kilinishi mumkin. Ikkinchi tstisno – xarbiy xuruj, boskinchilikka karshi yakka tartibdagi yoki jamoaviy ximoyalanish. Bunday xolatda 3 shartga rioya kilinishi lozim: xurujni daf kilish choralari BMT XK xalkaro tinchlik va xavfsizlikni tiklash uchun zarur choralarni kullagunga kadar konuniy xisoblanadi, uzini ximoya kilish choralari tugrisida zudlik bilan xavfsizlik kengashiga xabar bermok zarur: ushbu choralar kengash zimmasiga yuklatiladi. Hozirgi zamon xalqaro huquqiga muvofiq. davlatlar o‘z nizolarini tinch yo‘llar bilan xal etishlari lozim. BMT Ustavining 2-modda 3-bulimiga muvofiq «Birlashgan Millatlar Tashkilotining barcha a’zolari o‘zlarining xalqaro nizolarini xalqaro tinchlik, xavfsizlik va adolatni xavf ostida koldirmaslik uchun tinch yo‘llar bilan xal etadilar, ya’ni mo‘zokaralar, tekshirish utkazish, vositachilik, yarashtirish, arbitraj, sudd ishni kurish, regional organlar yoki kengashlarga murojaat qilish yoki o‘z hohishiga ko‘ra boshqa vositalar yordamida» xal etadilar. So‘nggi chorak asr xalqaro nizolarni tinch yo‘l bilan xal etish vositalari ahamiyati va salmogiing usib borishi bilan xarakterlanadi. O‘zbekiston Konstitutsiyasida mustahkamlab qo‘yilgan davlatlar o‘rtasidagi nizolarni tinch yo‘l bilan xal etish tamoyili barcha nizoli masalalar xalqlarning qonuniy manfaatlari, tinchlik va xavfsizlik xavf ostida komasligi uchun xalqaro huquqqa mos ravishda tinch usullar bilan xal etilishini belgilab beradi. 1970 yildagi Xalqaro huquq tamoyillari to‘g‘risidagi Deklarasiyada aytilishicha: «Har bir davlat o‘zining boshqa davlatlar bilan mavjud xalqaro nizolarini, xalqaro tinchlik, xavfsizlik va adolatni xavf ostida koldirmaslik uchun tinch yo‘llar bilan xal etadi». O‘zbekiston ushbu tamoyilga ogishmay rioya kilmokda.

Kuch ishlatmaslik yoki kuch bilan tahdid qilmaslik tamoyili. Davlatlarning hududiy butunligi tamoyili. Xalqaro munosabatlarni demokratik asoslarda qayta kurish mukarrar ravishda kuch ishlatish va kuch bilan taxdid solishning cheklanishiga olib keladi. Birinchi bor mazkur obektiv qonuniylik xalqaro huquq tamoyili sifatida BMT Ustavida mustax.kamlangan. Ustavning 2-modda 4-bulimiga muvofiq. «Birlashgan Millatlar Tashkilotining barcha a’zolari o‘zlarining xalqaro munosabatlarda har qanday davlatning hududiy daxlsizligi yoki siyosiy mustaqilligiga qarshi kuch bilan taxdid qilish va uni qo‘llashdan o‘zlarini tiyib turadilar». Kuch ishlatmaslik majburiyati barcha davlatlar uchun taalluk.lidir, chunki xalqaro tinchlik va xavfsizlikni ta’minlash zaruriyati barcha davlatlarning o‘zaro munosabatlarida ushbu tamoyilga rioya qilishlari lozim ekanligini talab kilmokda. YEXXKning Yakunlovchi xuxjatida ishtirokchi-davlatlarning o‘zaro munosabatlarida «boshqa ipggirokchi-davlatni majbur qilish maqsadida kuch ishlatishning har qanday kurinishlaridan» hamda «har kdnday iqtisodiy majbur etish xatti-harakatlaridan o‘zini tiyib turish» bevosita ko‘rsatib o‘tilgan. BMT Ustavining 42-47 va 51-moddalarida qurolli kuchlardan qonuniy foydalana olish mumkin boltan holatlar aytib o‘tilgan. 41 va 50-moddalarda esa harbiy bo‘lmagan kuchlarni qonuniy qo‘llash to‘g‘risida so‘z boradi. Ularda «iqtisodiy munosabatlarni, temiryo‘l , dengiz, havo, pochta, telegraf, radio yoki aloqaning boshqa vositalarini to‘liq yoki qisman o‘zish va shuningdek, diplomatik munosabatlarni o‘zish» choralari sanab o‘tilgan. BMT Ustavi qurolli kuchlarni qonuniy qo‘llashning faqat ikkita holatini nazarda to‘tadi:  birinchidan» o‘zini mudofaa qilish maqsadida (52-modda);  ikkinchidan, tinchlikka xavf tugilganda, tinchlik bo‘zilgan yoki boskinchilik harakati sodir bo‘lganida BMT Xavfsizlik Kengashi qarori bilan (39 va 42- moddalar). O‘zini mudofaa qilish tartibida qurolli kuchlarni ishlatish, agar davlatga qarshi qurolli xujum sodir etilgan holatdagina qonuniy hisoblanadi. BMTning Xavfsizlik

Kengashiga keladigan bo‘lsak, agar u nizoni xal etish uchun tavsiya qilingan noharbiy choralarni yetarli emas deb hisoblasa, u xolda «xalqaro tinchlik va xavfsizlikni ta’minlash yoki tiklash uchun zarur bo‘lgan havo, dengiz yoki quruqlikdagi kuchlar bilan bunday harakatlarni amalga oshirish vakolatini oladi». Xalqaro munosabatlarda kuch ishlatishdan yoki kuch bilan taxdid kilishsan voz kechish tamoyili tomonlarni boshqa davlatga qarshi bevosita yoki bilvosita kuch ishlatishni ifodalovchi har qanday harakatlardan o‘zini tiyib turishni anglatadi. Bu yerda shuni esda tutmok lozimki, BMT Ustavida (2-modda, 4-bulim) ta’riflangan «kuch» tushunchasi mazmuni nafaqat qurolli kuchni, balki majburlashing kolgan barcha shakllarini ham ko‘zda to‘tadi. Davlatlarning hududiy yaxlitligi tamoyili Davlatlarning hududiy yaxlitligi tamoyili BMT Ustavi qabul qilinishi bilan o‘z yechimini topgan. Biroq mazkur tamoyilning nomlanishi oxirigacha o‘z yechimini topgani yo‘q;. Shuning uchun huquqiy adabiyotlarda hududiy yaxlitlik va hududiy daxlsizlik iboralarini uchratishimiz mumkin. BMT Ustavi har qanday davlatning siyosiy mustaqilligi va hududiy daxlsizligiga (yaxlitligiga) qarshi kuch ishlatish va kuch bilan taxdid qilishni ta’kiklaydi. 1970 yilgi Xalqaro huquq tamoyillari to‘g‘risidagi Deklaratsiyada BMT Ustavining 2-modda 4-bulimi mazmunini yoritishda bu yerda bevosita hududiy yaxlitlik tamoyilining o‘zi tilga olinmasa-da, uning ko‘pgina elementlari o‘z aksini topgan. Xususan, har bir davlat:  birinchidan, «boshqa davlatning milliy birligi va hududiy daxlsizligini bo‘zishga karatilgan har qanday harakatlardan o‘zini tiyib turish kerak»;  ikkinchidan, «davlat hududi Ustav qoidalarini bo‘zish orqali kuch ishlatish natijasi harbiy bosib olish obekti bulmasligi lozim»;  uchinchidan, «davlat hududi kuch bilan taxdid qilish yoki uni ishlatish natijasida boshqa davlat tomonidan egallab olinish obekti bo‘lishi mumkin emas». Mazkur tamoyilni rivojlantirishning keyingi boskichi 1975 yilgi YEXXKning Yakunlovchi hujjati buldi. Ushbu hujjat hududiy yaxlitlik tamoyilining to‘liq

ta’rifini o‘zida ifodalagan. Chegaralarning buzilmasligi tamoyili. Davlat chegaralarining daxlsizligi tamoyili davlat milliy xavfsizligining eng muhim asoslaridan birini tashkil qiladi. Mazkur tamoyil Yevropada xavfsizlik va hamkorlik bo‘yicha Kengashning 1975 yilda qabul qilgan Yakunlovchi hujjatida ta’riflab berilgan. Unda aytilishicha, «ishtirokchi-davlatlar bir-birlariga tegishli, shuningdek, Yevropadagi barcha davlatlar chegaralarini bo‘zilmas deb hisoblaydilar va shuning uchun ular hozir va kelajakda ushbu chegaralarga nisbatan har qanday tajovo‘z qilishdan o‘zlarini tiyadilar». Ushbu tamoyilni tan olish har qanday hududiy da’volardan voz kechishni ham anglatadi. YEXXK ishtirokchi-davlatlari Yevropa davlatlarining mavjud chegaralarini tan olishlarini va tasdiqlashlarini izxor qilganlar. Ushbu tan olish xalqaro-huquqiy bo‘lib, ma’lum yuridik okibatlarga ega, xususan uni bekor qilish mumkin emas. Chegaralar daxlsizligi va bo‘zilmasligi tamoyilining asosiy mazmunini kuyidagi uch element bilan ifodalash mumkin:  birinchidan, mavjud chegaral arni xalqaro huquqqa muvofiq tarzda yuridik belgilangan deb tan olish;  ikkinchidan, hozirda va kelajakda dar qanday hududiy talablardan voz kechish;  uchinchidan, ushbu chegaralarga nisbatan har qanday boshqa tajovo‘zlardan voz kechish. Chegaralar daxlsizligi tamoyili barcha davlatlarning hududiy ustunligi va yaxlitligini xurmat qilishni ham anglatadi. Ushbu tamoyilga muvofiq davlatlar umumiy chegaralarning, shuningdek, boshqa davlatlarga tegishli chegaralarning bo‘zilmasligini tan oladilar. Ular har qanday davlat hududining ma’lum bir qismi yoki uning butun hududini bosib olishga karatilgan har qanday talab va harakatlardan o‘zlarini tiyish majburiyatini oladilar. Bu alohida olingan davlatlar

o‘rtasida nizoli hududlar masalasi bulmaydi degani emas, Biroq; chegaraga daxldor masalalar mo‘zokaralar va xalqaro huquqkd muvofiq tarzda boshqa vositalar yordamida xal etilmogi lozim. Chegaralar daxlsizligi tamoyili universal xarakter kasb etib, barcha kigyalarda qo‘llanishi lozim. Bu esa o‘z o‘rnida xalqaro tinchlikni va xavfsizlikni mustahkamlaydi. Xalqaro hamkorlirning umumiy tamoyillari: Davlatlarning suveren tengligi tamoyili, qushilmaslik tamoyili. Millatlar va xalqlarning teng xuquqliligi va o`z taqdirini o`zi belgilash tamoyili. Davlatlarning hamkorlik tamoyili. Inson xuquqlarini hurmatlash tamoyili. Xalqaro majburiyatlarni vijdonan bajarish tamoyili. Davlatlarning suveren tengligi tamoyili Xalqaro huquqiy tartibotni faqat uning katnashchilari yuridik tengligini xurmat qilish orqali ta’minlash mumkin. Har bir davlat xalqaro tizimning boshqa ishtirokchilari suverenitetini xurmat qilishi kerak. Bu yerda ularning o‘z huquqi doirasida qonunchilik, ijro va sud hokimiyatini amalga oshirishari hamda mustaqil tashqi siyosatni olib borish huquqi nazarda tutilmokda. Davlatlarning suveren tengligi xrzirgi davr xalqaro munosabatlarining asosini, xalqaro hamkorlik bazasini tashkil kdladi. Suveren tenglik tamoyilining asosiy maqsadi — barcha davlatlarni, ularning iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy yoki boshqa xususiyatlaridan kat’i nazar, xalqaro munosabatlarda yuridik teng asoslarda katnashishini ta’minlashdir. 1970 yil Deklaratsiyasiga muvofiq suverenitet tushunchasi kuyidagi elementlarni o‘z ichiga oladi:  birinchidan, barcha davlatlar yuridik tengdirlar;  ikkinchidan, har bir davlat to‘liq suverenitetga hos bo‘lgan huquqlardan foydalanadi;  uchinchidan, har bir davlat bopsha davlatlarning huquq layokatini xurmat kilmogi lozim;  turtinchidan, davlatning hududiy yaxlitligi va siyosiy mustaqilligi daxlsizdir;

 beshinchidan, har bir davlat o‘zining siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy tizimlarini erkin asoslarda tanlash va rivojlantirsh huquqiga egadir;  oltinchidan, har bir davlat o‘zining xalqaro majburiyatlarini to‘liq; va vijdonan bajarishi lozim. Suveren tenglik tamoyili O‘zbekiston Konsgitupiyasida e’lon qilingan va bu o‘zga davlatlarning o‘ziga hosligini, ularning mustaqilligi, huquq va erkinliklarini xurmat qilishni, o‘zining siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy tizimlarini erkin asosda tanlash va rivojlantirsh hamda o‘zining qonunlari va ma’muriy qoidalarini belgilash huquqini tan olishni ko‘zda to‘tadi. Davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik tamoyili Davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik tamoyili BMT Ustavining 2- moddasi 7-bulimida aks ettirilgan va 1970 yildagi Xalqaro huquq tamoyillari to‘g‘risidagi Deklaratsiya, YEXXKning Yakunlovchi hujjati, davlatlarning ichki ishlariga aralashishga yo‘l kuyib bulmaslik, ularning mustaqilligi va suverenitetini ximoya qilish to‘g‘risidagi BMT Rezolyutsiyasi kabi xalqaro hujjatlarda o‘zining yanada aniq bayonini topgan. BMT Ustavining 2-moddasi 7-bulimiga muvofiq tashkilot o‘z moxiyati bo‘yicha har qanday davlatning ichki vakolatiga kiradigan ishlarga aralashish huquqiga ega emas». Biroq davlat hududi doirasida yuz berayotgan ba’zi harakatlar Xavfsizlik Kengashi tomonidan faqat muayyan davlatning ichki ishi emas deb baxolanishi mumkin. Masalan, agar BMT Xavfsizlik Kengashi ma’lum xodisani xalqaro tinchlik va xavfsizlikka xavf tugdiradi deb hisoblasa, ushbu harakatga nisbatan Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan amalga oshirilgan xatti-harakatlar davlatning ichki ishlariga aralashish deb karalmasligi lozim. Aralashmaslik konsepsiyasi davlatlar har qanday masalalarni ixtiyoriy ravishda o‘z vakolatlari doirasiga kiritib olishini anglatmaydi. Davlatlarning xalqaro majburiyatlari, shuningdek, ularning BMT Ustavidan kelib chikuvchi majburiyatlari mazkur masalalarni to‘g‘ri xal etishga yondashishda mezon bo‘lib xizmat kaladi.

Inson huquqlarini xurmat qilish tamoyili Inson huquqlarini xurmat qilish tamoyili shakllanishi bevosita BMT Ustavining qabul qilinishi bilan bog‘liq Ustavning 1-moddasida Tashkilot a’zolarining maqsadi sifatida «barcha uchun ularning irki, jinsi, tili va dinidan katyiy nazar inson huquqlari va asosiy erkinliklarini ragbatlantirish va xurmat qilishni rivojlantirishda» davlatlar o‘rtasida hamkorlik to‘g‘risida so‘z boradi. Ustavning 55-moddasi muhim ahamiyatga ega. Unga muvofiq. Birlashgan Millatlar Tashkiloti:  birinchidan, aholining yashash darajasi yuksalishiga, to‘liq bandligiga, iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish shart-sharoitlariga;  ikkinchidan, inson huquqlari va asosiy erkinliklarini xurmat qilishga va rioya etishga kumaklashadi. Bu yerda davlatlarning majburiyatlari eng umumiy shaklda bayon qilingan, shuning uchun davlatlar inson huquqlarini xurmat qilish tamoyilining meyoriy mazmunini aniqlashga intilmokdalar. Bu vazifa 1948 yildagi Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasida va 1966 yilda qabul qilingan ikkita pakt Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi hamda Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro Paktlarda to‘liq va universal tarzda bajarilgan. Kayd etilgan xalqaro hujjatlar umumiy xarakter kasb etadi, ya’ni inson huquqlari va erkin- liklariga barcha davlatlar tomonidan rioya qilinishi lozim. Inson huquqlari sohasidagi davlatlararo hamkorlikning asosiy maqsadi milliy qonunchilikni bir xil qilish (unifikatsiyalashtirish) emas, balki davlatlar uchun milliy qonunchilikni ishlab chiqishda boshlangich nukta vazifasini o‘tashga xizmat qiluvchi standartlarni yaratishdir. Inson huquqlari va erkinliklarini bevosita tartibga solish va ximoya qilish avvalgiday har bir davlatning ichki ishi bo‘lib kolmokda. Inson huquqlari sohasidagi xalqaro meyorlarning aksariyat qismi bevosita davlat hududida qo‘llanishi mumkin emas. Mazkur meyorlar implementatsiyasi suveren davlatdan muayyan chora va tadbirlar amalga oshirilishini talab qiladi.

Xalqlar va millatlarning o‘z takdirini o‘zi belgilashi tamoyili Har bir xalq o‘zining rivojlanish yo‘li va shakllarini erkin tanlay olish huquqini so‘zsiz xurmat qilish xalqaro munosabatlarning asoslaridan birini tashkil qiladi. Xalqlar va millatlarning o‘z takdirini o‘zi belgilashi tamoyili BMT Ustavi qabul qilingandan so‘ng majburiy meyor sifatida rivojlanmokda. BMTning asosiy maqsadlaridan biri — «davlatlar o‘rtasidagi dustona munosabatlarni xalqlarning tengligi va o‘z takdirini o‘zi belgilashi tamoyili asosida rivojlantirish»dir (Ustavning 1-modda, 2-bulimi). Ushbu maqsad Ustavning boshqa ko‘pgina qoidalarida aniqlashtirilgan. O‘z takdirini o‘zi belgilash tamoyili mustamlaka va tobe xalqlar muammolarini xal etishda asos bo‘lib xizmat qiladi, chunki mazkur tamoyilning subekta davlatlar emas, balki xalqlar va millatlardir. BMT hujjatlarida o‘z takdirini o‘zi belgilash tamoyili meyoriy mazmunining asosi ifodalab berilgan. Misol uchun, 1970 yilda qabul qilingan Xalqaro huquq tamoyillari to‘g‘risidagi Deklaratsiyada ta’kidlanishicha: «Suveren va mustaqil davlatning to‘zilishi, mustaqil davlatga birladshishi yoki u bilan qo‘shilishi, yoki xalq tomonidan erkin belgilangan har qanday siyosiy maqomning o‘rnatilishi mazkur xalqning o‘z takdirini o‘zi belgilash huquqini amalga oshirish shakllari hisoblanadi». Agar millat mustaqil davlatni yaratsa yoki davlatlar federatsiyasi tarkibiga kirsa, o‘z takdirini o‘zi belgilashi huquqi yo‘q ketmaydi. O‘z takdirini o‘zi belgilash huquqining subektlari nafaqat tobe davlatlar, balki suveren millat va xalqlar ham sanaladi. Milliy mustaqilikka erishish bilan o‘z takdirini o‘zi belgilash huquqi faqat o‘z mazmunini o‘zgartiradi, bu esa tegishli xalqaro huquqiy meyorlarda o‘z ifodasini topadi. Davlatlarning xalqaro hamkorlix tamoyili. Davlatlar ularning siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy to‘zumidan katyi nazar xalqaro hamkorlik goyasi BMT Ustavini tashkil etuvchi meyorlar tizimida asosiy

hisoblanadi. Hamkorlik tamoyili ko‘pgina xalqaro tashkilotlar Ustavlarida, xalqaro shartnomalarda, ko‘p sonli rezolyutsiya va deklaratsiyalarda aks ettirilgan. Misol uchun, BMT Ustavida davlatlar «iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy va gumanitar xarakterdagi xalqaro muammolarni xal etishda xalqaro hamkorlikni amalga oshirishlari lozim»ligi majburiyati ko‘rsatib ugilgan. Albatta, hamkorlikning aniq, shakli va uning hajmi davlatlarning o‘ziga, ularning talab va moddiy zaxiralariga, ichki qonunchilik va ular qabul qilgan xalqaro majburiyatlarga 6oglikdir. Biroq, davlat maqsadlarini ifodalovchi huquqiy xuj-jatlar taxlili davlatlar hamkorlik tamoyiliga universal xarakter berishga intilayotganliklarini ko‘rsatmokda. Barcha davlatlar BMT tamoyillariga muvofiq harakat qilishlari majburiyati ularga turli xil xalqaro muammolarni yechishda o‘zaro hamkorlik asosida harakat qilishlari lozimligi majburiyatini yuklamokda. Xalqaro majburiyatlarni vijdonan bajarish tamoyili Xalqaro majburiyatlarni vijdonan bajarish tamoyili davlatchilikning ilk boskichlarida xalqaro-huquqiy odat shakli sifatida — pacta sunt servanda vujudga keldi. Mazkur tamoyil hozirgi vaqtda ko‘p sonli ko‘p tomonlama va ikki tomonlama xalqaro shartnomalarda o‘z aksini topgan. Xalqaro majburiyatlarni vijdonan bajarish tamoyili xalqapo huquq subektlari xatti-harakatini belgilovchi umume’tirof etilgan meyor sifatida BMT Ustavida kayd etilgan. Ushbu xalqaro hujjat Mukaddimasida BMT a’zolari kat’iylik bilan «shartnomalar va xalqaro huquqning boshqa manbalaridan kelib chiqadigan majburiyatlarga nisbatan adolatli va xurmatli munosabatda bula olishni ta’minlashga xizmat qiluvchi sharoitlarni yaratish»ni ta’kidlaydilar. Xalqaro huquqning rivojlanishi xalqaro majburiyatlarni vijdonan bajarish tamoyilining universal har akterini tasdiqlamokda. Xalqaro shartnomalar huquqi to‘g‘risidagi Vena konvensiyasiga muvofiq; «amaldagi har bir shartnoma uning ishtirokchilari uchun majburiy va ular tomonidan vijdonan bajarilishi lozim». Xalqaro majburiyatlarni vijdonan bajarish tamoyilining harakat doirasi oxirgi

yillarda sezilarli kengaydi. Buni kuyidagi xalqaro-huquqiy hujjatlarning ta’rifidan ham bilsak bo‘ladi: 1970 yilgi Xalqaro huquq tamoyillari to‘g‘risidagi Deklaratsiya va 1975 yilgi YEXXK Yakunlovchi hujjati.

Adabiyotlar : 1.Saidov A.X. Xalqaro huquq.T. “Adolat”, 2001y. 2. Saidov A.X. Xalqaro huquq sxemalarda .T. “Adolat”, 2001y. 3.Mamatqulov A. Xalqaro huquq.T. “Adolat”, 1998y. 4.To`zmuhammedov K.A.Hakimov K.YE. Xalqaro huquq asoslari.T. “Adolat”, 1998y. 5.I.I.Lukashuk. A.X.Saidov. Hozirg`I zamon xalqaro huquqi nazariyasi asoslari. “Adolat”T.2006 y.

O'xshashlar

O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining asosiy tamoyillari

Huquqning mohiyati

Huquqning manbalari

Mustaqil O'zbekiston Konstitutsiyasi va uning asosiy tamoyillari

Huquqning paydo bo'lishi, mohiyati