Вояга етмаганларнинг жавобгарлиги тўғрисидаги қоидаларни либераллаштириш - Huquqshunoslik - Referatlar

Вояга етмаганларнинг жавобгарлиги тўғрисидаги қоидаларни либераллаштириш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

102.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Вояга етмаганларнинг жавобгарлиги тўғрисидаги қоидаларни либераллаштириш Демократик ҳуқуқий давлат, кучли фуқаролик жамияти қуриш йўлини танлаган мамлакатимизда инсон ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиш масаласи миллий қонунчилигимизда мустаҳкамлаб қўйилган. Қонун устуворлигини таъминлаш, аҳолининг ҳуқуқий маданиятини юксалтириш, ёш авлод ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилиш соҳасида амалга оширилаётган кенг кўламли ишлар ана шу эзгу мақсадга хизмат қилади. Бу борада ўсиб келаётган ёш авлоднинг жисмоний, ақлий ва маънавий жиҳатдан баркамол ривожланиши учун қулай шарт-шароитлар яратилиши, мамлакатимизда амалга оширилаётган кучли ижтимоий сиёсатнинг ўзига хос хусусиятларидан бири ҳисобланади. Вояга етмаганлар томонидан содир этиладиган жиноятларнинг олдини олиш ва унга қарши кураш мамлакатимизда амалга оширилаётган кучли ижтимоий сиёсатнинг асосий йўналишларидан бирини ташкил қилади. Бу борада Ўзбекистон Республикасининг Жиноят қонуни ҳам алоҳида аҳамият касб этади. Гарчи амалдаги Жиноят кодексида, вояга етмаганларнинг жиноий жавобгарлиги борасида муайян қоидалар мустаҳкамланган бўлса-да, у энг аввало, жиноят содир этган вояга етмаганларни қонун томонидан инсонпарварлик, одиллик, қонуний тамойиллари орқали муҳофаза қилинишини назарда тутади. Келажак авлодни жиноий хуружлардан ҳимоя этишда, вояга етмаганлар жиноятчилигининг олдини олишда бу борада жиноят қонунининг аҳамияти шубҳасиздир. Ўзбекистон Республикаси Жиноят конунчилигига кўра вояга етмаганларнинг жавобгарлиги ўзига хос хусусиятларга эга. Жиноят Кодекси Умумий қисми олтинчи бўлим 85-90-моддаларида вояга етмаганлар жавобгарлиги мустаҳкамланган. Кодекснинг олтинчи боби «Вояга етмаганлар жавобгарлигининг хусусиятлари» деб номланиб, «Жазо ва уни

www.arxiv.uz тайинлаш», «Жавобгарликдан ва жазодан озод қилиш» деб номланувчи боблардан иборат. Шунинг билан бирга, вояга етмаганларнинг жавобгарлиги борасида, уларга нисбатан жазо тайинлаш, жавобгарликдан ва жазодан озод этиш борасидаги қоидаларни қўллашда, юқоридагилар билан биргаликда, Жиноят кодекси умумий қисм қоидаларига амал қилинади. Шу ўринда таъкидлаш керакки, вояга етмаганлар жавобгарлининг либераллаштиришнинг дастлабки босқичи, аввало, 1994 йил 22 сентябрда қабул қилинган Жиноят кодексида биринчи марта алоҳида бўлимларда мустаҳкамланганлиги билан боғлиқдир. Маълумки, вояга етмаганлар жавобгарлигини алоҳида бўлимга ажратилишининг бир қатор ижобий томонлари мавжуд бўлиб, бу энг аввало, жиноят қонунининг дифференциация ва индивидуаллаштириш принципига асосланганлигини яна бир бор тасдиқлайди. Вояга етмаганлар жавобгарлигини алоҳида ажратмасдан, уни батафсил ўрганишнинг иложи бўлмайди. Жиноят ҳуқуқида вояга етмаганларнинг жавобгарлигини алоҳида белгилаш зарурлиги тўғрисида кўп йиллардан бери олимлар ва амалиёт ходимлари ўртасида фикрлар мавжуд. Бу таклифлар амалдаги Жиноят кодексида ўзининг аксини топган бўлиб, бугунги кунда вояга етмаганлар жавобгарлигининг кўпгина қирралари юридик адабиётларда етарлича ўрганилган. 1 Шунинг учун ушбу параграфда фақат вояга етмаганлар жавобгарлигининг ўзига хос хусусиятлари ва уни либераллаштириш масалаларига тўхталдик. Вояга етмаганларнинг жиноий жавобгарлигига алоҳида эътибор қаратилиши тўғрисида Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленуми қарорида ҳам, «вояга етмаганларнинг жиноятлари ҳақидаги ишларни кўришда, иш бўйича исботланиши лозим бўлган ҳолатларни синчковлик 1 Волгарева И.В., Шилов Н.К. Уголовная ответственность несовершеннолетних. –Санк-Питербург: Юрид.центр Пресс, 2001. – 300 с. Мельникова Э.Б. Ювенальная юстиция: проблемы уголовного права, уголовного процесса и криминологии. – М., 2000. Холикулов У.Ш . Вояга етмаганлар жавобгарлиги.// Ҳаёт ва қонун. 2004.№ 5. – Б.58-59.; Усмоналиев М . Вояга етмаганларнинг жазосини либераллаштириш.// Соғлом авлод учун. 2003. №1. – Б.142-143. Рустамбоев М.Ҳ. Курс уголовного права Республики Узбекистан. Общая часть. Т.2. – Тошкент, 2009. – С.303-341. Абдурасулова Қ.Р. Вояга етмаганлар жиноятчилиги ва унинг олдини олиш муаммолари.//Қонун ҳимоясида. 2001. № 1. –Б.24-23. Тохиров Ф . Вояга етмагганлар жиноятчилиги ва уларга жазо қўллаш муаммолари. // Қонун ҳимоясида.2001.№1. –Б.26- 28. ва бошқалар.

www.arxiv.uz билан, ҳар томонлама тўла ва холисона текшириб чиқиб, қилмишнинг ижтимоий хавфлилик даражасини ва судланувчининг шахсини эътиборга олган ҳолда аниқланган ҳақиқий ҳолатлар ва далиллар мажмуасига тўғри баҳо берилиб, одиллик ва инсонпарварлик тамойилларига амал қилган ҳолда қонунда кўрсатилган хусусият ва имтиёзлардан тўла фойдаланишга эътибор қаратилиши лозим» лиги таъкидланади. 1 Жиноят кодексининг 81-моддасига кўра, ўн саккиз ёшга тўлмасдан жиноят содир этган шахсларга қуйидаги асосий жазолар қўлланилиши мумкин: А) жарима; Б) ахлоқ тузатиш ишлари; В) қамоқ; Г) озодликдан маҳрум қилиш. Вояга етмаганларга нисбатан қўшимча жазолар тайинлаш мумкин эмас. Яъни в ояга етмаганлар учун жазо тизими фақат асосий жазоларни, яъни давлат томонидан белгиланган мажбурловнинг асосини ташкил этиб, қилмиш ва жиноятни содир этган шахснинг салбий баҳоланиш даражасини ифодалайди. Улар давлатнинг бошқа жиноят-ҳуқуқий таъсир чоралари билан бирга жазо мақсадига эришиш учун ёрдам бериши лозим. Асосий жазо чораларини жазонинг бошқа турларига қўшимча равишда қўллаш мумкин эмас. Вояга етмаган маҳкумга нисбатан муайян ҳуқуқлар ва озодликдан маҳрум этишни қўллаш хусусиятига кўра кўрсатилган тизимга кирадиган жазо турлари икки гуруҳга бўлинади. 1) моддий тарздаги манфаатлардан маҳрум қилишдан иборат элементларга эга асосий жазо турлари: жарима, ахлоқ тузатиш ишлари. 1 Ўзбекистон Республикаси Олий суди Плнеумининг.2000 йил 15 сентябрдаги 21-сонли « Вояга етмаганларнинг жиноятлари ҳақидаги ишлар бўйича суд амлаиёти тўғрисида » қарори.//Қарорлар тўплами. –Тошкент, 2000.

www.arxiv.uz 2) маҳкумнинг эркинлигини чеклашдан иборат бўлган асосий жазо турлари: қамоқ, озодликдан маҳрум этиш. Жиноят кодексининг 81-моддасида назарда тутилган жазо турлари ўз номи ва моҳияти билан вояга етганларга қўлланиладиган жазоларга ўхшаб кетса-да, бироқ ўз мазмунига ва ҳуқуқий оқибатларига кўра, улардан фарқ қилади. Вояга етмаганларнинг жавобгарлиги борасида уларни ёши жиҳатидан дифференциациялаш энг муҳим масалалардан биридир. Амалдаги Жиноят қонунига кўра, жиноят содир этадиган ўсмирлар икки гуруҳга ажратилган: 13 ёшдан ўн олти ёшгача бўлган шахслар ва ўн олти ёшдан ўн етти ёшгача бўлган шахслар. Вояга етмаганларга жазо тайинлаш пайтида ЖК 54-моддасида назарда тутилган ҳолатлардан ташқари, ҳар бир муайян ҳолда, шунингдек, унинг ривожланиш даражаси, турмуш шароити ва тарбияси, соғлиғи, жумладан, руҳий ривожланиш даражаси, жиноятни содир этиш мотивлари, катта ёшдаги шахсларнинг унинг хулқ-атворига салбий таъсири ҳақидаги маълумотлар, шахсига таъсир қилувчи бошқа ҳолатлар аниқланиши ва баҳоланиши лозим. 1 Жиноят кодексининг 85-моддасида айнан ушбу қоидалар ўз аксини топган бўлиб, 13-16 ёшгача ва 16 дан 18 ёшгача бўлган вояга етмаганларнинг жавобгарлиги индивидуаллаштирилган. Жумладан, озодликдан маҳрум қилиш жиноят содир этиш пайтида ўн уч ёшдан ўн олти ёшгача бўлганшахсларга нисбатан: А) оғир жиноят учун – олти йилгача; Б) ўта оғир жиноят учун – ўн йилгача муддатга тайинланади. Озодликдан маҳрум қилиш жиноят содир этиш пайтида ўн олти ёшдан ўн саккиз ёшгача бўлган шахсларга нисбатан А) оғир жиноят учун – етти йилгача; В) ўта оғир жиноят учун ў ўн йилгача тайинланади. 1 Ўзбекистон Республикаси Олий Суди Пленумининг «Судлар томонидан жиноят учун жазо тайинлаш амалиёти тўғрисида» 2006 йил 3 февралдаги 1-сонли қарори.// Қарорлар тўплами.-Тошкент, 2006, 12- банди.

www.arxiv.uz Ушбу моддага кўра, озодликдан маҳрум этиш жазосига ҳукм қилинган маҳкумлар жазони: А) озодликдан маҳрум қилишга биринчи марта ҳукм қилинган бўлса, умумий тартибли колонияларда; Б) илгари озодликдан маҳрум қилиш жазосини ўтаб чиққан бўлса, жазони кучайтирилган тартибли колонияларда ўташи назарда тутилган эди. Ўз навбатида, озодликдан маҳрум қилишга ҳукм этилган вояга етмаган аёлларга нисбатан эса, жазони умумий тартибли тарбия колонияларда ўташ назарда тутилган эди. Ўзбекистон Республикасининг 2003 йил 12 декабрдаги жиноят қонунига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш тўғрисидаги Қонунига кўра, бу борада муҳим ўзгартириш киритилиб, «Ҳукм чиқариш пайтида ўн саккиз ёшга тўлмаган шахсларга нисбатан озодликдан маҳрум қилиш жазосини тарбия колонияларида ўташ тайинланади». Яъни вояга етмаганлар жавобгарлигини либераллаштириш билан биргаликда, улар томонидан озодликдан маҳрум қилиш жазосини ижро этиш тартибини либераллаштириш борасида ҳам тубдан ўзгаришлар рўй берди. Қонун мазмунига кўра, вояга етмаганлар фақат бир тартибдаги жазони ижро этиш муассасаларида, яъни тарбия колонияларида жазони ўтайдилар. Жиноят қонунига киритилган ушбу ўзгартириш, албатта, илмий ва амалий жиҳатдан катта аҳамиятга эга бўлиб, бу, энг аввало, вояга етмаганларни озодликдан маҳрум қилиш жазосини ижро этиш тизимини либераллаштириб, уларнинг маҳкум сифатида ҳуқуқий ҳолатида енгилликларнинг юзага келиши билан боғлиқ. Тарбия колониялардаги кучайтирилган ва умумий тартибларнинг бекор қилиниши, ўз навбатида, муқаддам жиноят содир этганларни биринчи марта жиноят содир этганлардан алоҳида жазони ўташига таъсир қилмайди. Зеро, тарбия колонияларда ўн олти ёшгача бўлган вояга етмаган маҳкумлар каттароқ ёшдаги маҳкумлардан; биринчи марта озодликдан маҳрум этишга

www.arxiv.uz ҳукм қилинган маҳкумлар илгари озодликдан маҳрум этиш тариқасидаги жазони ўтаган маҳкумлардан алоҳида сақланадилар. Жиноят қонунини либераллаштириш борасида вояга етмаганлар, аёллар, кексалар жавобгарлиги марказий масалалардан бири бўлиб, алоҳида диққат- эътиборни талаб этади. Жиноят қонунини либераллаштиришнинг кейинги босқичларида вояга етмаганлар томонидан ижтимоий хавфи катта бўлмаган ёки эҳтиётсизлик оқибатида жиноят содир этилса, уларга озодликдан маҳрум этиш жазоси қўлланмаслик белгилаб қўйилди. 2008 йилнинг 24 сентябрида қабул қилинган Ўзбекистон Республикасининг Қонуни билан Жиноят кодексининг вояга етмаганларга нисбатан озодликдан маҳрум қилиш жазосини тайинлаш масалаларини тартибга солувчи нормаларидаги қарама- қаршиликлар бартараф қилинди. Таъкидлаш жоизки, Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг олтинчи бўлими вояга етмаганларнинг алоҳида ижтимоий мавқеи ҳамда жисмоний ва руҳий ривожланиши даражасини ҳисобга олган ҳолда, фақат уларнинг жиноий жавобгарлиги масалаларига бағишланган. Қонунда вояга етмаганларга нисбатан жазони индивидуаллаштириш бўйича қатъий талаблар белгиланган, озодликдан маҳрум қилиш жазосини тайинлаш ҳоллари чегараланган. Хусусан, Жиноят кодексининг 85-моддаси тўртинчи қисмига мувофиқ, вояга етмаганларга нисбатан ижтимоий хавфи катта бўлмаган ёки унча оғир бўлмаган жиноятлар учун озодликдан маҳрум қилиш жазоси тайинланиши мумкин эмаслиги тўғрисидаги қоидалар билан тўлдирилди. Айни вақтда, мазкур моддада уларга нисбатан унча оғир бўлмаган жиноятлар учун озодликдан маҳрум қилиш жазосини тайинлашга йўл қўядиган нормалар ҳам бор эди ва бу ягона суд амалиёти шаклланишига салбий таъсир кўрсатар эди. Бу каби ҳуқуқий нуқсонларнинг мавжудлиги, айрим ҳолларда, вояга етмаганларнинг унча оғир бўлмаган жиноятлари учун ҳам озодликдан маҳрум қилинишларига олиб келган.

www.arxiv.uz Киритилган ушбу ўзгартиришлар қарама-қаршиликларни бартараф қилди ва келгусида жиноят қонунининг тўғри қўлланилишини ва вояга етмаганларга нисбатан ижтимоий хавфи катта бўлмаган ва унча оғир бўлмаган жиноятлар учун озодликдан маҳрум қилиш жазоси тайинланмасилиги кафолатларини таъминлайди. 1 Ушбу жараённинг давоми сифатида Ўзбекистон Республикасининг «Вояга етмаган шахсларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисидаги қонун ҳужжатлари такомиллаштирилиши муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг айрим қонунларига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш ҳақида» 2008 йил 10 январдаги қонуни муҳим воқеа бўлди. Унга кўра, бир қатор қонунлар билан бирга Жиноят кодексига ҳам ўзгартириш ва қўшимчалар киритилди. Қонунга кўра, Жиноят кодекси 122-моддасига, яъни вояга етмаган ёки меҳнатга лаёқатсиз шахсларни моддий таъминлашдан бўйин товлаганлик учун белгиланган уч йилгача ахлоқ тузатиш ишлари жазоси бир йилга камайтирилди, аммо ушбу ҳолат юқоридаги жиноят учун жавобгарликнинг енгиллашганидан далолат бермайди, аксинча, жиноят учун жавобгарлик кучайтирилиб, модда янги иккинчи қисм билан тўлдирилди ва вояга етмаган ёки меҳнатга лаёқатсиз шахсларни моддий таъминлашдан бўйин товлаш жинояти хавфли рецидивист томонидан содир этилса, жавобгарликни оғирлаштирувчи ҳолат сифатида белгиланиб, икки йилдан уч йилгача ахлоқ тузатиш ишлари ёки уч йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланиши қайд этилди. Худди шунингдек, Жиноят кодексининг 127-моддаси, яъни вояга етмаган шахсни ғайриижтимоий ҳатти-ҳаракатларга жалб қилганлик учун эндиликда бошқа муқобил жазолар билан биргаликда энг кам ойлик иш ҳақининг юз бараваридан икки юз бараваригача миқдорда жарима жазоси киритилди. Қабул қилинган ушбу қонунлар, албатта, вояга етмаганларнинг 1 Қодиров Р. Фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиш – суд ҳуқуқ ислоҳотларининг бош мақсади. // Туркистон, 2009 йил 11 март.

www.arxiv.uz ижтимоий, ҳуқуқий жиҳатдан ҳимоя қилинишини таъминлашга хизмат қилмоқда. Маълумки, вояга етмаганлар томонидан содир этиладиган жиноятларнинг олдини олиш ва унга қарши курашиш бугунги кунда энг долзарб масалалардан бири ҳисобланади. Бу борада Республикамизда ёшларга оид қабул қилинган барча ҳужжтлар муҳим аҳамият касб этади. Вояга етмаганлар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ва тарбиялаш масалалари «Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенция»да, Парламентимиз томонидан қабул қилинган «Ёшларга доир давлат сиёсати асослари тўғрисида», «Таълим тўғрисида», «Бола ҳуқуқларининг кафолатлари тўғрисида»ги қонунлар, «Жамиятда ҳуқуқий маданиятни юксалтириш милллий дастури», Кадрлар тайёрлаш миллий дастури, «Ёшлар йили давлат дастурлари»да ўз аксини топганлиги фикримизнинг далилидир. Маълумки, БМТнинг Бош Ассамблеяси томонидан 1989 йил 20 ноябрда «Бола ҳуқуқлари тўғрисида конвенция» қабул қилинган бўлиб, Ўзбекистон Республикаси 1992 йил 9 декабрда ушбу конвенцияни ратификация қилди. 1 Бола ҳуқуқлари тўғрисида конвенция болалар ҳаётига тааллуқли масалалар бўйича қарорлар қабул қилиш жараёнида фаол иштирок этиш ҳуқуқини беради ва уларнинг фикр-мулоҳазаларини эътиборга олиш зарурлигини таъминлайди. Шартнома ратификация қилингандан буён ўтган даврда давлатимизда болаларни ўқитиш ва тарбиялаш боррасида олиб борилаётган сиёсат ушбу муҳим халқаро ҳуқуқий ҳужжатнинг барча асосий моддаларига тўла амал қилиб келинаётганлигини кўрсатмоқда. 2008 йил 7 январда мамлакатимизда «Бола ҳуқуқларининг кафолатлари тўғрисида»ги қонуннинг 2 қабул қилиниши, юртимизда болаларга ҳар томонлама ғамхўрлик, оналик ва болаликни муҳофаза қилиш, соғлом 1 Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенция. – Тошкент: Инсон ҳуқуқлари бўйича Ўз.Р. Миллий маркази, 2005, 3-б 2 Бола ҳуқуқлари тўғрисида» ги Ўзбекистон Республикасининг Қонуни.//Халқ сўзи, 2008 йил 8 январь, 5- сон.

www.arxiv.uz авлодни камол топтиришга йўналтирилган яна бир муҳим қонун ҳужжатларидан бири бўлиб ҳисобланади. У П боб, 31 моддадан иборат. Қонуннинг 4-моддасида бола ҳуқуқларини ҳимоя қилиш бўйича давлат сиёсати йўналишларига, боланинг ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларини таъминлаш, боланинг ҳаёти ва соғлиғини муҳофаза қилиш, унинг камситилишига йўл қўймаслик, боланинг шаъни ва қадр-қимматини ҳимоя қилиш, уларда ватанпарварлик, фуқаролик, бағрикенглик, тинчликсеварлик туйғуларини тарбиялаш, болалар ташаббусларини қўллаб- қувватлаш кабилар мустаҳкамлаб қўйилган. Қонуннинг 8-моддасида боланинг яшаш ҳуқуқи кафолатлари белгиланган бўлиб, «Яшаш ҳуқуқи ҳар бир боланинг узвий ҳуқуқидир. Бола ҳаётига суиқасд қилиш, энг оғир жиноятдир», дейилган. Дарҳақиқат, Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодекси 97-моддаси 2-қисми «в» бандида «айбдорга аён бўлган ожиз аҳволдаги шахсни жавобгарликни оғирлаштирувчи ҳолатларда қасддан одам ўлдирганлик учун, унинг 99- моддасида эса, онанинг ўз чақалоғини туғиш вақтида ёки туғилиши ҳамон ўлдирганлик учун жиноий жавобгарлик белгиланган. Шу ўринда таъкидлаш керакки, Ўзбекистон Республикасининг амалдаги Жиноят кодекси ёш болага нисбатан жиноят содир этишни жазони оғирлаштирувчи ҳолат сифатида назарда тутади. Аммо суд-тергов амалиёти, юридик адабиётларда «ёш бола» деганда, кимларни тушуниш кераклиги ҳанузгача мунозарали ҳисобланади. Баъзи бир ҳуқуқшунос олимлар ёш бола деганда, 10 ёшни мезон қилиб кўрсатишса 1 , бир қатор муаллифлар 12 ёшга тўлмаганларни, бошқалари эса 14 ёшга тўлмаганларни ёш бола сифатида назарда тутадилар. Худди шундай, М.Ҳ.Рустамбоев ҳам, ёш болалар деганда, ўн тўрт ёшгача бўлган болалар ва ўсмирларни ҳисоблаш лозимлигини таъкидлайди 1 . Ёш болага нисбатан 1 Курс уголовного права . Том 2. Общая часть "Учение о наказании". Под редакцией д.ю.н., проф. Н.Ф.Кузнецовой, к.ю.н., доцента И.М.Тяжковой. – М.: Зерцало, 2002. 1 Рустамбоев М.Ҳ. Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодексига шарҳлар. Умумий қисм. – Тошкент: Илм Зиё. 2006. 408-б.

www.arxiv.uz жиноят содир этиш, жиноят кодекси Умумий қисми 56-моддасининг «б» бандига кўра, жазони оғирлаштирувчи ҳолат ҳисобланади. Маълумки, вояга етмаганлар, бу қонунга кўра 18 ёшга тўлмаган шахслар бўлиб, уларга нисбатан жиноят содир этиш, ҳамиша жазони оғирлаштирувчи ҳолат бўлиб келган. Ўзбекистон Республикасининг амалдаги Жиноят кодекси Махсус қисмининг кўпгина моддаларида, жумладан, ЖК 113-моддасининг 3-қисми «б» банди, 131-модданинг 2-қисми «а» банди, 135-моддасининг 2-қисми «в» банди ва бошқаларда жиноятни квалификация қилиш белгиси ҳисобланади. Аммо жиноятни ёш болага нисбатан содир этиш, фақат жазони оғирлаштирувчи ҳолат бўлиб, жазо тайинлашда эътиборга олиниши талаб этилади. Назаримизда, Жиноят кодекси Махсус қисм моддаларида ҳам жиноятни «ёш болага нисбатан содир этиш» жиноятни квалификация қилишнинг зарурий белгиси сифатида назарда тутилса, мақсадга мувофиқ бўлади. Чунки ёш бола деб, 14 ёшга тўлмаган шахсларни назарда тутадиган бўлсак, вояга етмаган шахс деганда, 14 ёшдан 18 ёшгача бўлган шахсларни назарда тутиш тўғрироқ бўлади. Шу жиҳатдан ёш болага нисбатан жиноят содир этиш, алоҳида оғирлаштирувчи ҳолат сифатида баҳоланиши, мақсадга мувофиқ бўлади. Зеро, ушбу ёшдаги шахсларга нисбатан жиноят содир этгани ҳолда, ёши жиҳатидан уларни ҳамиша ҳам ожиз аҳволдаги шахс деб топиш мумкин эмас, чунки 14 ёшга тўлмаган шахснинг жисмоний ва руҳий ривожланганлигига кўра, уни ожиз аҳволда эканлигига асослар бўлмаса, Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодекси 56-моддасининг «б» бандига кўра, жазони оғирлаштирувчи ҳолат деб топмаслиги ҳам мумкин. Бундай ҳолда жиноятни «ёш болага нисбатан содир этиш» деб квалификация қилиш тўғрироқдир. Бу борада Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодекси 118-моддасининг 4-қисмида «ўн тўрт ёшга тўлмаган шахснинг номусига текканлик, 118-модданинг 2-қисмида эса, шахснинг ўн саккиз ёшга тўлмаганлиги айбдорга аён бўлган ҳолда номусга текканлик учун жавобгарлик алоҳидалаштирилганлиги диққатга сазовордир.

www.arxiv.uz Бола ҳуқуқларининг кафолатлари тўғрисидаги қонуннинг 13-моддасида «Ҳар бир бола оилада яшаш ва тарбияланиш, ўз ота-онасини билиши, улар билан бирга яшаш ва уларнинг ғамхўрлигидан фойдаланиш ҳуқуқига эга», дейилган. Шу жиҳатдан, Ўзбекистон Республикаси амалдаги Жиноят кодекси Махсус қисмининг бешинчи боби «Оила, ёшларга ва ахлоққа қарши жиноятлар» деб номланган бўлиб, ушбу бобда ўсиб келаётган ёшларни ҳар томонлама, жумладан, ахлоқий, руҳий ва жисмоний, жинсий жиҳатдан ривожланишини муҳофаза қилиш борасида вояга етмаган ёки меҳнатга лаёқатсиз шахсларни моддий таъминлашдан бўйин товлаганлик, болани таъмагирлик ёки бошқа паст ниятларда алмаштириб қўйиш, фарзандликка олиш сирини ошкор этиш, вояга етмаган шахсни ғайриижтимоий ҳатти- ҳаракатларга жалб қилиш, ўн олти ёшга тўлмаган шахс билан жинсий алоқа қилиш ёки ушбу шахсга нисбатан уятсиз-бузуқ ҳаракатлар қилиш ва бошқа қилмишлар учун жиноий жавобгарлик белгиланган. Шунингдек, бола ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, уни кафолатлаш борасида, улкан ишлар амалга оширилаётган бир даврда, назаримизда, Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодексига бугунги кундаги долзарб муаммолардан бирига айланган одамлар савдосига қарши кураш борасида «Болалар савдоси (траффиги)» учун тўғридан-тўғри жиноий жавобгарликни назарда тутувчи алоҳида норма киритилса, мақсадга мувофиқ бўлади, деб ҳисоблаймиз. Юқоридагиларга кўра, бола ҳуқуқларининг кафолатлари тўғрисидаги қонуннинг қабул қилиниши, бу фуқароларнинг болаларга бўлган эътиборини янада кўпроқ оширишда, ота-оналарнинг фарзандлар, жамият олдидаги масъулиятларини яна бир бора чуқур ҳис қилишларида, бола муаммоларини бартараф этишда ҳуқуқий асос бўлиб, улар томонидан содир этиладиган жиноятларнинг олдини олишда ва унга қарши курашда муҳим аҳамият касб этади.

www.arxiv.uz Ўзбекистон Республикасида жиноят қонунчилигининг тубдан ислоҳ қилиниши, уни либераллаштириш инсоннинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилишга қаратилган бўлиб, унинг натижасида: - биринчидан, жиноятларни таснифлаш қоидалари бутунлай ўзгарди; - иккинчидан, жазо тизими ва жиноят учун жазо тайинлаш институти тубдан ислоҳ қилинмоқда; - жиноий жавобгарликдан ва жазодан озод қилишнинг янги қоидалари киритилди; - вояга етмаганлар жавобгарлиги такомиллаштирилди; - аёллар, 60 ёшдан ошган эркакларнинг жиноий жавобгарлиги индивидуаллаштирилди; - Жиноят кодекси Махсус қисмида айрим қилмишлар учун жиноий жавобгарлик (декриминализация) бекор қилинди ва аксинча айрим қилмишлар учун жиноий жавобгарлик (криминализация) белгиланди. Мамлакатимизда суд-ҳуқуқ ислоҳотлари жадаллик билан ривожланиб бормоқда. Бу соҳадаги ислоҳотлар демократик давлат ва фуқаролик жамияти қуришнинг замонавий стратегиясини шакллантиришга хизмат қилмоқда. Шу маънода Ўзбекистон Республикаси Президенти И. Каримовнинг иккинчи чақириқ Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг олтинчи сессиясида сўзлаган нутқи катта аҳамият касб этади. Бу нутқда суд-ҳуқуқ тизимини либераллаштирш ва демократлаштиришнинг устувор йўналишлари баён этиб берилди. Бу борада И. Каримов «Суд бугунги кунда аввалгидек ҳукмрон коммунистик тизимнинг қатағон ва жазолаш аппарати эмас, балки у ҳар бир инсон ва фуқаронинг ҳуқуқ ҳамда эркинликларини ишончли тарзда қўриқлаш ва ҳимоя қилишга қаратилган чинакам мустақил давлат институтига айланмоқда»,- деб бежиз таъкидламаган эди. 1 Дарҳақиқат, ислоҳотлар босқичма-босқич амалга оширилаётган ушбу даврда жиноий жазо чоралари ва жиноят содир қилишда айбдор бўлган 1 Каримов И.А. Адолат – қонун уст у ворлигида. // Халқ с ў зи, 2001 йил 30 август.

www.arxiv.uz шахсларга нисбатан жазо тайинлаш масалалари давр талаби даражасида ташкил қилишни тақозо этади ва у ҳозирги куннинг долзарб вазифаларидан бири бўлиб қолмоқда. Демак, мамлакатимизда амалга оширилаётган суд- ҳуқуқ ислоҳотларининг асосий йўналиши сифатида жиноят қонунини либераллаштириш: биринчидан, давлатимизнинг қонунчилик амалиётида биринчи марта амалдаги кодексларга ўзгартиришлар киритувчи ёки уларни тўлдирувчи нормалар моҳиятига кўра қонуннинг орқага қайтиш кучига эгалигини ифодалайди. Чунки унга кўра, жиноят содир этишда айбланаётган фуқароларга тайинланган жазолар либераллаштирилмоқда ёки жавобгарлик ёхуд жазодан озод қилиш мумкин бўлган нормалар доираси кенгайтирилмоқда; иккинчидан, жиноят қонунига киритилган ўзгартириш ва қўшимчалар жиноий таъқиб этиш ҳамда жиноятларни судда кўришнинг асослари ва асосий принципларини тубдан ўзгартиришига олиб келди; учинчидан, киритилган ўзгартириш ва қўшимчалар, биринчи навбатда, айрим жиноят-ҳуқуқий нормаларда сақланиб қолган тоталитар режим асоратларини бартараф этишга хизмат қилди; тўртинчидан, ривожланиб бораётган демократик жамиятнинг қонунлари хусусиятининг ўзиёқ, уларга ихтиёрий тарзда ва сўзсиз риоя этилиши ҳамда ижро қилинишини тақозо этиб, қонун устуворлигини таминлашга хизмат қилмоқда. бешинчидан, Ўзбекистон Республикасининг бугунги кундаги жиноятга оид сиёсати баъзи бир МДҲ, шунингдек, чет мамлакатлар қонунчилигидан фарқли равишда, энг илғор, инсонпарвар ғояларга асосланган. Республикамизда амалга оширилаётган суд-ҳуқуқ ислоҳотлари ва унинг асосий йўналиши бўлмиш жиноят қонунини либераллаштириш жараёнини амалий ва илмий нуқтаи назардан ўрганиб, қуйидаги фикр ва хулосаларга келдик:

www.arxiv.uz - Жиноят қонуни Ўзбекистон Республикаси Олий давлат ҳокимияти органи – Олий мажлиснинг норматив (меъёрий) ҳужжати бўлиб, у жиноят ҳуқуқининг умумий принциплари ва вазифалари, айрим жиноий қилмишларнинг белгилари, уларни содир этганлик учун жазо чораларини белгилайди; - Жиноят қонунини либераллаштиришдан мақсад, жиноят содир этган шахсни жамиятдан ажратмаган ҳолда бошқа енгилроқ жазо тайинлаш йўли билан жамиятга қайтариш имкониятини яратиш, яъни уни ахлоқан тузатишдан иборат бўлиб, суд-ҳуқуқ ислоҳотлари даврида жиноятчиликка қарши кураш чораларини намоён қилади; - жамият ва давлатда юз берган ижтимоий сиёсий ўзгаришлар жазо тизими, уларнинг жойлашиш тартиби, ўз аҳамиятини йўқотганларини бу тизимдан чиқариб ташлаш ёки янги жазо турини киритилишига таъсир қилади. Юқоридагиларга кўра, жиноят қонунини либераллаштиришнинг кейинги босқичларида, назаримизда, қуйидагилар амалга оширилиши керак: 1. Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодекси 42-моддасига кўра, «жазо жиноят содир этишда айбдор деб топилган шахсга нисбатан давлат номидан суд ҳукми билан қўлланиладиган ва маҳкумни қонунда назарда тутилган муайян ҳуқуқ ва эркинликлардан маҳрум қилиш ва уларни чеклашдан иборат мажбурлов чорасидир». Қонунда берилган ушбу таъриф тўлиқ ва аниқ бўлишига қарамасдан, жазонинг ҳуқуқий категория сифатида судланганлик оқибатини келтириб чиқариши тўғридан-тўғри қонунда назарда тутилиши керак. 2. Жиноят қонунида назарда тутилган ва содир этилган жиноят учун қўлланиладиган бошқа-ҳуқуқий таъсир чоралари, жумладан, тиббий йўсиндаги мажбурлов чоралари, вояга етмаганларга қўлланиладиган мажбурлов чоралари жазо тушунчаси доирасига кирмайди ва жиноий жазо каби судланганлик оқибатини келтириб чиқармайди. Чунки ушбу чоралар,

www.arxiv.uz аввало, жиноят содир этган шахснинг манфаатлари (соғайиши, таълим олиши ва бошқа) учун қўлланилиб, жазога хос бўлган хусусиятларга эга эмас. 3. Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексида назарда тутилган жазо тизимини ўрганиш, бугунги кунда жазо тизими янада либераллаштирилиши ва бу борада жамиятдан ажратиш билан боғлиқ бўлмаган жазо турлари доираси кенгайтирилишини талаб этади. Бу борада жазо тизимига жамоат ишлари, етказилган зарарни қоплаш каби чораларни жиноий жазо сифатида киритиш мақсадга мувофиқдир. 4. Жиноят учун жазо тайинлаш институтини либераллаштиришнинг кейинги босқичларида жиноятга тайёргарлик ва жиноятга суиқасд қилганлик учун жазо тайинлаш қоидаларини алоҳидалаштириш ҳам муҳим аҳамият касб этади. Чунки ушбу қоида тўғридан-тўғри қонун нормалари орқали индивидуаллаштиришга хизмат қилади, зеро, жиноятга тайёргарлик кўриш жиноятга суиқасд қилишга нисбатан ижтимоий хавфлилиги камроқ, шу жиҳатдан, енгилроқ жазо тайинланишига олиб келади. Ўзбекистон Республикаси Жиноят қонунида назарда тутилган бу борадаги қоидалар эса, тамом бўлмаган жиноятларнинг ушбу шаклларига нисбатан, назаримизда, жазо тайинлаш қоидаларини индивидуаллаштириш имконига тўла эмас. 5.Умрбод озодликдан маҳрум қилиш жазосини афв этишнинг ҳуқуқий оқибатлари, айнан жиноят қонунчилигида ўз аксини топиши керак. Амалдаги жиноят қонунчилигига кўра, шахс умрбод озодликдан маҳрум қилиш жазосига ҳукм қилинганда, у афв этилиши натижасида қандай ҳуқуқий оқибатлар келиб чиқиши қонунчиликда аниқ ўз ифодасини топмаган. Чунки Жиноят кодекси 76-моддасининг 3-қисмида умрбод озодликдан маҳрум қилиш жазосига ҳукм қилинган шахсни афв этишнинг фақат ҳуқуқий шартлари назарда тутилган, холос. Шунингдек, Жиноят кодекси 51-моддасида ҳам ушбу ҳолат тўғрисида ҳеч қандай қоидалар мустаҳкамланмаган. Жиноят кодекси 50-моддаси 7-қисмининг «г» бандида эса, «умрбод озодликдан маҳрум этишга ҳукм этилганлар, шунингдек афв этиш тартибида умрбод озодликдан маҳрум қилиш жазоси озодликдан

www.arxiv.uz маҳрум қилиш билан алмаштирилган шахслар ҳам жазони махсус тартибли колонияларда» ўташлари тўғрисида сўз юритилади. Бундан хулоса қилиш мумкинки, умрбод озодликдан маҳрум қилиш жазосига ҳукм этилган шахс афв этилганда, ушбу жазо озодликдан маҳрум қилиш жазоси билан алмаштирилиши мумкин. Аммо бу борада озодликдан маҳрум қилиш жазосини қандай муддатларга алмаштириш мумкинлиги тўғрисида савол туғилади. Ушбу масала Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2007 йил 14 ноябрдаги «Умрбод озодликдан маҳрум қилиш тариқасидаги жазони қўллашнинг айрим масалалари тўғрисида»ги Қарорида ҳам ойдинлаштирилмаган. 6. Жиноят кодекси 59-моддасининг 3-қисмида, «агар жиноятлар мажмуини ташкил этувчи жиноятлардан лоақал биттаси оғир ёки ўта оғир жиноят бўлса, ушбу кодекснинг Умумий қисмида шу жазо тури учун белгиланган доирада тайинланган жазоларни тўла ёки қисман қўшиш йўли билан жазо узил-кесил тайинланади», дейилади. Яъни қонун мазмунидан кўринадики, ушбу ҳолларда жазонинг енгилини оғирроғи билан қоплаш қоидаси қўлланилиши мумкин эмас. Аммо кодекснинг 59-моддаси 4-қисмида назарда тутилган қоидаларга кўра, ушбу ҳолларда ҳам қоплаш принципининг қўлланиши мумкинлиги назарда тутилган. Яъни жиноятлар мажмуи бўйича жазо тайинлашда, агар жиноятлардан ҳеч бўлмаганда биттаси учун умрбод озодликдан маҳрум қилиш тариқасидаги жазо тайинланганда, узил-кесил жазо ЖК 59-моддаси тўртинчи қисми қоидасига мувофиқ енгилроқ турдаги жазони умрбод озодликдан маҳрум қилиш билан қоплаш орқали тайинланади. Шунингдек, жиноятлардан ҳеч бўлмаганда биттаси учун узоқ муддатли озодликдан маҳрум қилиш жазоси тайинланганда, узил-кесил жазо ЖК 59-моддаси бешинчи қисми қоидасига мувофиқ ёхуд енгилроқ жазони оғирроғи билан қоплаш орқали, бироқ йигирма беш йилдан ортиқ бўлмаган муддатга тайинланади. 1 1 Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг «Умрбод озодликдан маҳрум қилиш тариқасидаги жазони қўллашнинг айрим масалалари тўғрисида» қарори. // Ҳуқуқий ҳужжатлар тўплами. – Тошкент, 2007. 47-б.

www.arxiv.uz Маълумки, умрбод озодликдан маҳрум қилиш ва узоқ муддатли озодликдан маҳрум қилиш фақат икки турдаги ўта оғир жиноят учун қўлланилиши назарда тутилган. Бу эса, ўз навбатида, Жиноят кодекси 59- моддасининг 3 қисми ва 4-қисми мазмуни бир-бирига зидлигини кўрсатади. Назаримизда, қонундаги бундай номутаносибликни, ушбу модданинг 3- қисмида назарда тутилган қоидалардан кейин «агар жиноятлардан бири учун умрбод озодликдан маҳрум қилиш ёки узоқ муддатли озодликдан маҳрум қилиш жазоси тайинланган ҳоллар бундан мустасно», деган сўзлар билан тўлдириш орқали ҳал қилиш мумкин. 7 . Жиноий жазоларни либераллаштиришнинг кейинги босқичларида вояга етмаганлар учун жамиятдан ажратиш билан боғлиқ бўлмаган жазолар доирасини, яъни озодликдан маҳрум қилишга муқобил бўлган жазолар доирасини кенгайтириш мақсадга мувофиқ. Ушбу ҳолат, аввало, жарима, ахлоқ тузатиш ишлари жазосини қўллашда вояга етмаган шахснинг кўпгина ҳолларда мустақил маблағга эга эмаслиги, жарима жазосини ижро этилиши, кўпроқ унинг ота-онаси зиммасига тушиши ёхуд ахлоқ тузатиш ишлари жазосини ижро этиш муайян муаммоларнинг мавжудлиги билан изоҳланади. Сир эмас, вояга етмаганларга қўлланиладиган қамоқ жазоси шахсни бутунлай қисқа муддатга жамиятдан ажратиш билан боғлиқ бўлган жазо бўлиб, бугунги кунда ушбу жазони ижро этиш борасида муаммолар йўқ эмас. Назаримизда, бу борада, Жиноят кодексининг 85-моддасига «мажбурий ишлар» тарзидаги жазони мустаҳкамлаш ўринлидир. Жазонинг ушбу тури бугунги кунда деярли кўпчилик мамлакатларда кенг тарқалган бўлиб, бозор иқтисодиёти муносабатларида у ўзининг самарасини бериши мумкин.

O'xshashlar

Жиноят ва жазо тайинлаш тўғрисидаги қоидаларни либераллаштириш масалалари

Вояга етмаганларнинг тарбияси ва уларнинг ҳуқуқларини муҳофаза қилиш тўғрисидаги қонунлар ижроси

Вояга етмаганлар тўғрисидаги қонунлар ижроси устидан прокурор назорати

Ўзбекистон Республикаси прокуратура идораларининг вояга етмаганларга доир қонунлар ижроси устидан назорат фаолияти

Судлар томонидан алоҳида тартибда кўриладиган ишларнининг кўрилишида процессуал хусусиятлар