Ворислик ҳуқуқи. Ворислик асослари. Меросни эгаллаш - Huquqshunoslik - Referatlar

Ворислик ҳуқуқи. Ворислик асослари. Меросни эгаллаш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

94.060546875 KB

Ko'chirib olish

Ворислик ҳуқуқи . Ворислик асослари. Меросни эгаллаш Режа: 1. Мерос ва ворислик тушунчалари 2. Ворислик асослари 3. Мероснинг очилиши ва ворислик ҳуқуқини амалга ошириш . 4. Мерос ҳуқуқининг субъектлари. 5. Нолойиқ меросхўрларни меросдан четлаштириш 6. Васият бўйича ворислик тушунчаси 7. Васиятноманинг шакллари 8. Нотариал тасдиқланган васиятнома 9. Нотариал тасдиқланган васиятномаларга тенглаштирилган васиятномалар 10. Васиятномани ўзгартириш, бекор қилиш 11. Васиятноманинг ҳақиқий эмас деб топилиши 12. Васиятномани ижро этиш 13. Васият мажбурияти 14. Қонун бўйича ворислик тушунчаси 15. Ворисликка чақириш навбатлари 16. Меросдан мажбурий ҳисса олиш ҳуқуқи 1

Мерос ва ворислик тушунчалари . Халқ ўртасида мерос деганда, вафот этган шахсдан қолган мол-мулк тушунилади. Хусусий мулкнинг мазмуни кенгайиши билан мерос ҳуқуқининг мундарижаси такомиллашади ва кенгаяди. Ҳаётда ҳар бир шахс бошқа бир шахслар билан ҳар хил муносабатларда бўлади. Бу муносабатлар, албатта, шахснинг эркин иродаси билан вужудга келади. Вақт ўтиши билан бир муносабат бекор бўлади, иккинчи бир муносабат вужудга келади. Муносабатнинг барчаси шахсий ёки мулкий муносабатлар бўлиб, маълум бир қоидалар билан тартибга солинади. Муносабатда турган ҳар бир шахс муайян бир ҳуқуқ ва мажбуриятларга эга бўлади. Бундай ҳуқуқ ва мажбурият, қоида тариқасида, шахс вафот этгандан сўнг ҳам ўз кучини сақлаб қолади. Бошқача қилиб айтганда, шахснинг вафот этиши бундай ҳуқуқ ва мажбуриятларнинг бекор бўлишига олиб келмайди. Масалан, кредит муассасаларига қўйилган маблағ, уни қўйган шахс вафот этганда ҳам банк омонатни бериш мажбуриятидан озод бўлмайди. Мажбурият давом этади, аммо талаб қилиш ҳуқуқи бошқа шахсларга ўтади. Фуқаро вафот этгандан кейин ҳам унинг барча ҳуқуқи ва мажбуриятлари ўз кучини сақлаб қолмайди, айримлари бекор бўлади. Вафот этган шахснинг ҳаётлигида бошқа шахсга ўтиши мумкин бўлган унинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари мерос тариқасида ворисларга ўтади. Шундай қилиб, шахснинг ҳаётлигида бошқа шахсларга ўтиши мумкин бўлган унинг ҳар қандай ҳуқуқ ва мажбуриятлари мерос ҳисобланади ва ворислик ҳуқуқи асосида меросхўрларга ўтади. Аниқроқ қилиб айтганда, вафот этган шахсга тегишли бўлган мулк - уй-жой, автомашина ва бошқа мол-мулклар эмас, балки шу мол-мулкка нисбатан бўлган мулк ҳуқуқи мерос тариқасида ўтади. Вафот этганнинг шахси билан боғлиқ бўлган ҳуқуқ ва мажбуриятлар мерос сифатида бошқаларга ўтмайди. Масалан, ижтимоий таъминот ва меҳнат қонунлари асосида шахснинг оладиган нафақа, пенсия ва бошқа тўловларига бўлган ҳуқуқлари, фуқаролик ҳуқуқи нормалари билан тартибга 2

солинадиган муносабатларда вужудга келадиган шахсий номулкий ҳуқуқ ва мажбуриятлари. Ҳар бир шахс ўз мулкининг вафот этганидан сўнги тақдирини олдиндан, ҳаётлигида белгилаб қўйиши мумкин. Демак, мерос деганда, вафот этган шахснинг мол-мулки, мулкка бўлган ҳуқуқи, бошқалардан талаб қилиш ҳуқуқи, бошқалар олдидаги мажбуриятлари ва қарзларини тушуниш керак. Шундай қилиб, мерос-бу фуқароларнинг ҳаётлигида бошқа шахсларга ўтиши мумкин бўлган унинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари йиғиндисидан иборат. Мерос ҳуқуқи, фуқароларнинг хусусий мулк ҳуқуқи билан чамбарчас боғланган ва фуқаролик ҳуқуқ тармоғининг ҳуқуқ тармоқча ларидан ҳисобланади. Мулк муносабатлари каби мерос ва ворислик муносабатлари ҳам фуқаролик ҳуқуқи нормалари билан тартибга солинади 1 . Мерос ҳуқуқи - бу фуқаронинг вафоти муносабати билан унинг мулкий, мулк билан боғлиқ бўлган шахсий-номулкий ҳуқуқ ва мажбуриятларининг бевосита қабул қилиб олишни амалга ошириш учун зарур бўлган ҳуқуқий нормалар йиғиндисидан иборатдир. Мерос ҳуқуқи фуқароларнинг мулкий ҳуқуқлари ва манфаатларини қўриқлаш билан боғланган бўлиб, уларнинг ўз мулкига нисбатан тасарруф этиш ҳуқуқини ҳеч қандай тўсиқсиз, нафақат ҳаётли гида, шунингдек, вафот этгандан сўнг ҳам амалга оширилишини таъминлайди. Хусусий мулк эгаси ўзи вафотидан кейин мулкнинг кимга ўтиши масаласини мерос ҳуқуқи асосида ҳаётлигида аниқлаб қўяди. Шу билан у хусусий мулк ҳуқуқининг мавқеини мустаҳкамлайди, мулкнинг кўпайиши ва ривожланишини таъминлаш йўли билан меросхўрларнинг ҳам яхши яшаш ва ҳаёт кечириш шароитларини яхшилашга кўмаклашади. Мерос ҳуқуқи мутлақ ҳуқуқ бўлиб у қонун билан кафолатланган. Бу ҳуқуқдан барча фуқаролар, уларнинг миллати, ижтимоий аҳволи, мулкий 1 Давлат ва ҳуқуқ назарияси дарслиги. Тошкент. 2000 й. 323-бет. 3

бойлиги, жинси ва диний эътиқоди, хизмат вазифасидан қатъи назар, баробар фойдаланадилар. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 36-моддасида «Ҳар бир шахс мулкдор бўлишга ҳақли. Банкка қўйилган омонатлар сир тутилиши ва мерос ҳуқуқи қонун билан кафолатланади», -деб кўрсатилган. Шундай қилиб, мерос ҳуқуқи меросга оид барча муносабатларни тартибга солишга қаратилган ҳуқуқий нормалар йиғиндисидан иборат. Мерос ҳуқуқининг асосий ўзига хос белгилари қуйидагилардан иборат: 1) мерос ҳуқуқи фуқароларнинг хусусий мулки ва мулкий ҳуқуқ ҳамда мажбуриятларини ҳимоя қилиш, уни мустаҳкамлаш воситаси ҳисобланади; 2) мерос қолдирувчи ўзининг хусусий мулк ҳуқуқини вафотидан кейин ҳам сақланиши, кўпайиши, ривож топиши билан оилавий ва қариндошлик ришталарини мустаҳкамлашдаги омилларини ҳисобга олган ҳолда, меросни кимга ўтишига бефарқ қарай олмайди. 3) қонунда белгилаб қўйилган меросхўрлар бўлиб, асосан мерос қолдирувчининг қариндошлик муносабати билан боғланган шахслар, унинг оила аъзолари ва қарамоғидаги меҳнатга қобилиятсиз, ёрдамга муҳтож шахслар ҳисобланадилар; 4) мерос мулкидан олинадиган ҳисса эркаклар учун ҳам, аёлллар учун ҳам, қайд қилинган никоҳдан туғилган болалар учун ҳам, қонун билан белгиланган тартибда оталиги аниқланган болалар учун ҳам, фарзандликка олинганлар учун ҳам, баробардир; 5) васият бўйича меросхўрлар доирасини белгилаш мерос қолдирувчининг мутлақ ҳуқуқи бўлиб, у нафақат жисмоний шахслардан, шунингдек, юридик шахслардан ҳам иборат бўлиши мумкин; 6) қонун бўйича ҳам, васият бўйича ҳам ворислик амалга оширилмаган ҳолларда мерос мулк тақдири суднинг қарори билан ҳал қилинади. 4

Шундай қилиб, мерос ҳуқуқи фуқаролик ҳуқуқининг ажралмас ва якунловчи қисми ҳисобланиб, фуқароларнинг хусусий мулк ҳуқуқи билан чамбарчас боғланган. Фуқаролик қонунчилигида мерос ҳуқуқи, ворислик асослари, мерос таркиби, мероснинг очилиши, меросхўрлар тизими ва нолойиқ меросхўрларни меросдан четлатиш асослари, васият бўйича ворисларнинг умумий қоидалири, меросдан мажбурий ҳисса олиш ҳуқуқ ни, меросни муҳофаза қилиш, уни бошқариш, меросни эгаллашнинг умумий қоидалари, меросга бўлган ҳуқуқни тасдиқлаш, меросни тақсимлаш, меросдан воз кечиш ҳуқуқлари, ҳозир бўлмаган ворисларнинг ҳуқуқлари, мерос-мулкка нисбатан имтиёзли ҳуқуққа эга бўлган шахслар, мерос мулкдан қилинадиган харажатлар, эгасиз қолган мерос мулкининг тақдирини белгилаш ва бошқа меросга оид ҳуқуқий нормалар йиғиндисидан иборатдир. Ворислик ҳуқуқи тушунчаси. Ворис деганда, қонунда белгилаб қўйилган мерос қолдирувчининг қариндошлик муносабатлари билан боғланган авлод ва аждодлари, унинг қарамоғида бўлган меҳнатга қобилиятсиз боқимлари (қонун бўйича ворислар), шунингдек, қонун да белгиланган тартибда ва шартларга риоя қилиб, мерос қолдирувчи томонидан тайинланган, унинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари олингач, мероснинг ўтиши лозим бўлган, муомала лаёқатига эга бўлган шахслар (васият бўйича ворислар) тушунилади. Ворислик ҳуқуқи, қонунда белгиланган ёки мерос қолдирувчи томонидан васиятномада кўрсатилган тартибда ва шартларга асосан унга тегишли бўлган мулк ва мулкий ҳуқуқ ҳамда мажбуриятларни меросхўрларга ўтиш тартибини белгилайди. Фуқаролик қонунида ворислик деб, марҳум фуқаро мулкининг қонунларда белгиларган тартибда бир ёки бир неча шахсларга (ворисларга) ўтишига айтилади. Ворислик ҳуқуқи деб, фуқаронинг вафот этганидан сўнг мулкининг бошқа шахсларга (ворисларга) ўтказилишида вужудга келадиган 5

муносабатларнинг тартибга соладиган ҳуқуқий нормалар йиғинди сига айтилади. Ворислик- бу ижтимоий муносабатларнинг алоҳида бир тури ҳисобланиб, мол-мулкни ёки мулкка бўлган ҳуқуқ ва мажбуриятларни бир шахсдан (мерос қолдирувчидан) иккинчи шахсга (меросхўр ларга) ўтиши билан боғлиқ. Шунинг учун ҳам у ҳаммадан аввал, иқтисодий ҳодиса сифатида ва вафот этган шахснинг мулкини, мулкий ҳуқуқ ва мажбуриятларини бошқа шахсларга ўтиш тартибини белгилайди. Ворисик ҳуқуқи мерос ҳуқуқининг бир бўлаги сифатида унинг амал қилинишини таъминлайди, мерос таркибига кирган мол-мулк ва мулкий ҳуқуқ ҳамда мажбуриятларни меросхўрларга ўтиш қоида ларини ўз ичига олади. Ворисик ҳуқуқи фуқаролар вафот этганда уларнинг маълум бир ҳуқуқ ва мажбуриятларини бошқа шахсларга ўтиш тартибини белгилаб берувчи фуқаролик ҳуқуқий нормалар йиғиндисидан иборатдир. Бу фикр кўпчилик юридик адабиётларда ҳуқуқшунос олимлар томонидан исботланган. Шундай қилиб, ворислик ҳуқуқи-бу мерос очилган пайтда вафот этган шахсга тегишли бўлган мол-мулк, мулкий ҳуқуқ ва мажбуриятларни меросхўрларга ўтиш тартиби ва шартларини белгилаб берувчи ҳуқуқий нормалар йиғиндисидан иборат. Демак, ворислик ҳуқуқининг вазифаси вафот этган шахснинг мулкий ҳуқуқ ва мажбуриятларни бошқа шахсларга, меросхўрларга ўтишини қонун билан белгиланган тартибда таъминлашдан иборат. Ворислик асослари . Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 54- моддасида «Мулкдор мулкига ўз хоҳишича эгалик қилади, ундан фойдаланади ва уни тасарруф этади»,-дейилган. Бу ҳуқуқдан фойдаланиб ҳар бир шахс ўзи ҳаётлигида ўзига тегишли бўлган хусусий мулкнинг тақдирини ҳал қилиб қўяди, вафотидан кейин уни кимга ўтишини белгилаб қўяди. 6

Шу билан бирга, фуқаро вафот этганидан сўнг унинг мулки кимларга ўтиши қонун билан ҳам белгилаб қўйилган бўлади. Демак, Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 1112- моддасига асосан, ворислик икки асосда вужудга келади. Биринчидан, васият бўйича ва, иккинчидан, қонун бўйича. Мулкдор ўзига тегишли бўлган хусусий мулкнинг тақдирини ўзи вафот этгандан сўнг унинг маълум бир шахс томонидан тасарруф қилинишини белгиламаган ҳолларда қонун бўйича ворислик амалга оширилади. Бундан ташқари, қонун бўйича ворислик: Биринчидан, васиятнома қисман ёки бутунлай ҳақиқий эмас деб топилган ҳолларда; иккинчидан, мерос мулкининг ҳаммаси васият қилинмасдан қолган тақдирда, васият қилинмаган қисмига; учинчидан васият бўйича меросхўр мерос очилгандан кейин меросни қабул қилиб олмасдан вафот этган бўлса; тўртинчидан, васият бўйича меросхўр меросни олишдан бош тортган ёки ундан воз кечган ҳолларда вужудга келади. Қонун бўйича меросхўр мерос қолдирувчи билан қон-қарин дошлик ришталари билан боғланган унинг аждодлари ва авлодлари, оила аъзолари, меҳнатга лаёқатсиз, унинг қарамоғида бўлган, оила аъзоси бўлмаган шахслар бўлишлари мумкин. Демак, қонун бўйича меросхўр бўлиш учун нафақат мерос қол - дирувчининг расман қон-қариндошлари бўлиши, шунингдек, амалда ҳаётда ҳам яқин кишилари бўлиши мумкин. Қонун бўйича ворислик муносабати билан мерос қолдирувчи нинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари ўтиш тартиби ва шартлари қонунда белгилаб қўйилган бўлади. Мерос мулк қонунда белгиланган тартибда, миқдорда ва тартибда меросхўрлар ўртасида тақсимланади. Қонунда белгиланмаган шахсларга ёки белгиланган тартибни бузиб, мерос мулкни яқин қариндошларига ёки бошқа яқин кишиларига, мерос қолдирувчининг қарамоғида бўлмаган шахсларга бериш мумкин эмас. 7

Қонун бўйича ворислик ҳуқуқи мерос қолдирувчининг вафоти ёки унинг суд қарори билан вафот этган деб эълон қилиниши билан бирданига ва тўлиғича меросхўрларга ўтади. Васият бўйича ворислик мерос қолдирувчининг эрки билан вужудга келади. Мерос қолдирувчининг ҳуқуқ ва мажбуриятларини мерохўрлар ўртасида тақсимлаш, мерос қолдирувчининг эрки билан амалга оширилади. Меросдан четлаштириш ёки мерос олишдан маҳрум қилиш фақат қонунда белгиланган асосларда ва тартибда суд томонидан ҳал қилинади. Ворислик асослари қонун бўйича ворисликда ҳам, васият бўйича ворисликда ҳам келишув мавзуси бўлиши мумкин эмас. Аммо ҳаётда ва ҳатто, суд амалиётида ҳам бундай келишувлар учраб туради. Масалан, нотариал тартибда тасдиқланган васиятномага асосан фуқаро Сотиболдиев ўзига тегишли бўлган уй-жойни ва жамғарма банкида сақланаётган омонат маблағни набираси Баҳодиржонга васият қилиб қолдирган. Сотиболдиев вафотидан сўнг унинг вояга етган болалари судга мурожаат қилиб мерос қолдирувчи оғир касаллиги сабабли васиятномага имзо қилиш имконияти бўлмаган, васиятнома қалбаки лаштирилган деган асосда уни ҳақиқий эмас деб топишни сўраганлар, аризани кўрган туман суди иш юритишни бекор қилиб, тарафларнинг мерос мулкини тақсимлаш ҳақидаги ўзаро келишувини тасдиқлаш тўғрисида ажрим чиқарган. Вилоят судининг раёсати вилоят прокурорининг назорат тартибида берган протестини рад қилиб, туман суди ажримини кучда қолдирган. Республика Бош прокурори ўринбосарининг протести билан Олий суднинг фуқаролик ишлари бўйича суд ҳайъати туман судининг ажрими ва вилоят судининг қарорини бекор қилиб, ишни қайтадан кўришга юборган. Олий суд ҳайъати қарорида, иш бўйича васиятноманинг ҳақиқий ёки ҳақиқий эмаслигини аниқламасдан туриб, масалани ҳал қилиш мумкин эмаслигини ва бу масалада, васият бўйича ҳамда, шунингдек, қонун бўйича ворисликда ворислик асослари келишув мавзуи бўлиши мумкин эмаслигини кўрсатган. 8

Мероснинг очилиши ва ворислик ҳуқуқини амалга ошириш . Мероснинг очилиш вақти ва жойи. Қонун ворислик ҳуқуқий муносабатларининг келиб чиқишини очилиши билан боғлайди. Ворислик ҳуқуқи асосида мерос мулкини қабул қилиб олиш мероснинг очилиши муносабати билангина амалга оширилади. Шунинг учун ҳам мероснинг очилиш жойи ва вақти муҳим ва зарур аҳамият касб этади. Ворислик ҳуқуқининг вужудга келиши муайян бир ҳодисанинг содир бўлиши билан боғлиқ. Бундай ҳодиса биринчидан, фуқаронинг вафот этиши, ёки, иккинчидан, фуқаронинг суд қарори билан вафот этган деб эълон қилиниши ҳисобланади. Мероснинг очилиши маълум бир вақтда вужудга келади. Мероснинг очилиши деганда, мерос ва ворислик ҳуқуқининг пайдо бўлишини белгилаб берувчи юридик фактнинг юзага келиши тушунилади. Мероснинг очилиш вақтини тўғри аниқлаш меросга оид ҳуқуқий муносабатларни амалга ошириш ғайриқонуний ҳаракатларининг олдини олишга имкон беради. Мероснинг очилиш вақтини тўғри аниқлаш биринчидан, мерос тариқасида ўтадиган қолдирувчинин ҳуқуқ ва мажбуриятларининг таркибини белгилаш; иккинчидан, меросхўрлар доирасини аниқлаш; учинчидан, қонун бўйича ҳамда васият бўйича белгиланган мерос мулкини қабул қилиб олиш ёки ундан воз кечиш; тўртинчидан, меросга бўлган ҳуқуқ тўғрисида гувоҳнома бериш ва кредитларнинг даъво қўзғатиши учун муддатни белгилаш ва бошқа меросга оид ҳуқуқий муносабатларни амалга ошириш билан бевосита боғлиқдир. ФКнинг 1116-моддасига асосан, мерос қолдирувчининг вафот этган куни (зарур бўлганда пайти ҳам), мерос очилган вақт деб саналади. Фуқаро вафот этган деб эълон қилинган ҳолларда, агар суднинг қарорида бошқача муддат кўрсатилган бўлмаса, вафот этган деб эълон қилиш тўғрисирдаги ҳал қилув қарори қонуний кучга кирадиган кун мерос очилган вақт ҳисобланади. 9

Фуқаронинг ўлими факти фуқаролик ҳамда далолатномаларни қайд қилиш идоралари томонидан берилган фуқаронинг вафот этгани тўғрисидаги гувоҳнома билан тасдиқланади. Ҳар хил бахтсиз ҳодисалар оқибатида бедарак йўқолган шахсларнинг вафот этган кунини аниқлашда, суд шу бахтсиз ҳодиса рўй берган вақтни фуқаролик вафот этган кун деб ҳал қилув қарорида кўрсатиши мумкин. Бундай ҳолларда суд қарорида кўрсатилган кун мероснинг очилган вақти ҳисобланади. ФКнинг 36-моддасига асосан, агар фуқаронинг қаерда турганлиги ҳақида унинг доимий яшаш жойида 3 йил мобайнида маълумот бўлмаса, башарти у ўлим хавф солиб турган ёки муайян бахтсиз ҳодисадан ҳалок бўлган деб тахмин қилиш учун асос бўладиган вазиятларда бедарак йўқолган бўлиб, унинг қаердалиги ҳақида 6 ой мобайнида маълумотлар бўлмаса, манфаатдор шахсларни аризасига мувофиқ суд уни вафот этган деб эълон қилиши мумкин. Фуқаронинг вафот этганлигини расмийлаштирилганда мерос қолдирувчининг вафот этган пайти, яъни соати ҳисобга олинмайди. Аммо бирининг вафотидан кейин бошқаси мерос олишга ҳақли бўлган шахсларнинг бир вақтда вафот этганларида уларнинг қайси бири олдин ва қайси бири кейин вафот этганлигини аниқлаш талаб қилинса, қонун бир календарь сутка (йигирма тўрт соат) ичида вафот этганларни бир вақтда вафот этган деб ҳисоблайди ва мерос уларниг ҳар биридан кейин очилади. Бундай ҳолда улардан ҳар бирининг меросхўри алоҳида ворисликка чақириладилар. Вафот этганларнинг бир-бирларидан мерос олиш ҳуқуқи пайдо бўлмайди. Никоҳ муносабатлари ёки қон-қариндошлик туфайли бир-бир лари билан боғланган шахсларнинг бир вақтда вафот этганда, уларнинг ҳар бирининг ворислари мустақил равишда ворисликка чақири ладилар. Масалан, автоавария оқибатида эр ва хотин бир пайтда ҳалок бўлдилар. Эрнинг олдинги хотинидан бир боласи ва хотинининг ҳам олдинги эридан бир боласи бўлган. Нотариус меросни тақсимлаганда, аввало, улардан қолган мол-мулкни Оила кодексининг 23-, 25- ва 27-моддалари, ҳамда никоҳ 10

шартномаларига асосан, уларнинг ҳар бирининг хусусий, шахсий ва биргаликдаги мулкдаги ҳар бирининг ҳиссасини ОКнинг 27- ва 28-моддалари тартибида аниқлаб, меросни адолатли ворислар ўртасида тақсимлаш чораларини кўриши керак. Чунки эр билан хотин ўртасида ворислик ҳуқуқи пайдо бўлмайди. Уларниг ҳар биридан кейин мерос очилгани сабабли, ҳар иккаласининг меросхўрлари ўзларнинг бири отасининг, бири онасининг мерос мулкига ворис бўладилар. Васиятнома берган шахс билан васиятномага асосан ҳуқуқ олувчи шахс бир вақтнинг ўзида вафот этган тақдирда васият бўйича мерос очилмайди. Мерос мулк қонун бўйича ворисларга ўтади. Ота-бола «К» ва «Б» бир пайтда автоавария оқибатида ҳалок бўлганликлари сабабли, «Б»нинг боласи, «К»нинг набираси «В» нотариусга мурожаат қилиб, бобоси «К» томонидан отаси «Б» номига васият қилиб қолдирган енгил автомашинани тақдим қилиш ҳуқуқи бўйича унга гувоҳнома беришни сўраган. Нотариус гувоҳнома беришни рад қилиб, ФК.нинг 1116-моддасининг III қисмига асосан биридан кейин бошқаси мерос олишга ҳақли бўлган шахслар бир календарь сутка ичида вафот этган тақдирда, мерос уларнинг ҳар биридан кейин очилиши ва ҳар бирининг меросхўрлари ворисликка алоҳида чақирилишлари, васиятнома берган шахс билан васиятнома бўйича ҳуқуқ олувчи шахс бир вақтнинг ўзида вафот этганлигида, васият бўйича мерос очилмаслиги ва мерос мулки қонун бўйича ворисларга ўтиши ҳақида тушунтирган. Ворислик ҳуқуқий муносабатларга татбиқ этилиши лозим бўл ган қонун ҳужжатларини тўғри аниқлаш ҳам мероснинг очилиш вақтини аниқ белгилашга боғлиқ. Чунки меросхўрлар доираси ҳам, мерос муносабатларини татбиқ қилиш лозим бўлган қонунлар ҳам мероснинг очилиш пайти билан белгиланади. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик Кодексини амалга киритиш тартиби тўғрисидаги 1996 йил 29 август Олий Мажлис қарори нинг 12- бандида ФКнинг 1112-1157-моддаларида назарда тутилган мерос ҳуқуқи 11

нормалари 1997 йил 1 мартгача мерос очилган бўлиб, аммо меросхўрларнинг ҳеч бири томонидан қабул қилиб олинмаган ва мерос ҳуқуқи бўйича давлат ёки фуқароларнинг унинг ўзи бошқа риш органи ихтиёрига ўтказилмаган меросга нисбатан ҳам татбиқ қилиниши белгилаб қўйилди. Демак, 1997 йил 1 мартгача, яъни ФК амалга киритилгунгача қабул қилиб олинган мерос мулк тўғрисида ворислар ўртасида ёки бошқа шахслар ўртасида келиб чиққан. Низолар амалдаги фуқаролик қонун нормалари билан эмас, балки эски фуқаролик қонуни мерос ҳуқуқи қоидаларига асосан ҳал қилиниши керак. Мерос ҳуқуқига доир ФК қоидалари 1997 йил 1 мартгача очилган ва қабул қилиб олинмаган мерос мулк юзасидан орқага қайтиш кучига эга. Ворисликка доир ҳуқуқий муносабатлар мерос очилган пайтда амалда бўлган қонун ҳужжатлари билан тартибга солинади. Шу билан бирга мерос очилган жойда амалда бўлган қонунларга асосланади. Шу сабабдан мероснинг очилиш жойини тўғри аниқлаш қонун нинг ҳуқуқий муносабатга тўғри татбиқ қилинишини таъминлайди. Мероснинг очилиш жойини аниқлаш билан мерос мулкни қў риқлаш, уни бошқариш, қонунда белгиланган тартибда меросга бўл ган ҳуқуқ тўқрисида гувоҳнома берадиган нотариал идорани аниқ лаш, кредиторларнинг талабларини кўриб чиқиб, ҳал қиладиган идораларни белгилаш ва бошқа мерос очилиш жойи билан боғлиқ масалаларни тўғри ҳал қилиш таъминланади. «Фуқаронинг доимий ёки асосан яшаб турган жойи,- дейилади ФКнинг 21 моддасида,- унинг яшаш жойи ҳисобланади. Ўн тўрт ёшга тўлмаган вояга етмаганларнинг (кичик ёшдаги болаларнинг) ёки васийликда бўлган фуқароларнинг қонуний вакиллари-ота-оналари, фарзандликка олувчилари ёки васийлари яшайдиган жой вояга етмаганлар ёки васийликда бўлган фуқароларнинг яшаш жойи ҳисоб ланади». ФКнинг 1117-моддасида мерос қолдирувчининг охирги доимий яшаб турган жойи мероснинг очилиш жойи деб белгиланган. 12

Агар мерос қолдирувчиннг охирги яшаб турган жойи номаълум бўлса, унинг кўчмас мулки ёки унинг асосий қисми турган жой, кўчмас мулки бўлмаган тақдирда, кўчар мулкнинг асосий қисми турган жой мерос очилган жой ҳисобланади. Демак, мерос қолдирувчининг мулки бир неча жойда жойлашган тақдирда, мерос очилган жой бўлиб, унинг асосий қисми турган жой саналади. Ўзининг асосий турар жойидан вақтинча бошқа жойда- ҳарбий хизматда, ўқув юртларида, қамоқ жойларида, чет элларда яшаб турган шахслар вафот этганда уларнинг аввал турган доимий яшаш жойлари мерос очилган жой ҳисобланади. Мерос қолдирувчининг доимий яшаш жойига уй-жой бошқарма лари, маҳалла қўмиталари, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари томонидан берилган ҳужжатларга асосан, уй дафтаридан олинган кўчирма ёки паспортдаги белгидан аниқлаш мумкин. Фуқаро «Б» Қорақалпоғистон республикасининг Қўнғирот шаҳрида ўзининг туғишган онаси «Х»нинг уйида яшаб турган пайтда вафот этади. Унинг номига расмийлаштирилган енгил автомашина «Тико» Қўнғи рот шаҳар Нотариуси томонидан меросга бўлган ҳуқуқ тўғрисида онаси «Х»га гувоҳнома берилган. Тошкент шаҳрида доимий яшаб турган «Б»нинг хотини ва ўғли, унинг номидаги уй-жойни ва бошқа мерос мулкларини қонун бўйича ворислик асосида қабул қилиб оладилар ва меросга бўлган ҳуқуқ тўғрисида гувоҳнома беришни сўраб, Тошкент шаҳар Юнусобод тумани нотариусига мурожаат қиладилар. «Б» га тегишли енгил автомашинага Қўнғирот шаҳар нотариуси томонидан меросга бўлган ҳуқуқ тўғрисида гувоҳномани онаси «Х»га берилганидан хабар топиб, судга мурожаат қилиб, гувоҳномани ҳақиқий эмас деб топиш ҳақида даъво қўзғатадилар. Суд даъвони қаноатлантиради ва қаерда вафот этганининг доимий яшаш жойи Тошкент шаҳрида унинг кўчмас мулки-уй-жойи мавжудлигини кўр сатиб, нотариус томонидан ФКнинг 1117-моддаси талаблари берилганлигини эътироф этади. 13

Мерос қолдирувчининг охирги доимий турар жойини, унинг кўчмас мулки ёки бошқа мулкларининг турган жойини аниқлаш учун етарли ҳужжатлар бўлмаса, мерос очилган жой факти манфаатдор шахснинг даъво аризасига асосан суд томонидан белгиланади. Демак, мероснинг очилиш жойини аниқлаш учун нотариусда етарли ҳужжатлар бўлмаган тақдирда, мерос очилган жой фактини аниқлаган суднинг қарорини талаб қилишлари керак. Мерос ҳуқуқининг объектлари . Мерос қолдирувчи ҳаётлигида бошқа шахсларга ўтиши мумкин бўлган унинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари мероснинг объекти бўлади. Мерос очилган пайтда мерос қолдирувчига тегишли бўлган, унинг вафотидан кейин ҳам бекор бўлмайдиган барча ҳуқуқ ва мажбуриятлар мерос таркибига киради(ФКнинг 1113-моддаси). «Ҳар бир шахс,-дейилади Ўзбекистон Конституциясининг 36- моддасида,-мулкдор бўлишга ҳақли». «Қонун билан ман этилган айрим ашёлардан ташқари,-дейилади ФКнинг 209-моддасида,-ҳар қандай мол-мулк хусусий мулк бўлиши мумкин». Демак, қонун билан ман этилмаган ҳар қандай мол-мулк хусусий мулк объекти бўлиши мумкин ва хусусий мулк бўлган мол-мулкнинг миқдори ва қиймати қонун билан чекланмаган. Мероснингобъекти актив ва пассив бўлиши мумкин. Вафот этган шахснинг мерос очилган пайтдаги ашёвий ва мажбурият ҳуқуқ лари-актив, вафот етганнинг зиммасидаги мажбуриятлар-пассив объектлар бўлиб ҳисобланади. Актив ҳолатда меросхўр мерос мулкка нисбатан қонуний ҳуқуққа эга бўлиб, тасарруф қилиш ҳуқуқини ҳам қўлга киритади. Пассив ҳолатда эса, ўз устига мажбурият юклайди, яъни мерос қолдирувчининг мажбуриятлари меросхўрлар зиммасига ўтади. 14

Қонун билан тақиқланмаган фуқаронинг барча мулки ва мулкка бўлган ҳуқуқ ва мажбуриятлари хусусий мулк сифатида мерос ҳуқуқининг объекти бўлиб ҳисобланади. Мерос қолдирувчига тегишли бўлган хусусий мулк ҳуқуқи (ФК-нинг 207-211- моддалари), кредит муассасаларида сақланаётган омонатларга бўлган ҳуқуқ, шунингдек мулк билан боғлиқ бўлган айрим номулкий ҳуқуқлар ва мажбуриятлар ҳам мерос қолдирувчининг мерос мулки таркибига киради 2 . «Мулкчилик тўғрисида»ги 1990 йил 31 октябрда қабул қилинган қонун 3 «уй-жойлар, дала ҳовлилар, боғ уйлари, ер участкаларидаги дов-дарахтлар, уй ҳайвонлари, транспорт воситалари, пул маблағ лари, уй-рўзғор ва шахсий истеъмол буюмлари, шахсий ёрдамчи хўжаликни юритиш, боғдорчилик, полизчилик учун керакли мол-мулклар, ишлаб чиқарилган маҳсулотлар, шунингдек истеъмолга мўлжалланган бошқа мол-мулк фуқаролар мулки бўлиши мумкин» дейилган. Уй-жой кооперативининг, уй-жой қуриш, дала ҳовли, гараж кооперативи ёки бошқа иморат ёки бино учун пай бадалини батамом тўлаган кооператив аъзоси шу мол-мулкнинг эгалик ҳуқуқини олади. Мазкур мол-мулкни мулк қилиб сотиб олгандан кейин фуқаро уни ўз хоҳишига кўра тасарруф этишга-сотиш, васият қилиш, ижарага бериш, унинг юзасидан қонунга зид бўлмаган бошқа битимлар тузишга ҳақлидир. Қонун фуқароларнинг мол-мулкни умрбод мерос қилиб олиш ҳуқуқи ва муҳофаза қилишни эътироф этади. Хусусий мулк ҳуқуқи асосида фуқароларга тегишли бўлган корхоналар (ФКнинг 1152-моддаси), шунингдек, мерос ҳуқуқи бўйича ворисларга ўтиши мумкин бўлган мулкий ва айрим номулкий ҳуқуқлар жумласига мажбуриятлардан келиб чиқадиган талаб қилиш ҳуқуқи (ФКнинг 234- моддаси), интеллектуал мулк объектлари бўлган шахсий номулкий ва мулкий ҳуқуқлар (ФКнинг 1033-моддаси), кашфиётчилик, ихтирочилик ва 2 Ўзбекистон Республикаси ФКнинг иккинчи қисмига шарҳлар.III жилд. Тошкент.1998 й. 218-бет. 3 Ўзбекистон қонун ва фармойишлари. Тошкент, Ўзбекистон. 1992 й. 10-бет. 15

муаллифлик фаолиятларидан келиб чиқадиган мулкий ҳуқуқлар ҳам мерос мулкининг объекти бўлиши мумкин. ФКнинг 210-моддасига асосан белгиланан тартибда ажратиб берилган ер участкасида қурилган янги уй-жойга мулк ҳуқуқи улар давлат рўйхатидан ўтказилган пайтдан бошлаб вужудга келади. Давлатга керакли уй-жой (квартира)га мулк ҳуқуқи қонун ҳужжатларида назарда тутилган хусусийлаштириш тартиби вужудга келади. Ўзбошимчалик билан қурилган уй-жой ёки бошқа биноларга уни қурган шахс мулк ҳуқуқини ололмайди. Шунинг учун бу шахс қурган иморатни тасарруф этишга- сотиш, ҳадя қилиш ёки васият қилишга ҳақли эмас. ФКнинг 212-моддасига асосан, қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда қурилиш мақсадлари учун ажратилмаган ер участкаларида, шунигдек иморат қуриш учун рухсатнома олмасдан ёки архитектура ва қурилиш қоидаларини ҳамда нормаларини жиддий бузган ҳолда қурилган уй- жой, бошқа бино, иншоот ёки ўзга кўчмас мулк- ўзбошимчалик билан қурилган ҳисобланади. Ўзбошимчалик билан қурилган уй-жой ва бошқа биноларга мулк ҳуқуқи вужудга келмагани сабабли, мерос ҳуқуқининг объекти бўлолмайди. ФКнинг 1114-моддасига асосан, умумий биргаликдаги мулк бўлган мол-мулкнинг иштирокчиси фақатгина ўз улушини васият қилиб қолдириши мумкин. Умумий биргаликдаги мулк икки ёки ундан ортиқ шахснинг ихтиёрида бўлган мулк бўлиб, бу мулк уларга умумий мулк ҳуқуқи асосида тегишли бўлади. Бундай мол-мулк мулкдорлардан ҳар бирининг улуши аниқланиб қўйилган, яъни улушли мулк, ёки бундай улушлар аниқланмай, яъни биргаликдаги мулк ҳолида умумий мулк бўлиши мумкин (ФКнинг 216- моддаси.). Масалан, эр ва хотиннинг никоҳ давомида қурилган уй-жойга бўлган ҳуқуқи. Васиятнома эр ёки хотин томонидан биргаликдаги умумий мулк бўлган уй-жой улушига қолдирилганда, агар бу улуш аниқ ланмаган бўлса, уй-жойнинг тенг ярмига бўлган ҳуқуқ мерос объекти бўлади. 16

«Нотариат тўғрисидаги Қонун»нинг 62-моддасига асосан, эр- хотиннинг аризасига мувофиқ, улардан бирига ёки ҳар иккаласига никоҳ давомида орттирилган умумий мол-мулкдаги улушга бўлган мулк ҳуқуқи тўғрисида гувоҳнома берилиши мумкин. Бундай ҳоллар да гувоҳномада белгилаб берилган мулк мерос ҳуқуқининг объекти таркибига киради. «Васиятнома ёки қонун бўйича эрга (хотинга) тегишли бўлган ворислик ҳуқуқи,-дейилади ФКнинг 1143-моддасида,- унинг мерос қолдирувчи билан никоҳдаги ҳолатига боғлиқ бошқа мулкий ҳуқуқ ларига, шу жумладан, никоҳда бўлиб, биргаликда орттирилган мол-мулкнинг муайян қисмига нисбатан бўлган мулк ҳуқуқига даҳл қилмайди ». ФКнинг 1115-моддасига асосан, деҳқон (фермер) хўжалигининг ер участкаси мерос қилиб қолдириш ҳуқуқи билан эгалик қилиб олинган бўлса, бундан участкаларга умрбод эгалик қилиш ҳуқуқи мерос ҳуқуқининг объекти бўлади. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг 1998 йил 30 апрелда қабул қилинган Ер кодексига асосан 4 республика фуқаролигига деҳқон хўжалиги юритиш, якка тартибда уй-жой қуриш, коллектив боқдорчилик ва узумчилик олиб бориш, қонун ҳужжатларида назарда тутилган бошқа ҳолларда мерос қилиб қолдириладиган умрбод эгалик қилиш учун ер участкалари олиш ҳуқуқи берилган. Фуқаролар нинг ерга эгалик қилиб қолдирадиган умрбод эгалик қилиш ҳуқуқига доир давлат ҳужжати билан тасдиқланади. Бу ер участкалари мерос ҳуқуқининг объекти бўлади. Мерос қолдирувчининг шахси билан боғлиқ қуйидаги ҳуқуқ ва мажбуриятлар мерос мулк таркибига кирмайди ва мерос ҳуқуқининг объекти бўлмайди. Юридик шахс ҳисобланган ҳар қандай тижорат ташкилотлари, кооператив ва бошқа жамоат ташкилотларига ва бирлашмаларига бўлган аъзолик ҳуқуқи ҳамда улар фаолиятида иштирок этиш ҳуқуқлари; 4 Ўзбекистон Републикаси фуқаролик кодексининг иккинчи қисмига шарҳлар. Тошкент, 1998. Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси» III-жилд. -238 б. 17

1) бу ташкилотларда мулкдан фойдаланиш ҳуқуқи уларда аъзо бўлиб туриш ҳуқуқидан келиб чиқади, шу туфайли, бу ҳуқуқни на қонун ва на васият бўйича мерос қилиб қолдириб бўлади. Бу ташкилотларнинг фаолиятини тартибга солувчи қонун ҳужжатларида ёки шартнома ва Низомларда бошқача ҳол кўрсатилган бўлса, мерос ҳуқуқи татбиқ қилиниши мумкин; 2) мажбуриятларни ёки шартномаларни бажариш жараёнида мерос қолдирувчининг ҳаёти ва соғлиғига етказилган зарарни қоплаш учун тўланадиган товонни (ФКнинг 1005-моддаси.) ундириш ҳуқуқи ҳам мерос қолдирувчининг шахси билан боғлиқ бўлгани сабабли мерос объекти бўла олмайди. Аммо мерос қолдирувчи ҳаётлигида унга етказилган зарарни қоплаш ҳисобидан олиши лозим бўлган, лекин вафоти муносабати билан ололмай қолган сумма мерос таркибига киради ва у умумий тартибда ворисларга ўтади; алимент мажбурияти туфайли вужудга келган ҳуқуқ ва мажбуриялар, чунончи, вояга етмаган ёш болаларига таъминот бериш мажбурияти, меҳнатга лаёқатсиз, ёрдамга муҳтож шахсларга таъминот мажбурияти, бошқаларга зарар етказишдан келиб чиқадиган мажбуриятлар, боқувчиси вафот этганлиги муносабати билан етказилган зарарни тўлаш мажбурияти ва бошқа шахсий ҳуқуқ ва мажбуриятлар мерос таркибига кирмайди; махсус қоидаларга асосан, меҳнат ва ижтимоий таъминот тўғрисидаги қонун ҳужжатлари асосида пенсия, нафақа ва бошқа тўловлар олиш ҳуқуқи ҳамда бошқа мулкий ҳуқуқлар билан боғлиқ бўлмаган шахсий номулкий ҳуқуқлар мерос объекти бўлмайди ва улар мерос таркибига кирмайди. Булар қуйидагилар: а) ижтимоий таъминот йўли билан ногиронларга текинга берилган енгил автомашиналарнинг айнан ўзига бўлган ҳуқуқ мерос объекти бўлмайди ва мерос мулк сифатида меросхўрларга ўтмайди; имтиёзли ҳуқуқдан фойдаланиб, қийматининг бир қисми тўлаб олинган енгил автомобиль тасарруфида бўлган шахс вафот этганда, ижтимоий таъминот органлари 18

томонидан бу мулк сотилиб, мерос қолдирувчига тегишли суммаси унинг меросхўрларига берилади; меросхўр тегишли суммани тўлаб, бу мулкни ўзига қолдириши ҳам мумкин. б) меҳнат қонунлари асосида вақтинча меҳнат қобилиятини йўқотгани учун нафақа олиш ҳуқуқи ёки ногиронлик учун пенсия олиш ҳуқуқи, ҳомиладорлик ва қарамоғида бўлган ёш болалари учун олинадиган бошқа ҳар қандай нафақаларга бўлган ҳуқуқ, агар у мерос қолдирувчининг шахси билан боғлиқ бўлса, мерос таркибига кирмайди ва ҳоказолар. Мерос ҳуқуқининг субъектлари . 1.Қонун бўйича меросхўрлар доираси.Мерос қолдирувчининг қонунда белгилаб қўйилган қариндошлари бўлган ва унинг мулкий ҳуқуқ ва мажбуриятларини ўз зиммаларига қабул қилиб олувчи шахслар қонун бўйича меросхўрлар ҳисобланадилар. Меросхўрлар доираси мерос очилгандан сўнг аниқланади, чунки меросхўр бўлиш учун қонунда белгилаб қўйилган шахслар мерос очилган пайтда, албатта, ҳаёт бўлишлари керак. Қонун бўйича меросхўрлар доирасига мерос қолдирувчи билан қариндошлик ришталари орқали боғланган қуйидаги шахслар киришлари мумкин:  Биринчидан, тўғри чизиқ бўйича юқорига қараб туташган мерос қолдирувчининг авлод-аждодлари: ота-онаси, бобо-бувиси ва ҳоказолар;  Иккинчидан, тўғри чизиқ бўйича пастга туташган мерос қол - дирувчининг авлодлари-унинг фарзандлари, шу жумладан фарзанд ликка олинганлар ва уларнинг авлодлари (набира, чевара, эвара ва ҳоказолар);  Учинчидан, ён чизиқ бўйича қариндошлиги бўлган шахслар, яъни мерос қолдирувчининг ака-укалари, опа-сингиллари, тоға-амаки, амма- холалари ва уларннг авлодлари;  Ундан ташқари, мерос қолдирувчи боқимида бўлган меҳнатга қобилиятсиз шахслар ҳам қонун бўйича меросхўрлар доирасига кирадилар. ФКнинг 1118-моддасига асосан қонун бўйича меросхўрлар доирасига мерос қолдирувчи вафот этган пайтда, яъни мероснинг очилиш пайтида ҳаёт 19

бўлган унинг қариндошлари ҳамда қонунда белгилаб қўйилган бошқа шахслар кирадилар. Шунинг билан бирга, мерос қолдирувчи ҳаётлигида ҳомила ҳолида бўлган ва мерос очилганидан кейин уч юз кун ўтмасдан тирик туғилган болалари қонун бўйича меросхўр бўлишлари мумкин. Қонун бўйича меросхўрлар доираси ФКнинг 1135-1141-модда ларида белгилаб қўйилган тартибда навбатлар билан ворисликка чақирилиш орқали амалга оширилади. Оила қонунларига асосан, фарзандликка олинганлар ва уларнинг авлодлари фарзандликка олган шахсларга ва уларнинг қариндошла рига нисбатан, фарзандликка бола олган шахслар ва уларнинг қариндошлари эса- фарзандликка олинганлар ва уларнинг авлодларига нисбатан шахсий ва мулкий ҳуқуқ ҳамда мажбуриятлар жиҳатидан қариндошларга тенглаштирилади. «Фарзандликка олинган болалар,-дейилади Оила кодексининг 165- моддасида,-барча шахсий ва мулкий ҳуқуқларда фарзандликка олувчиларнинг ўз болаларига тенглаштирилади. Фарзандликка олинганлар ва уларнинг ота-анаси (ота-она қариндошлари) бир-бирларига нисбатан шахсий ва мулкий ҳуқуқларини йўқотадилар ҳамда ўзаро мажбуриятлардан озод бўладилар». Демак, фарзандликка олинганлар ҳам, фарзандликка олганлар ҳам қонун бўйича мерос ҳуқуқининг субъектлари бўлишлари мумкин. Қонун бўйича меросхўрлар мерос очилганга қадар ёки мерос очилгандан кейин меросни қабул қилиб улгурмасдан вафот этган тақдирда, уларга тегишли бўлган мерос улуши уларнинг ворисларига тақдим қилиш ҳуқуқи асосида ўтади(ФКнинг 1140-моддаси) Бола, набира, чевара ва эвараларнинг меросхўрлигида тақдим қилиш ҳуқуқи қариндошлик даражаси чекланмаган ҳолда амал қила ди. Ён қариндошлик бўйича меросхўрликка тақдим қилиш ҳуқуқига мерос қолдирувчининг туғишган ака-ука, опа-сингиллари номидан уларнинг 20

болалари, яъни мерос қолдирувчининг жиянлари ёхуд ме рос қолдирувчининг туғишган амакиси(тоғаси) ёки аммаси (холаси) номидан уларнинг болалари, яъни мерос қолдирувчининг амакивач чалари (тоғаваччалари) ва аммаваччалари (холаваччалари) эга бўла дилар. ФКнинг 208-моддасида хусусий мулк ҳуқуқининг субъектлари белгиланган. Улар мерос ҳуқуқинингҳам субъектлари бўла оладилар. Хусусий мулк ҳуқуқининг субъектлари бўлиб, фуқаролар, хўжалик ширкатлари ва жамиятлари, кооперативлар, жамоат бирлашмалари, ижтимоий фондлар ва давлатга қарашли бўлмаган бошқа юридик шахслар ҳисобланадилар. Фуқаролар кўрсатилган юридик шахслар таркибидаги умумий мулклардан ўз улушларига нисбатан хусусий мулк ҳуқуқига эга бўладилар ва фақат уларгина мерос ҳуқуқининг субъектлари бўла оладилар. 2.Васият бўйича меросхўрлар доираси. Ўзбекистон Республика си Фуқаролик кодексининг 18-моддасига асосан, фуқаролар мулк ҳуқуқи асосида мол-мулкка эга бўлишлари, мол-мулкни мерос қилиб олишлари ва васият қилиб қолдиришлари мумкин. Демак, ҳар бир фуқаро ўзига тегишли бўлган хусусий мулкини, мулкка бўлган ҳуқуқ ва мажбуриятларини хоҳлаган жисмоний ва юридик шахсларга мерос ҳуқуқи асосида васият қилиб қолдиришга ҳақли. Васият бўйича меросхўр бўлиши ман қилинган шахслар тизими қонунда белгилаб қўйилган, аммо ФКнинг 1119-моддасида назарда тутилган асосларда ворис суднинг ҳал қилув қарори билан нолойиқ меросхўр деб топилиб, мерос олишдан четлаштирилиши мумкин. Қонун бўйича меросхўр бўлиши назарда тутилган шахслар васият бўйича ҳам меросхўр бўлишлари мумкин. Шу билан бирга мерос очилган пайтда тузилиб бўлган юридик шахслар, шу жумладан, давлат ва давлат идоралари, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари, жамоат ташкилотлари ва бирлашмалари ҳам васият бўйича мерос ҳуқуқининг субъектлари бўлишлари мумкин. 21

Демак, қонун бўйича меросхўрлар доирасига, асосан, мерос қолдирувчи билан қариндошлик муносабатида бўлган, шунингдек мерос қолдирувчининг қарамоғида бўлган, меҳнатга қобилиятсиз, қонунда белгилаб қўйилган шахслар кирса, васият бўйича меросхўр лар доирасига киритиш мерос қолдирувчининг мутлақ ҳуқуқи ҳисоб ланади ва фақатгина унинг хоҳиш-иродаси билан эркин танланади. Васият бўйича меросхўрлар доирасига кириш учун фуқаронинг миллати, фуқаролиги, турар жойи, ижтимоий келиб чиқиши, эгаллаб турган мансаби ва моддий аҳволи, шунингдек муомалага лаёқатсиз лиги таъсир этмайди. Мерос очилган пайтда ҳаёт бўлмаган ва мерос очилгандан кейин ўлик туғилган болалар, шунингдек, қонунда белгиланган тартибда тугатилган юридик шахслар васият бўйича мерос олиш ҳуқуқидан маҳрум бўладилар. Нолойиқ меросхўрларни меросдан четлаштириш. Хусусий мулк эгасини ҳеч ким ва ҳеч қандай ҳолатда ғайриқо нуний тарзда мулк ҳуқуқидан маҳрум қилишга ёки мулкдорнинг ўз мулкига нисбатан ўз эрки ва иродаси билан ёндашишга, уни тасарруф этишга тўсқинлик қилишга ҳақли эмас. Қонун мерос қолдирувчига ворисларни меросдан четлатиш ҳуқуқини беради. ФКнинг 1120-моддаси 4-қисмига асосан, васият қолдирувчи қонун бўйича мерсхўрлардан биттасини, бир нечасини ёки ҳаммаси ни, изоҳ бермасдан, меросдан маҳрум этишга, агар васиятномадан бошқа ҳол келиб чиқмаса, бу васият қолдирувчининг тақдим этиш ҳуқуқи бўйича ворислик қиладиган авлодларига нисбатан татбиқ этилмайди. Шунингдек, меросга бўлган ҳуқуқдан маҳрум қилиш тўғриси даги мерос қолдирувчининг васиятномада берган фармойиши мажбу рий ҳисса олиш ҳуқуқига эга бўлган меросхўрларнинг мажбурий ҳисса олиш ҳуқуқига ҳам таъсир этмайди, яъни васиятномада кўрса тилган меросхўрни меросдан четлатиш, унга тегадиган мероснинг мажбурий улушдан ортиқча қисмига нисбатангина ҳақиқий ҳисоб ланади. «Меросдан мажбурий улуш олиш 22

ҳуқуқига эга бўлган мерос хўрлар учун, -дейилади ФКнинг 1142-моддасининг III қисмида,- васиятномада белгиланган ҳар қандай чеклашлар ва шартлар унга тегадиган мероснинг мажбурий улушдан ортиқча қисмига нисбатан гина ҳақиқийдир». Мажбурий улуш олиши лозим бўлган меросхўрларнинг доираси ва улуши қонунда белгилаб қўйилган.(ФКнинг 1142-моддаси I қис ми). Уларни мерос ҳиссаларидан маҳрум қилишга йўл қўйилмайди. Меросхўрларни меросдан четлатиш асослари ФКнинг 1119-моддасида белгилаб қўйилган. Бу асослар қуйидагилардан иборат: 1.Мерос қолдирувчини ёки эҳтимол тутилган меросхўрлардан бирортасини қасддан ўлдирган ёки уларнинг ҳаётига суиқасд қилган шахслар васият бўйича ҳам, қонун бўйича ҳам мерос олиш ҳуқуқига эга бўлмайдилар. Демак, меросхўрни мерос олиш ҳуқуқидан маҳрум қилиш учун, унинг содир қилган ғайриқонуний ҳаракати, биринчидан, мерос қол дирувчига ёки эҳтимол тутилган меросхўрлардан бирортасига қарши қаратилган бўлиши; иккинчидан, ғайриқонуний ҳаракат қасддан қилинган бўлиши; учинчидан, ғайриқонуний ҳаракат оқибатида мерос қолдирувчини ёки меросхўрлардан бирортасини ҳаётдан маҳрум қилишнинг ўзи мерос олиш ёки унга тегишли бўлган мерос мулкдан ўз ҳиссасини кўпайтиришга эришиш мақсадида бўлган-бўлмаганидан қатъи назар, аммо унинг мерос олишига имконият туғдирганининг ўзи меросдан четлатиш учун асос бўлади. Масалан, туман судининг ҳукми билан «Б» га ўз эгаси «М»ни қасддан ўлдиргани учун қамоқ жазоси берилган. «М» вафот этишидан олдин ўғли «Б»га ўзининг «Нексия» енгил машинасини васият қилиб қўйган бўлади. «Б»нинг ўғли «М» набираси «С» отасининг ишончномаси билан нотариусга мурожаат қилиб, «Нексия» машинасини олиш учун меросга бўлган ҳуқуқ тўғрисида гувоҳнома беришни сўрайди. Нота риус ФКнинг 1119-моддасининг биринчи қисмига асосан талабни рад қилади. «С» туман судига ариза билан мурожаат қилиб, нотариуснинг меросга бўлган ҳуқуқ гувоҳномасини беришни рад қилган қарорини бекор қилиб, «Б»нинг «Нексия» машинага бўлган васият бўйича 23

ворислик ҳуқуқини тиклаб беришни сўрайди. Суднинг ҳал қилув қарори билан «С»нинг аризаси қаноатлатирилмасдан қолдирилган. Суд қарорида, «Б» отаси «М»ни, яъни мерос қолдирувчини, қасддан ўлдирганлиги туман судининг қонуний кучга кирган ҳукми билан ўз тасдиғини топганлигини кўрсатиб, нотариуснинг васият бўйича «Б» номига «М» томонидан қолдирилган «Нексия» автомашинасига меросга бўлган ҳуқуқ тўғрисида гувоҳнома беришни рад қилиб чиқарган қарори ФКнинг 1119-моддасининг 1- қисми талаблари асосида қонуний эканлигини тасдиқлаб қасддан ўлдиришнинг ўзи уни васият бўйича меросхўр бўлишдан четлатиш учун асос бўлишини кўрсатган. Мол-мулкни васият қилиб қолдириш мерос қолдирувчининг мутлақ ҳуқуқи, эрки ва хоҳиш-иродаси бўлгани сабабли, унинг ҳаётига суиқасд қилингандан кейин, ўша шахс номига расмийлаштирилган васиятнома, агар уни бекор қилиш учун кейинчалик ҳаракат қилинган бўлмаса, ҳақиқий ҳисобланади. Масалан, «Б» эри «К» вафотидан кейин судга мурожаат қилиб эрининг аввалги хотинидан ўлган ўғли «Ш» эрининг ҳаётига бир неча маротаба суиқасд қилганлиги, уни ўлдирмоқчи бўлганлиги, аммо эри ўзининг хусусий уй-жойини унга васият қилиб қолдирганини кўрсатиб «Ш»ни меросдан четлатишни сўраган. Суиқасд қилинганини тасдиқлаш учун гувоҳликка қўшниларни кўрсатган. Туман суди ишни атрофлича текширганда васиятномани унинг ҳаётига суиқасд қилинганидан кейин тузилганлигини тасдиқлаб, ФКнинг 1119-модда 1-қисмига асосан «Б»нинг даъво аризаси рад этилган. Демак, меросдан четлаштириш учун мерос қолдирувчи ҳаётига ёки эҳтимол тутилган меросхўрлардан бирортасининг ҳаётига нисбатан қилинган ғайриқонуний ҳаракат қасддан қилинган бўлиши шарт. Эҳтиётсизлик билан қилинган ҳаракат ёки ҳаракатсизлик эса, бундай меросхўрларни меросдан четлаштириш учун асос бўлмайди. 2. Мерос қолдирувчининг сўнгги хоҳиш-иродаси амалга оширилишига қасддан тўсқинлик қилган ва шу орқали ўзларининг ёки ўзларига яқин 24

шахсларнинг ворисликка чақирилишига ёхуд мероснинг ўзларига ёки ўзларига яқин шахсларга тегишли улуши кўпайи шига имкон яратиб берган шахслар васият бўйича ҳам, қонун бўйича ҳам мерос олиш ҳуқуқига эга бўлмайдилар. Мерос қолдирувчининг энг сўнгги хоҳиш-иродаси васиятномада белгилаб қўйилган бўлиши мумкин ёки васиятнома тузиш олдидан изҳор қилинган бўлиши мумкин. Мерос қолдирувчининг сўнгги хоҳиш-иродаси амалга оширилишига тўсқинлик қилиш ҳаракати; биринчидан, қасддан қилинган бўлиши, иккинчидан, бу ҳаракат оқибатида ўзларининг ёки ўзларига яқин кишиларнинг ворисликка чақирилишига шароит туғдирган бўлиши, учинчидан, бу ҳаракат билан мерос мулкнинг ўзларига ёки ўзларига яқин шахсларга тегишли улушининг кўпайишига имкон яратиб берган тақдирдагина бундай шахсларни меросдан четлаштириш учун асос бўлади. Мерос қолдирувчининг сўнгги хоҳиш-иродасини амалга оши ришга тўсқинлик қилиш ҳар хил йўллар билан бажарилиши мумкин. Масалан, сохта васиятнома тузиш йўли билан, васиятномани ўз манфаатига мос тузишга мажбурлаш йўли билан, меросхўрлардан бирортасини меросдан воз кечишга мажбурлаш ва бошқа йўллар билан мерос қолдирувчининг сўнгги хоҳиш- иродаси бажарилмасдан қолишига эришиш мумкин. 3. Болаларига нисбатан ота-оналик ҳуқуқидан маҳрум этилган шахслар ҳамда қонунда назарда тутилган асосларда мерос қолдирув чига таъминот бериш мажбурияти зиммаларига юклатилган шахслар ўз мажбуриятларини бажаришдан бош тортган тақдирда қонун бўйича ворис бўлиш ҳуқуқига эга эмаслар. Ота-оналик ҳуқуқидан маҳрум қилинган, аммо мерос очилган пайтда ота-оналик ҳуқуқи тикланган ҳолларда улар меросдан четлаштирилмасликлари мумкин. Ота-оналик ҳуқуқидан маҳрум қилиш (Оила кодексининг 79-моддаси) ва бу ҳуқуқни тиклаш (оила кодексининг 82-моддаси) Ўзбе кистон 25

Республикасининг оила кодекси қоидаларига асосан амалга оширилган бўлиши керак. Ҳар бир ота ва она ўзларининг вояга етмаган болаларига ва вояга етган, меҳнатга қобилиятсиз, ёрдамга муҳтож болаларга таъминот беришга мажбурдирлар. Қонунда назарда тутилган тартибда ва белгиланган шартларга асосан, суднинг ҳал қилув қарори билан юклатилган таъминот бериш мажбуриятларини бажаришдан бўйин товлаган ота ёки онани таъминот олишга ҳуқуқи бўлган шахс вафот этган тақдирда ундан қолган мерос мулкка ворис бўлишдан четлаштириш учун асос бўлади. Фуқаронинг таъминот бериш ҳақидаги суднинг ҳул қилув қарорини бажаришдан бўйин товлагани тегишли ҳужжатлар билан тасдиқланиши керак. Худди шунингдек, қонунга асосан меҳнатга қобилиятсиз ва ёрдамга муҳтож ота ёки оналарга, суднинг ҳал қилув қарори билан таъминот бериш мажбурияти юклатилган меҳнатга қобилиятли, вояга етган болалар таъминот беришдан бўйин товлаган тақдирда, вафот этган ота ёки оналардан қолган мерос мулк олишдан четлаштири лишлари мумкин. Меросдан четлаштириш фақатгина манфаатдор шахсларнинг даъво аризаларига асосан суд томонидан кўрилиб, ҳал қилинади. «Б» судга мурожаат қилиб, Эри «С» вафот этганини ва у ҳаёт лигида қарилиги туфайли ёрдамга муҳтож бўлиб, ўғли «В» томони дан ихтиёрий таъминот бермаганлиги сабабли, суд қарори билан таъминот олиб турганлигини ва уни мунтазам бермай келганлигини кўрсатиб, ўғли «В» ни мерос олишдан четлаштиришни сўраган. Туман суди ишни мазмунан кўриб аниқланишича «С» ҳаётлик даврида бир неча маротаба суд ижрочисига мурожаат қилиб, суд ҳал қилув қарорини мажбурий бажарилишини таъминлашни сўраганлиги, милиция ва прокуратура органларига мурожаат қилиб, ўғли «В» суд қарорини бажаришдан мунтазам равишда бўйин товлаб келаётганлигини ва унга нисбатан чора кўришни сўраганлиги тасдиқланган. 26

Туман суди ФКнинг 1119-моддасининг 3-қисмига асосан «В»ни мерос олишдан четлатиш ҳақида ҳал қилув қарори чиқарди. «Б»нинг даъво аризаси қаноатлантирилди. Нолойиқ меросхўрлар деб топиш учун ва ворисни меросдан четлатиш учун етарли далиллар тўпланиб, қонун билан зиммасига юклатилган моддий ёрдам бериш мажбуриятини бажаришдан бўйин товлаганлиги тасдиқланиши керак. Бу далиллар қуйидагилар бўлиши мумкин: а) жиноий тартибда жавобгарликка тортишга асос бўлган ҳара катларни содир қилган шахсларга нисбатан суднинг қонуний кучга кирган ҳукми, ажрими ёки қарори; б) ота-оналик ҳуқуқидан маҳрум қилинганлик ҳақидаги суднинг қонуний кучга кирган ва амал қилиб турган ҳал қилув қарори, ажрими ёки қарори; в) мерос қолдирувчига таъминот беришдан бош тортган ёки зиммасига юклатилган таъминот бериш мажбуриятини бажаришдан бўйин товлаган шахсларга нисбатан суднинг ҳукми, қарори ёки ажрими, шунингдек, қидирув эълон қилинганлиги ҳақидаги ҳужжатлар; г) ижро варақа бўйича суд ижросининг, ариза, шикоят ва хабарлар бўйича милиция ва прокуратура органларининг текшириш ҳужжатлари ва ҳоказо бошқа далиллар. Юқорида кўрсатилган асосларда меросдан ворисни четлаштириш васият мажбуриятига нисбатан ҳам, мажбурий ҳисса олиш ҳуқуқига эга бўлган меросхўрларга ҳам тааллуқлидир. Шундай қилиб, ота-оналик ҳуқуқидан маҳрум қилинганлик ёки қонунга асосан таъминот бериш мажбурияти зиммасига юклатилган шахсларни ўз мжбуриятларини бажаришдан бўйин товлаганлик учун мерос олишдан четлаштириш фақатгина қонун бўйича ворисликни амалга оширишда татбиқ этилади. Бу асослар васият бўйича ворис ликни амалга оширишга тўсқинлик қилмайди. 27

Васият бўйича ворислик тушунчаси . «Мулкдор, -дейилади Ўзбекистон Республикаси Конституцияси нинг 54-моддасида, мулкига ўз хоҳишига эгаликқилади, ундан фойдаланади ва уни тасарруф этади». Мулкдор ўз мулкини тасарруф этишда эркин бўлиб, у «фақат қонунда назарда тутилган ҳолларда ва тартибдагина мулкидан маҳ рум этилиши мумкин» (53-модда) ФКнинг 1120-моддасида «Фуқаронинг ўзига тегишли мол-мклки ёки бу мол-мулкка нисбатан ҳуқуқини вафот этган тақдирджа тасарруф этиш хусусидаги хоҳиш-иродаси васият деб эътироф этилади». Юридик адабиётларда васият тушунчаси ҳуқуқшунос олимлар томонидан ҳар хил таърифланади. Р.О. Халфинанинг таърифи бўйича, васият-бу шахс вафот этган тақдирда ўз мулкига нисбатан қонунда белгилаб қўйилган шаклда амалга оширилган фармойиш ҳисобланади 5 . М.Ю. Баршевскийнинг фикри бўйича васият-бу мерос қолдирув чи вафотидан сўнг ҳуқуқни олиш тартибини белгиловчи шахсий-расмий характерга эга бўлган бир томонлама битим ҳисобланади 6 . Ф.Сайфуллаевнинг берган таърифи бўйича «васият деб, мерос қолдирувчининг ўзи вафот этгандан кейин мулкининг барчасини ёки бир қисмини қонун билан белгиланган тартибда ворисларнинг ёки ворислари бўлиб ҳисобланмаган шахсларнинг бири ёки бир нечтаси га, давлатга ёки давлат, жамоат ташкилотлари, корхона ёки муассасаларга қолдириш ҳақидаги берган ёзма буйруғига айтилади» 7 . Бу таърифларнинг ҳар бирида бир умумий камчилиги-бу васият - номанинг ўзига хос белгилари тўла равишда кўрсатилмаган. Ўзбекистон Республикасининг 1996 йил 29 августда қабул қилиниб, ўтган ўн йил давомида ўзининг ҳаётийлигини кўрсатган фуқаролик 5 Р.О. Халфина. Право наследования в СССР. Москва. 1952.30-бет. 6 М.Ю. Баршевский. Правовое регулирование наследования по завешанию. Москва. 1989. 7 Ф. Сайфуллаев. Ўзбекистон ССР Гражданлик ҳуқуқи. II том.Тошкент, «Ўқитувчи»1988.- 264- б. 28

кодексининг меросга оид ҳуқуқий нормаларини таҳлил этиш натижасида васиятнинг қуйидаги белгиларини эътироф этишлари лозим.:  Биринчидан, васиятнома, ўз-ўзидан маълумки у ёзма шаклда тузилган ҳужжат;  Иккинчидан, ҳужжат албатта васият қолдирувчи томонидан шахсан тузилган бўлиши керак, уни вакил орқали тузилишига йўл қўйилмайди;  Учинчидан, васиятнома қоида тариқасидашахсан ёзилиб имзо қилиниш керак;  Тўртинчидан, васиятнома бир томонлама битим бўлиб, фақат мерос қолдирувчининг эрки билан тузилади, меросхўрнинг эрки билан олинади;  Бешинчидан, мол-мулкни кимга васият қилиш мерос қолди рувчининг мутлақ ҳуқуқи ҳисобланади;  Олтинчидан, васиятномада васият бўйича ҳуқуқ олув олдига фақат қонуний талаб ва шартларни қўйиши мумкин;  Еттинчидан, васиятномани хоҳлаган пайтда ва изоҳ бермай ўзгартириш, бекор қилиш мумкин;  Саккизинчидан, васиятнома, албатта, нотариус ёки бошқа қонун билан ҳуқуқ берилган мансабдор шахслар томонидан гувоҳлан тирилиши шарт;  Тўққизинчидан, васиятнома фақат мерос очилгандан кейингина амал қила бошлайди;  Ўнинчидан, васиятнома бўйича ҳуқуқий оқибат-икки томоннинг- васият қолдирувчи ва меросхўрларнинг хоҳиш-иродаси амалга оширилган ҳолда вужудга келади. Юқоридагиларга асосланиб, қуйидаги таърифни этироф этамиз. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси билан берилган ҳуқуққа асосан ҳар бир фуқаро томонидан ўзига тегишли бўлган шахсий ва ҳусусий мулкини, мулкка бўлган ҳуқуқ ва мажбуриятларини ўзи вафот этганидан сўнг тасарруф этиш шакл ва қоидалари белгилаб берилган хоҳиш-иродасини эркин тарзда ифода этадиган фармойиши васият деб эътироф этилади. 29

Васиятнома ўзига хос хусусиятларга эга:  Биринчидан, васиятнома васият қолдирувчининг шахси билан бевосита боғлиқ. Васиятнома фуқаронинг шахсий фармойиши ҳисобланиб, шахсан васият қолдирувчи томонидан тузилади. Ишончномага асосан, бошқа шахслар, ҳатто қонуний вакиллар томонидан тузилишига йўл қўйилмайди.  Иккинчидан, васиятнома бир томонлама битим ҳисобланиб, фақат васиятномада кўрсатилган шахс томонидан амалга оширилади.  Учинчидан, ўз эрки билан ўз мулкини васият қилиб қолдириш ҳуқуқи-васият қилиш еркинлиги, фақатгина тўла муомала лаёқатига эга бўлган фуқароларга берилади. Муомалага лаёқатсиз топилган шахслар ўзларининг мол-мулкларини васият қилиб қолдиролмай дилар. Васият қолдирувчининг муомала лаёқати васиятнома тузилган вақт билан белгиланади.  Тўртинчидан, васиятнома, албатта, қонунда белгиланган шаклда ва тартибда тузилиши ва фақат қонун билан ҳуқуқ берилган мансабдор шахслар томонидан гувоҳлантирилган бўлиши шарт.  Бешинчидан, васият қолдирувчи васиятномага фақат ўзига тегишли бўлган мулкни, мулкий ҳуқуқ ва мажбуриятларни, шунингдек мерос очилиш пайтига келиб унга тегишли бўлиш эҳтимоли бўлган мулкий ҳуқуқ ва мажбуриятларни ҳам васиятномага киритиш мумкин.  «Васиятномани тасдиқлаб беришда,-дейилади «Нотариат тўғрисидаги» қонуннинг 45-моддасида,-васият қилувчидан унинг васият қилинаётган мол-мулкка бўлган ҳуқуқини тасдиқловчи далилларни тақдим этиш талаб қилинмайди». Чунки васиятномада кўрса тилган мулк ёки унга бўлган ҳуқуқ ва мажбурият васият қилинаётган пайтда васият қолдирувчига тегишли бўлмаган бўлиши, лекин кейинчалик унга тегишли бўлиши эҳтимоли ҳисобга олиб, кўрсатилган мол-мулк ёки унга бўлган ҳуқуқ мерос очилган пайтга келиб унга ўтса, васиятномадаги фармойиш ҳақиқий ҳисобланади. 30

Мерос қолдирувчи, ФКнинг 1120-моддасига асосан ўзининг қонун билан ман этилмаган ҳар қандай мол-мулкини ва мулкка бўлган ҳуқуқ ва мажбуриятларининг барчасини ёки унинг муайян бир қисмини, шу жумладан уй-рўзғор буюмлари ва жиҳозларини ҳам васият қилиб қолдиишга ҳақли. Агар васият қолдирувчи васиятномада ўзининг барча мулкини васият қилиш ҳақида фармойиш берган бўлса, унинг ҳамма мулки, шу жумладан уй- рўзғор буюмлари ва жиҳозлари ҳам васият бўйича меросхўрларга ўтади. Васиятномада мол-мулкнинг бир қисми васият қилинган тақ дирда, унинг қолган қисми қонун бўйича ворисларга ўтади. Бундай ҳолда васият қолдирувчи уй-рўзғор буюмлари ва жиҳозлари ҳақида алоҳида, уларнинг васият бўйича кимга ўтишини кўрсатиши шарт. Васият бўйича мерос қолдирувчининг фақтгина мулкий ҳуқуқлари ўтади, мулкий мажбуриятлар эса, ФКнинг 1155-моддаси тартибида мерос қиймати ҳисобидан ҳамма талаблардан олдин имтиёзли равишда қолдирилиши лозим. Мерос қолдирувчи ўзининг қарзларини тўлашдан айрим ворисларни қисман ёки тўлиқ озод қилишга ҳақли эмас. Бундай васиятномада кўрсатилган фармойиш ҳақиқий ҳисобланмайди. Чунки меросхўрларнинг ҳар бири ўзига теккан мол-мулкнинг қиймати доирасида шерик (солидар) қарздорлар сифатида жавобгардирлар. Васият қолдирувчи ўзига тегишли бўлган мол-мулкнинг ҳамма сини ёки унинг муайян бир қисмини хоҳлаган бир ёки бир неча шахсларга, шу билан бирга, давлатга, фуқароларнинг ўзини ўзи бош қариш органларига ёки бошқа юридик шахсларга берилиши ҳақида фармойишда кўрсатиши мумкин. Васият қолдирувчи ўзининг васиятномасидаги фармойиши билан қонун бўйича меросхўрларнинг ҳаммасини, бир нечтасини ёки биттасини меросдан маҳрум қилишга ҳақли. Бундан ташқари, васият қолдирувчи айрим меросхўрларнинг ҳиссаларини кўпайтириш ёки камайтириш ҳақида, айрим ашёларни маълум бир ворисларга бериш ҳақида фармойишда кўрсатиши мумкин. Васият қолдирувчи ўзининг бундай ҳаракатларининг сабабини тушунтириб изоҳ 31

беришга мажбур эмас. Шу билан бирга, қонуний ворисни меросдан маҳрум қилиш бирор шарт асосида ҳам бўлиши мумкин эмас. Умуман васиятномани бекор қилиш шарти билан васиятнома тузилишига йўл қўйилмайди. Аммо уни кечиктириш шарти билан васиятнома тузилиши мумкин. Бундай ҳолларда мерос мулк бирданига васият бўйича ворисга ўтмайди ва васиятномада берилган фармойишга кўра маълум бир топшириқ бажарилгандан кейин ўтиш тартиби ҳақида шарт қўйилиши мумкин. Бир ёки бир неча меросхўрлар мерос олиш ҳуқуқидан маҳрум қилинган тақдирда, ворисликни навбат бўйича бошқа, қонун бўйича меросхўрлар оладилар. Агар ҳамма меросхўрлар мерос олиш ҳуқуқи дан маҳрум қилинган бўлсалар, мерос мулк ФКнинг 1157-моддаси таркибида суднинг қарори билан ҳал қилинади. Васиятномада ворис сифатида кўрсатилмаган меросхўр васият қилинмасдан қолган мерос мулкка қонун бўйича ворис бўлиш ҳуқуқини сақлаб қолади. Мерос очилмасдан вафот этган ёки меросдан воз кечган васият бўйича меросхўрга васият қилинган мулкни олиш ҳуқуқи қонун бўйича меросхўрларга ўтади. Тақдим қилиш ҳуқуқи васият бўйича меросхўрлар ворисларига ўтмайди. Қонун бўйича меросхўрларнинг мерос олиш ҳуқуқидан маҳрум этилиши, агар васиятномадан бошқа ҳол келиб чиқмаса, уларнинг тақдим қилиш ҳуқуқи бўйича ворислик қиладиган авлодларига нисбатан татбиқ этилмайди. Мерос қолдирувчи васиятномада ўзига тегишли мулкни нафақат кимга мерос қилиб қолдириш ҳақида, айни вақтда, умумий тарзда «ҳамма болаларимга», «набираларимга» ва ҳоказо бошқача умумий тарзда уларнинг қонун бўйича қайси навбатда меросхўр бўлишлари дан қатъи назар белгилаб қўйиши мумкин. Васиятнома сўзи икки маънода татбиқ этилади. Биринчидан васиятнома - бу васият қолдирувчининг эрки ифодаланган ҳужжатнинг ўзи 32

сифатида татбиқ қилинса, иккинчидан, васиятнома-васият қолди рувчининг эркини ифода этувчи акт ҳисобланади. Бу маънода васиятнома бир томонлама битим бўлиб, уни тузиш учун қонун ҳужжатларига асосан бир тарафнинг, яъни васият қолдирувчининг хоҳиши етарли бўлади. Бошқа бир шахснинг қарши эркини ифода қилиш талаб қилинмайди. Шунинг учун васиятноманинг ҳақиқийлиги ҳеч вақт ворисларнинг розилигига боғлиқ эмас. Нима учун васиятнома бир томонлама битим деб аталади? ФКнинг 102-моддасида баён қилинганидек, битим тузиш учун қонун ҳужжатларига ёки тарафларнинг келишувига мувофиқ бир тарафнинг хоҳиши зарур ва етарли бўлса, бундай битим бир тарафлама битим ҳисобланади. Демак, васият қолдирувчи шахсан ўзи, ўз эрки билан меросхўрга ўзининг хусусий мол-мулкига нисбатан маълум бир ҳуқуқни белгилаб беради. Ворисни меросдан маҳрум қилишга ҳам унинг сабабини тушунтиришга мерос қолдирувчининг мажбур эмаслиги назарда тутилади. «Мерос қолдирувчи,-дейилади ФКнинг 1120-моддаси 7-бандида, - васиятнома тузилгандан кейин уни истаган пайтда бекор қилиш ва ўзгартириш борасида эркин бўлиб, бунда бекор қилиш ёки ўзгартириш сабабларини кўрсатишга мажбур эмас». Бунинг учун фақат қонунда белгиланган шакл ва тартибга риоя қилиш талаб қилинади, холос. Васият бўйича меросхўр фақат мерос очилгандан кейин меросдан воз кечишга ёки меросни қабул қилиб олмасликка ҳақли. Васиятнома тузган шахс ўзининг мол-мулкига эгалик қилиш, ундан фойдаланиш ва уни тасарруф қилиш билан боғлиқ ҳамма ҳаракатларни амалга ошириш ҳуқуқини сақлаб қолади. Бунинг учун васиятномани тўлиғича ёки қисман бекор қилиш, унинг мазмунини ўзгартириш шарт эмас. Васиятномада белгилаб қўйилган алоҳида ашёларни маълум бир меросхўрга 33

бериш ҳақидаги фармойиш ҳам мерос очилгунга қадар у шахс учун ҳеч қандай ҳуқуқ туғдирмайди. Васиятнома ҳар бир алоҳида олинган шахснинг айнан ўзининг ҳаракати ҳисобланади. Шунинг учун ҳам васиятнома икки ва ундан ортиқ шахслар томонидан биргаликда тузилиши мумкин эмас. «Мерос қолдирувчи,-дейилади ФКнинг 1120-модда 8-бандида, - васиятномада ўзи меросхўр этиб тайинланган шахсларга, ўз навбатида вафот этишлари эҳтимоли билан ўзларига васият қилинган мол-мулкни муайян тарзда тасарруф этиш хусусида кўрсатма бериш мажбуриятини юклашга ҳақли эмас. Масалан, ота ўғлига васият бўйича қолдирган уй-жойни, у вафот этганда, албатта, набирасига васиятнома орқали қолдириш мажбуриятини юклаши мумкин эмас. Васиятномада кўрсатилган бундай шарт ҳақиқий саналмайди. Васиятноманинг шакллари . Васиятноманинг ҳуқуқий аҳамиятини ҳисобга олиб, қонун унинг шаклига алоҳида эътиборни қаратган. ФКнинг 1124- моддасида васиятноманинг ёзма шакли белгилаб, унинг ёзилган жойи ва вақти кўрсатилиши шарт қилиб кўрсатилган. Қонунда белгиланган шаклда тузилмаган васиятнома ҳақиқий ҳисобланмайди (ФКнинг 1130-моддаси). Васиятнома бир томонлама битим бўлгани сабабли, уни ҳақиқий эмас деб топиш асослари ФКнинг битимлари ҳақидаги (115-моддаси) қоидалари тартибида амалга оширилади. Нотариал тасдиқланган васиятномалар ва нотариал тасдиқлан ган васиятномаларга тенглаштирилган васиятномалар ёзма шаклда тузилган ҳисобланади. Васиятнома васият қолдирувчининг ўз қўли билан ёки унинг сўзидан нотариус томонидан ёзилган ва шахсан имзо қилинган бўлиши керак. Васият қолдирувчининг жисмоний нуқсонлиги, касаллиги ёки саводсизлиги оқибатида васиятномани ўз қўли билан ёзиб имзо қўйиш имконияти бўлмаганда, унинг илтимосига кўра бошқа шахс томонидан 34

ёзилиб, имзо қўйилиши мумкин. Бундай ҳолларда, албатта, васиятноманинг гувоҳлантирувчи нотариус ёки қонун билан васиятномаларни гувоҳлантириш ҳуқуқи берилган мансабдор шахсларнинг иштирокида, васиятнома васият қолдирувчининг ўз қўли билан ёзиб, имзолай олмаганлигининг сабаблари кўрсатилиши шарт. «Нотариат тўғрисида»ги қонуннинг 30-моддасига асосан нотариал ҳаракатлар нотариат идораси ёки фуқароларнинг ўзини ўзи бош қариш органи жойлашган бинода амалга оширилиши керак. Фуқаро касаллиги, ногиронлиги туфайли ёки бошқа сабабларга кўра, давлат нотариат идорасига, фуқаролар йиғини раиси (оқсоқол) ёки хусусий амалиёт билан шуғулланувчи нотариус ҳузурига бора олмайдиган айрим ҳолларда нотариал ҳаракатлар мазкур фуқаро турган жойда амалга оширилиши мумкин. Васиятномани васият қилувчининг ўрнига имзолаш ман қилин ган шахсларнинг тизими ФКнинг 1124-моддасида белгилаб қўйилган. Булар қуйидагилар: -нотариус ёки васиятномани тасдиқлаш ҳуқуқи берилган мансабдор шахс; -васиятнома кимнинг фойдасига тузилган ёки кимга нисбатан васият мажбурияти юклатилган бўлса, ўша шахс, унинг эри (хотини), болалари, ота- онаси, неваралари ва чеваралари; -васият қолдирувчининг қонун бўйича меросхўрлари; -тўлиқ муомала лаёқатига эга бўлмаган фуқаролар; -саводсизлар ва васиятномани ўқий олмайдиган бошқа шахслар; -ёлғон гувоҳлик берганлик учун муқаддам судланган шахслар. «Нотариат тўғрисида»ги қонунинг 37-моддасига биноан, нотариуслар ўз номига ва ўз номидан, хотини(эри) номига ҳамда унинг номидан, хотинининг (эрининг) ва ўзининг қариндош-уруғлари (ота-онаси, болалари, набиралари, туғишган ака-ука ва опа-сингиллари), улар билан васийлик ва ҳомийлик туфайли боғланган шахслар номига ҳамда уларнинг номидан, шунингдек, мазкур давлат нотариат идорасининг ходимлари ёки хусусий 35

амалиёт билан шуғулланувчи нотариуснинг қўл остида ишловчи шахслар номига ва уларнинг номидан нотариал ҳаракатларни амалга оширишга ҳақли эмас. Ўзбекистон Республикаси қонунлари бўйича оғзаки тузилган шартномалар, битимлар ҳар хил техник воситалар ёрдамида (магнитофон, телефонга, видео тасмага ва ҳоказо) ёзилган васият мазмунини англатувчи ёзувлар, васият қолдирувчининг сўзидан бўлса ҳам, бундай васиятномалар ҳақиқий ҳисобланмайди. Уларнинг ҳақиқийлиги ни гувоҳлар кўрсатмалари ёки бошқа қўшимча ёзма ва оғзаки далиллар орқали суд йўли билан ҳам тасдиқлашга йўл қўйилмайди. Туман судининг 1997 йил 8 октябр ҳал қилув қарори билан мерос қолдирувчининг кичик ўғли «Г» нинг ўз акаси «Б» га нисбатан қўзғатилган даъвоси қаноатлантирилиб, оталари ҳаётлигиди маҳалла да, кўпчилик иштирокида (публично) ўзига тегишли енгил автомаши на «Тико»ни кичик ўғли учун олганлигини ва оилавий маслаҳатда, катта ўғли «Б» ҳузурида, уни «кичик ўғлим «Г» га васият қилдим» деган оғзаки сўзлари тасдиқланади, деб ҳал қилув қарори чиқарган. Суднинг бу ҳал қилув қарори «Б» нинг шикояти билан вилоят суди томонидан васиятноманинг қонунда белгиланган шаклга риоя қилинмаганлиги асос қилиниб, туман судининг ҳал қилув қарори юқори Конституция суди томонидан бекор қилинган. Амалиётда, бундай воқеа ва ҳодисалар учраб туради. Шу билан бирга васиятноманинг тузилган вақти ва жойини белгилаб қўйиш ҳам катта аҳамият касб этади. Мерос очилгандан кейин меросхўрлар ўртасида низо чиққанида, биринчидан, мерос қолдирувчининг васиятнома тузганда муомала лаёқатига эга бўлмаганлиги, ҳаракатларининг оқибатига кўзи етмаганлиги; иккинчидан, икки ёки ундан ортиқ васиятнома мавжуд бўлганда, улардан қайси бири олдин, қайси бири кейин тузилганлигини аниқлаш васиятномада 36

кўрсатилган вақтда васият қолирувчи имзо қўйиш имкониятларига эга бўлган ёки бўлмаганлигини исботлаш учун зарур бўлади. Қонунда белгиланган тартиб ва қоидаларга риоя қилинган ҳолда тузилган васиятномалар ҳақиқий бўлиб саналиб, акс ҳолда, низога сабаб бўлади. Бундай низолар суд томонидан кўрилганда фуқаролик процессуал қонунида йўл қўйилган далиллар, исботлаш воситаларидан фойдаланиб, мерос қолдирувчининг вафот этиш олдидаги ҳақиқий эрки, хоҳиш-иродаси ифода этилганлиги ва оғзаки қилинган васиятнинг ҳақиқийлиги суд йўли билан тасдиқланган тақдирда, масала ижобий ҳал қилиниши керак, деган фикр адолатли бўлур эди. Амалиётда шундай ҳодисалар учрайдики, васият қолдирувчи бир неча маротаба ўзининг васиятномасини тузиб қолдиради. Унинг қайси бири ҳақиқий эканлигини аниқлаш учун васиятноманинг тузиш вақти асос қилиб олиниши керак. Кейинги тузилган васиятнома аввалги васиятноманинг бекор бўлиши учун асос бўлади. Васиятноманинг тузилган вақти унинг нотариал тасдиқланган вақти билан ҳисобланади. Қонунда назарда тутилган васиятнома шаклига доир асосий талаблар, биринчидан, васиятнома нотариус томонидан тасдиқланган бўлиши, нотарил тасдиқланган васиятномаларга тенглаштирилган бўлишидир, шунингдек васиятномалар ёзма шаклда фақат қонунда белгиланган тартибда расмийлаштирилиб, тасдиқлангандагина ҳақи қий ҳисобланади. Васиятноманинг сир сақланиши. Амалиётда мол-мулкни васият қилиб қолдириш қариндошлар олдида улар билан муносабатларда ноқулайлик туғдиради. Шу сабабдан қонун васиятномани сир сақланишини назарда тутади. ФКнинг 1128-моддасида «Нотариус, васиятномани тасдиқловчи бошқа мансабдор шахс, шунингдек васиятномани васият қолдирувчи ўрнига имзо қилувчи фуқаро мерос очилганга қадар васиятноманинг мазмунига, унинг 37

тузилиши, бекор қилиниши ёки ўзгартирилишига дахлдор маълумотларни ошкор қилишга ҳақли эмас». Қонун васиятноманинг сир сақланишини таъминлаш учун етарли чоралар ва тадбирлар белгилаб қўяди. Васиятноманинг борлиги ҳақида ошкор қилишга ҳеч кимнинг ҳаққи йўқ. «Нотариат тўғрисида»ги қонунинг 6-моддасига асосан амалга оширилган нотариал тўғрисидаги маълумотлар фақат суд, прокуратура ва тергов органларининг талабига асосан улар юритаётган ишлар муносабати билан берилади. Васиятнома вафотидан кейингина берилиши мумкин. Хизмат вазифасини бажариш муносабати билан нотариал ҳара катлар ҳақида ўзига маълум бўлган маълумотларни ҳар қандай ман сабдор шахс ҳам ошкор қилишга ҳақли эмас. Бундай шахслар қонун да белгиланган тартибда васиятнома сирларини ошкор қилганлик лари учун тегишлича жавобгарликка тортиладилар. Васиятномани сир сақлаш ҳақидаги қонун талаблари васият қолдирувчи учун ҳам мажбурийдир. Васият қолдирувчи ўзининг васиятномаси ҳақида ошкор айтишга ва уни бошқаларга кўрсатишга ҳақли, аммо нотариал идорасига васиятномани ошкор қилиш учун фармойиш беришга ҳақли эмас. Васиятнома фақат мерос очилган пайтдан бошлаб кучга киради. Васиятноманинг тузилишидан унинг кучга киришига қадар анча вақт ўтиши мумкин. Қонун бу муддатни чегаралаб қўйган эмас. Агар васиятнома васият қолдирувчи томонидан ўзгартирилма ган ёки бекор қилинмаган бўлса, у қанча вақт ўтишидан қатъи назар, амал қилади. Васият қолдирувчи ўзининг васиятномада изҳор қилган иродасини хоҳлаган вақтда ўзгартириши ва бекор қилишга ҳақли экан, бу ҳақда, айниқса, меросхўрлар хабар топмаслиги мақсадга мувофиқ. Шунинг учун васиятноманинг мавжудлигини хизмат вазифасини бажариш муносабати билан билган шахслар унинг мазмуни ҳақида, тузилиши, бекор қилиниши ёки ўзгартирилиши ҳақидаги маълумотларни сир сақлашга мажбурдирлар. Васиятноманинг тузилганлиги, ўзгартирилганлиги ёки бекор қилинганлиги 38

маълум бир гуруҳ шахсларга маълум бўлади. Нотариус, қонун билан нотариал ҳаракатларни амалга ошириш ваколати берилган шахслар, васият қолдирувчи ўрнига васиятномани имзо қилган шахслар васиятнома ҳақида ахборотга эга бўлган шахслар бўлиши мумкин. Бу шахслар мерос очилгунга қадар васиятноманинг мавжудлиги ва унинг мазмуни ҳақида ҳеч кимга, шу жумладан, меросхўрнинг ўзига ҳам ошкор қилишга ҳақли эмаслар. Васиятнома тузувчи унинг мазмуни билан танишиб чиқмасдан тасдиқлашни нотариусдан талаб қилишга ҳақли. Бундай васиятномалар махфий васиятнома бўлиб ҳисобланади, махфий васиятнома ҳақиқий саналмаслиги хавфи остида васият қолдирувчинин ўз қўли билан ёзилиши, имзоланиши ва икки гувоҳ ҳамда нотариус иштирокида конвертга солиниб, елимланиши лозим. Елимланган конвертнинг устида гувоҳларнинг исми, отасининг исми ва фамилияси, уларнинг доимий турар жойлари тўлиқ ёзилиб, улар томонидан имзоланиши керак. Гувоҳлар имзолаган бу конверт ҳам уларнинг ва нотариуснинг иштирокида бошқа конвертга солиниб, нотариус томонидан елимланиб, унинг устига тасдиқлаш устхати ёзилиши керак. Нотариал тасдиқланган васиятнома . Васиятномаларни тасдиқлаш ҳуқуқи давлат нотариал идораларида ишловчи нотариусларга («Нотариус тўғрисида»ги қонуннинг 23-моддаси), хусусий амалиёт билан шуғулланувчи нотариусларга (24-модда), шаҳарчалар, қишлоқлар ва овуллар фуқаролар йиғинлари нинг раислари (оқсоқоллари)га (25-модда) ва Ўзбекистон Республикасининг чет эллардаги консуллик муассасаларининг консуллари (28-модда)га берилган. Нотаирусларнинг, нотариал ҳаракатларни амалга ошириш ҳуқу қига эга бўлган бошқа мансабдор шахсларнинг нотариал ҳаракатлар ни амалга ошириш тартиби «Нотариат тўғрисида»ги қонунда белги лаб қўйилган. Васиятномани тасдиқлаш вақтида нотариус уни тасдиқлашни сўраб мурожаат қилганнинг шахсини, муомалага лаёқатини белгиланган тартибда 39

аниқлашни, васиятнома васият қолдирувчи томонидан ўз қўли билан ёзилганлигини, ундаги имзо ўз қўли билан қўйилганлигини текшириб, шунга ишонч ҳосил қилиши керак. Лекин қоида тариқасида васият қолдирувчи томонидан васиятнома нотариус ёки нотариал ҳаракатларни амалга ошириш ваколати берилган мансабдор шахснинг ҳузурида ёзилиши ва имзоланиши керак. Васият қолдирувчининг жисмоний камчиликлари ёки саводсизлиги сабабли ўзи ўз қўли билан ёзиш ва имзо қилиш имкониятига эга бўлмаган тақдирда, нотариус ёки нотариал ҳаракатларни амалга ошириш ҳуқуқи берилган мансабдор шахс томонидан унинг сўзидан ёзиб олиниши мумкин. Бундай ҳолларда, албатта, васиятнома матни васият қолдирувчига ўқиб берилиши шарт ва бу ҳақда васиятномага алоҳида белги қилиб қўйилиши керак. Агар саводсиз васият қолдирувчининг қулоғи кар, тили гунг ёки ҳам кар, ҳам гунг бўлса, васиятнома гувоҳлантирилаётганда уларга тушунтира биладиган шахснинг иштироки таъминланиши ва у ўзининг имзоси билан васиятноманинг мазмуни васият қолдирувчи нинг эрки тўғри келишини гувоҳлантириши керак. Бу ҳаракатларнинг ҳаммаси, албатта, васиятномани гувоҳлантирувчи нотариуснинг ёки нотариал ҳаракатларни амалга ошириш ҳуқуқига эга бўлган мансабдор шахснинг иштирокида бўлиши шарт. Васиятнома фақат васият қолдирувчи ҳузурида тасдиқланиши лозим. Васиятнома васият қолдирувчининг сўзидан нотариус томонидан ёки васиятномани тасдиқлаётган мансабдор шахс томонидан техник воситалар ёрдамида, яъни ёзув машинкаси, компъютердан фойдаланган ҳолда амалга оширилиши мумкин. Бундай васиятномалар ҳам, албатта, васият қолдирувчи томонидан васиятномани тасдиқловчи нотариус ёки бошқа мансабдор шахс ҳузурида имзо қилиниши керак. Имзолашдан олдин васият қолди рувчи васиятномани тасдиқловчи нотариус ёки васиятномани тасдиқ лаш ҳуқуқи берилган 40

мансабдор шахс олдида васиятноманинг матнини тўлиғича ўқиб чиқиши ва ундан кейин имзо қўйиши керак. Васият қолдирувчининг хоҳишига кўра, васиятномани хоҳлаган нотариал идорасининг нотариусида тасдиқлаши мумкин. Башарти, васият қолдирувчи томонидан олдин, бошқа нотариусда васиятнома расмийлаштирилган бўлса, уни бекор қилиш ёки ўзгартириш ҳақида васиятномани биринчи гувоҳлантирган нотариусга мурожаат қилиш шарт эмас. Аммо васиятномани иккинчи маротаба гувоҳлантираётган нотариус бу ҳақда васиятномани биринчи маротаба гувоҳлантирган нотариусга хабар бериши шарт. Васиятномани тасдиқлаган вақт, уни тузиш вақти бўлиб саналади. Васиятноманинг қонунда белгиланган шаклига риоя қилмаслик унинг ҳақиқий эмас деб топилиши учун асос бўлади. Нотариал тасдиқланган васиятномаларга тенглаштирилган васиятномалар . Нотариал идораларида тасдиқлаш имконияти бўлмаган ҳоллар да, қонунда назарда тутилган тартибда белгиланган мансабдор шахслар томонидан васиятноманинг тасдиқланишига йўл қўйилади. Бундай васиятномалар нотариал тартибда тасдиқланган васиятномаларга тенглаштирилади. Қонунда васиятномаларни тасдиқлаш ҳуқуқига эга бўлган мансабдор шахсларнинг аниқ рўйхати берилган. Шу билан бирга, қандай ҳолатларда уни амалга оширишга рухсат берилиши ҳам аниқ белгиланган.Бу қоидани кенг талқин этишга йўл қўйилмайди. Қонунда назарда тутилган мансабдор шахслардан бошқа ҳеч ким васиятномани гувоҳлантиришга ҳақли эмас. Васиятномани тасдиқлаш ҳуқуқи берилган мансабдор шахснинг шахсан ўзи васият қолдирувчининг шахсини аниқлаши, унинг муомала лаёқатига эга эканлигини, васиятнома ҳақиқатдан ҳам васият қолдирувчининг ўз қўли билан ёзилиб, имзо қилинганлигини аниқ лаб, шунга ишонч ҳосил қилиши шарт, шундан кейингина васиятномани тасдиқлаши мумкин. 41

«Нотариат тўғрисида» ги қонуннинг 27-моддасига асосан мансабдор шахслар томонидан тасдиқланган васиятномалардан битта нусхаси васият қилувчи доимий яшайдиган жойдаги давлат нотариал идорасига сақлаш учун юборилиши шарт. Давлат нотариал идорасининг нотариуси сақлаш учун келиб тушган васиятномани текшириб, унинг шакл ва тартиб жиҳатидан қонунга мувофиқ тузилганлигини аниқлайди, номувофиқлиги аниқланганда, бу ҳақда васият қилувчига ва васиятномани тасдиқлаган мансабдор шахсга хабар қилиши керак. Амалиётда бундай васиятномалар васият қилувчи томонидан бевосита вафоти олдидан тузилган бўлади. Низо чиққанда уларнинг ҳақи қийлиги фақат мерос очилгандан кейин суд томонидан ҳал қилинади. ФКнинг 1126-моддаси ва «Нотариат тўғрисида»ги қонуннинг 26- моддаси қуйидаги васиятномалар нотариал тасдиқланган васиятномаларга, тенглаштирилади: касалхоналар, госпиталлар, бошқа стационар даволаш муассасаларида даволанаётган ёки қариялар ва ногиронлар уйларида яшаб турган фуқароларнинг ана шу касалхоналар, госпиталлар ва бошқа даволаш муассасаларининг бош врачлари, уларнинг даволаш ишлари бўйича ўринбосарлари ёки навбатчи врачлар, шунингдек, госпиталларнинг бошлиқлари, қариялар ва ногиронлар уйларининг директорлари ёки бош врачлари томонидан тасдиқланган васиятномалар; Ўзбекистон Республикаси давлат байроғи остида сузиб юрган кемаларда сафарда бўлган фуқароларнинг шу кемаларнинг капитанлари томонидан тасдиқланган васиятномалари; қидирув экспедициялари ёки шунга ўхшаш бошқа экспедицияларда бўлган фуқароларнинг ана шу экспедиция бошлиқлари томонидан тасдиқланган васиятномалари; Ҳарбий хизматчиларнинг, нотариус бўлмаган ерларда жойлашган ҳарбий қисмларда эса бу қисмларда ишлаётган ҳарбий бўлмаган 42

фуқаролар, уларнинг оила аъзолари ва ҳарбий хизматчиларнинг оила аъзоларининг ҳам ҳарбий қисмларнинг командирлари томонидан тасдиқланган васиятномалари; Озодликдан маҳрум қилиш жойларида ёки қамоқда сақланаётган шахсларнинг тегишли муассасалар бошлиқлари томонидан тасдиқ ланган васиятномалар; Нотариус бўлмаган аҳоли пунктларида яшаётган фуқароларнинг қонунга мувофиқ нотариал ҳаракатларни амалга ошириш ҳуқуқи берилган мансабдор шахслар томонидан тасдиқланган васиятномалари. Васиятноманинг кўрсатилган шаклларига доир қоидаларга риоя қилинганда унинг мазмуни ҳақида англашилмовчиликлар бўлмасли гига ва ҳар қандай низоларнинг келиб чиқишига асос қолдирмайди. Оқибатда васиятнома талқин қилинганда ундаги сўзлар ва ибораларнинг асл маъносини англаш ва уни эътиборга олиш имконияти туғилади. Нотариал тасдиқланган васиятномаларга тенглаштирилган васиятномалар тасдиқланаётган, нотариал тасдиқлаш тўғрисидаги талаблардан бошқа ФКнинг 1125-моддасида белгиланган қоидаларга риоя қилиш талаб қилинади. Васиятномани ўзгартириш, бекор қилиш . Фуқароларга васиятномани эркин тузиш тўғрисида берилган ҳуқуқ, уни ўз хоҳиши билан бекор қилиш ёки ўзгартириш ҳуқуқини ҳам беради. «Васият қилувчи, -дейилади ФКнинг 1127-моддасида, -исталган вақтда ўз васиятномасини тўлалигича бекор қилишга ёхуд унда мавжуд бўлган айрим васият фармойишларини янги васиятнома тузиш орқали бекор қилишга, ўзгартиришга ёки тўлдиришга ҳақли». Васиятномани тўлиғича, унинг ҳамма бандларини бекор қилиш, биринчидан, унинг нотариусдаги нусхаларини йўқ қилиб ташлашни сўраб берган аризасига асосан, ва иккинчидан, янги васиятнома тузилиб, унда албатта васиятномани бекор қилиш ҳақида фармойиш бериш йўли билан амалга оширилади. 43

Васиятнома қисман ўзгартирилганда, биринчидан, янги тузилган васиятномада олдинги васиятноманинг айрим бандларини бекор қилиш, иккинчидан, ундаги айрим бандларига зид равишда тузилиш йўли билан ўзгартириш киритилади. Кейинги тузилган васиятнома бекор қилинган тақдирда ҳам янги васиятнома тузиш йўли билан бекор қилинган ёки қисман, кейинги васиятномага зид бўлгани сабабли бекор қилинган аввалги васиятнома қайтадан тикланмайди. Васиятнома икки нусхада тузилиб, унинг бир нусхаси нотариат идорасида сақланади, бир нусхаси васият қолдирувчи қўлида бўлади. Васият бекор қилинганда ёки у ўзгартирилганда, бу ҳаракат васиятноманинг ҳар иккала нусхасида ҳам ўз аксини топиши керак. «Нотариат тўғрисида»ги қонунинг 46-моддасига асосан, нотариуслар васиятномани бекор қилиш тўғрисидаги аризани олган тақдирда, шунингдек, васиятномани бекор қилувчи ёки ўзгартирувчи янги васиятнома олинган тақдирда, аввалги васиятноманинг нотариусда сақланаётган нусхасига ва нотариал ҳаракатларини рўйхатга олиш реестрига бу хусусда белги қўяди. Васиятномани бекор қилишни сўраб берилган аризадаги имзо, албатта, белгиланган тартиб бўйича нотариал гувоҳлантирилган бўлиши керак. Васиятномани ўзгартириш, фақатгина, янги васиятнома тузиш йўли билан амалга оширилади. Бу васиятномада олдинги васиятноманинг айрим бандлари бекор қилиниши ёки ўзгартирилиши мумкин. Бундан ташқарии, кейинги тузилган васиятнома олдинги васиятномани бекор қилмасдан ёки ўзгартирмасдан, қўшимча фармойишлар билан тўлдирилиши ҳам мумкин. Агарда олдинги васиятномаларда мерос қолдирувчи ўзининг мол-мулкидан бир қисмини васият қилиб қолдирган бўлиб, кейинги васиятномада мулкнинг қолган қисмига васиятнома тузган бўлса, мерос очилганда ҳар иккала васиятнома ҳам ҳақиқий ҳисобланади. Бундай ҳолларда ҳар иккала васиятнома бўйича ҳам ворислар мерос оладилар. 44

Васиятномани бекор қилиш тўғрисидаги ёзма фармойиш васиятномани тасдиқлаган нотариусга ёки нотариал ҳаракатни амалга ошириш ҳуқуқи берилган мансабдор шахсга берилади. Ёзма фармойиш васият қолдирувчи томонидан шахсан берилиши шарт. Ҳар қандай ҳолатда, яъни ариза васият қолдирувчи томонидан берилганда ҳам, ёки алоқа идоралари орқали берилганда ҳам, бу фармойиш васиятномани бекор қилишни сўраган шахснинг аризадаги имзоси, албатта, нотариал гувоҳлантирлган бўлиши керак. Нотариал тасдиқланган васиятномани бекор қилиш ҳақидаги ёзма фармойиш исталган нотариал идорасига ҳам берилиши мумкин. Фармойишни олган нотариус ёки нотариал ҳаракатни амалга ошириш ҳуқуқига эга бўлган мансабдор шахс, ўз навбатида, уни васиятномани тасдиқлаган нотариусга юбориши керак. Васиятномани бекор қилиш-васият мажбуриятининг бир кўриниши ҳисобланади. Шунинг учун у васият фармойиши учун белгиланган қоидалар билан йўл қўйилган ҳамма шаклларда амалга оширилиши керак. Васиятнома қўлида бўлган шахс унга ўзгартиришлар ёки қўшимчалар киритиб, тузатишлар қилишиги йўл қўйилмайди. Бундай ҳолларда мерос олиш масаласи нотариат идорасида сақланиб турган васиятноманинг биринчи нусхаси асосида амалга оширилади. Нотариус томонидан тасдиқланган васиятнома, нотариал тасдиқланган васиятномаларга тенглаштирилган васиятномалар билан ҳам бекор бўлиши ёки ўзгартирилиши мумкин. Бундай васиятномаларнинг биринчи нусхалари «Нотариат тўғрисида»ги қонуннинг 27-моддасига асосан васият қолдирувчининг доимий яшайдиган жойдаги давлат нотариал идорасига сақлаш учун кечиктирмай юборилиши шарт. Янги васиятнома тузилган вақтда васият қилувчи олдинги васиятномадаги айрим бандларини ўзгартиришни кўрсатмаслиги ҳам мумкин. Янги васиятномада берилган фармойиш нафақат эски васиятномани тўлдириш, шунинг билан бирга, унинг мазмунига бутунлай ёки қисман зид бўлишини ўзи кифоя қилади. 45

Айрим ҳолларда васият қолдирувчи эски васиятномага зид келмайдиган ва уни бекор қилмайдиган, ўзгартирмайдиган фармойишни ўз ичига олган васиятнома тузиши мумкин. Масалан, фуқаро «М» 1999 йил декабр ойининг 15 куни Юнусобод туманидаги давлат нотариал идорасининг нотариуси томонидан тасдиқланган васиятнома бўйича ўзининг уй-жойини кичик ўғли «В» га расмийлаштирган. «М» 2001 йил август ойининг 5 куни эса янги васиятномани тузиб, унда ўзининг «Нексия» енгил автомашинасини набираси «Ш» га бериш тўғрисида фармойиш берган. 2003 йилнинг март ойи 21 кунида «М» вафот этиши муносабати билан «В» ва «Ш» нотариусга мурожаат қилганда, нотариус «М»га тегишли уй-жойга нисбатан бўлган ҳуқуқ тўғрисида, «Ш»га эса, «Нексия» автомашинасига бўлган ҳуқуқ тўғрисида гувоҳнома берган. 12 . Васиятноманинг ҳақиқий эмас деб топилиши . Васиятнома, бир томонлама битим ҳисобланиб, у мерос қолди рувчининг шахсан ўзи томнидан, васият бўйича ҳуқуқ олувчининг розилигисиз тузилади. ФК.нинг 1130-моддасига асосан, тегишли шаклда тузилмаган, васиятнома уни тузиш, имзолаш ва тасдиқлашнинг қонунда белгилаб қўйилаган тартиби бузилган тақдирда ҳақиқий эмас деб топилади. Васиятноманинг айрим бандлари ҳақиқий эмаслиги унинг қол ган қисмининг ҳақиқийлигига дахл қилмайди. Васиятнома тўлиғича ҳақиқий эмас деб топилган ҳолларда, ушбу васиятномага биноан меросдан маҳрум бўлган меросхўр умумий асосларда мерос олиш ҳуқуқига эга бўлади. Васиятномани ҳақиқий эмас деб топиш, у бир томонлама битим бўлганлиги сабабли, ФКнинг 9-бобида назарда тутилган битимлар тўғрисидаги қоидаларга бўйсунади. Васиятномани ҳақиқий эмас деб топиш ҳақидаги даъво аризалар мерос очилган пайтдан бошлаб 3 йил муддатда суд томонидан кўрилиб ҳал қилинади. 46

Даъво манфаатдор шахс-меросхўр, унинг вакили ёки прокурор томонидан қўзғатилиши мумкин. ФКнинг 9-бобида 2-параграфида назарда тутилган битимларнинг ҳақиқий эмаслиги тўғрисидаги қоидалар васиятнома тузишда ҳам амал қилади. Бу қоидалар қуйидагилардан иборат: 1. Битимнинг қонун талаб қилган шаклига (ФКнинг 1124-модда сида васиятноманинг ёзма шакли назарда тутилган) риоя қилмаслиги (ФКнинг 115-моддаси). 2. Қонун хужжатларининг талабларига мувофиқ бўлмаганлиги (ФКнинг 116-моддаси). 3. Ўн тўрт ёшга тўлмаган шахслар томонидан тузилганлиги (ФКнинг 117-моддаси). 4. Муомалага лаёқатсиз деб топилган шахслар томонидан тузилганлиги (ФКнинг 119-моддаси). 5. Муомала лаёқати чекланган фуқаролар томонидан ҳомий ларининг рухсатисиз тузилганлиги (ФКнинг 120-моддаси). 6. Ўз ҳаракатининг аҳамиятини тушуна олмайдиган ёки уларни бошқара олмайдиган фуқаро томонидан тузилган (ФКнинг 121-мод даси). 7. Жиддий аҳамиятга эга бўлган янглишиш таъсирида тузилган (ФКнинг 122-моддаси). 8. Алдаш, зўрлик, қўрқитиш бир тараф вакилининг иккинчи тараф билан ёмон келишуви ёки оғир ҳолатлар юз бериши таъсирида тузилган (ФКнинг 123-моддаси). 9. Юридик оқибатлар туғдириш ният бўлмаган ҳолда, номигагина тузилган (ФКнинг 124-моддаси). Васиятнома бутунлай бекор бўлган тақдирда, унда васият қилиб қолдирилган мулк бошқа қонуний ворислар ўртасида тенг тақсим ланади. 47

Васиятноманинг айрим қисмлари ҳақиқий эмас деб топилган тақдирда, унинг шу қисмида кўрсатилган мулк, қонун бўйича ворисликка чақирилган меросхўрлар ўртасида тенг бўлинади. Шундай қилиб битимларнинг ҳақиқий бўлиш шартлари, уларнинг ҳақиқий эмас деб топиш тартиби ҳақидаги ФКда назарда тутилган умумий қоидалар васиятномага ҳам татбиқ этилади 8 . 13. Васиятномани ижро этиш. Васият қолдирувчи ўзининг фармойиши билан васиятномани ижро этишни қонун бўйича ворисга ёки васият бўйича тайинланган меросхўрлардан бирига ёки бир нечтасига, шунингдек меросхўр ҳисобланмайдиган бошқа шахсларга топшириши мумкин. Агар васиятномани ижро этиш меросхўр бўлмаган шахсга топширилган бўлса, албатта, бу шахснинг васиятномани ижро этувчиси бўлишга розилиги унинг ўз қўли билан васиятномага ёзган устхатида ёки васиятномага илова қилинган аризасида акс эттирилган бўлиши керак. Васиятномани ижро этувчининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари васиятноманинг мазмунида ифода этилган бўлиши керак. Шунинг учун васиятномани тасдиқлаётган нотариус ёки васиятномани тасдиқлаш ҳуқуқи берилган мансабдор шахс, албатта, васият қолдирувчининг истагини, васиятномани ижро этувчиларнинг ҳуқуқлари ва улар зиммасига юклатиладиган мажбуриятларни аниқлаши керак. Мерос қолдирувчи томонидан васиятномани ижро этувчи тайинланмаган ҳолларда, меросхўрлар ўзаро келишиб, васиятнома ижросини меросхўрлардсн бирига ёки бошқа шахсга топширишлари мумкин. Бундай келишувга эришилмаганда, улардан бирининг ёки бир нечтасининг талаби билан суд томонидан васиятномани ижро этувчи тайинланиши мумкин. Васиятномада уни ижро этиш бўйича махсус топшириқ бўлма ган тақдирда, васиятномани ижро этиш меросни қабул қилган ворислар томонидан амалга оширилади. 8 Ўзбекистон Републикаси фуқаролик кодексининг иккинчи қисмига шарҳлар. Тошкент, 1998 й. «Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси» III жилд. 238-бет. 48

Васиятномани ижро этувчи меросхўрлар доирасига кирадиган шахслардан бўлган тақдирда, улар томонидан мерос мулкни қабул қилиб олишлари васиятномани ижро этишга берган розилиги ҳисоб ланади. Васиятномани ижро этувчи сифатида жисмоний шахслар билан бир қаторда, юридик шахслар ҳам тайинланиши мумкин. Умумфойдали мақсадни амалга ошириш учун васият қилинган маблағни тасарруф қилиш маълум бир юридик шахс зиммасига юкланиши, унинг васиятномани ижро этувчи қилиб тайинлаши мумкин. Васиятнома қолдирувчи томонидан васиятномани ижро этиш мажбурияти юклатилган шахс бу мажбуриятни бажаришдан истаган вақтда меросхўрларни олдиндан хабардор қилиб, воз кечишга ҳақли. Шу билан бирга, васиятномани ижро этувчи ворисларнинг аризасига биноан суднинг ҳал қилув қарори билан ҳам ўз мажбуриятларидан озод қилиниши мумкин. Васиятномани ижро этувчини тайинлашдан мақсад меросхўр лар, васият мажбурияти бўйича ҳуқуқ олувчилар ва бошқа учинчи шахсларнинг манфаатларини таъминлаш, шунингдек, васият қолди рувчи ўзининг васиятномасидаги фармойишини аниқ амалга оширилишини таъминлашдан иборат. Васиятномани ижро этувчи васият қолдирувчи томонидан унга берилган ваколат доирасида барча ҳаракатларни амалга оширишга ҳақли. Васиятномада уни ижро этувчиларга васиятномани тўла равишда бажарилишини, шунингдек, унинг маълум бир қисмини бажариш ҳақида топшириқ берилиши мумкин. Васият қолдирувчининг васиятномада берган фармойишини ўз вақтида ва тўлиғича бажариш васиятномани ижро этувчининг вазифаси ҳисобланади. Васиятномани ижро этувчи ўз мажбуриятларини меросни қарзлардан холи этиш, мерос қолдирувчига тегишли бўлган суммаларни ундириш ва барча меросхўрларнинг меросга эгалик қилишга киришиши учун зарар бўлган мақбул муддат мобайнида амалга ошириши керак. Бу муддат ҳар 49

қандай ҳолда ҳам мерос очилган кундан бошлаб, бир йилдан ошмаслиги керак. ФКнинг 1131-моддасига асосан васятномани ижро этувчи: 1. Меросни муҳофаза қилиши ва уни бошқариши; 2. Барча меросхўрларни вва васият мажбурияти юзасидан ҳуқуқ олувчиларни мерос очилганлиги тўғрисида ҳамда улар фойдасига васият мажбуриятлари тўғрисида хабардор қилиш учун имкон қадар барча чора- тадбирларни кўриши; 3. Мерос қолдирувчига тегишли суммаларни олиши; 4.Мерос қолдирувчининг хоҳиш-иродаси ва қонунга мувофиқ, меросхўрларга уларга тегишли мол-мулкни бериши; 5. Меросхўрлар зиммаларига юклатилган васият мажбуриятлари ижро этилишини таъминлаши; 6. Васият мажбуриятларини бажариш ёхуд васиятнома бўйича меросхўрлардан васият мажбуриятини ижро этишларини талаб қилиши лозим. Демак, васиятномани ижро этувчининг асосий вазифаси мерос мулкни жамлаш ва сақлаш чораларини кўриш, уни қонунда ва васиятномада белгиланган тартибда меросхўрлар ўртасида тақсимлаш ва кредиторларнинг талабларини қабул қилиб олиш ва амалга оширишдан иборатдир. Васиятномани ижро этувчи ҳуқуқий мақомининг ўзига хос томонлари бор. Васиятномани ижро этувчи мерос қолдирувчининиг топшириғига асосан меросни қабул қилган ёки қабул қилиши мумкин бўлган меросхўрлар номидан ҳаракат қилади. Васиятномани ижро этувчи меросни бошқариш ҳамда васиятномани ижро этиш билан боғлиқ суд ишларида ва бошқа ишларда ўз номидан қатнашишга ҳақли. Шунингдек, бундай ишларда иштирок этиш учун қилиниши мумкин. Меросхўрлар васият қолдирувчининг эрки-иродаси билан боғланган бўлиб, васиятномани ижро этувчини унинг ваколатидан маҳрум этишга ҳақли эмаслар, аммо меросхўрлар васиятномани ижро этувчидан ҳисобот 50

талаб қилиш ҳуқуқига эгадирлар ва унинг ҳаракат ларидан норози бўлган тақдирда судга шикоят қилишлари мумкин. Васиятномани ижро этувчи, ўз навбатида, меросни бошқариш ва васиятномани ижро этиш билан боғлиқ зарур ҳаракатларни мерос мулк ҳисобидан ундириш ҳуқуқига эга. Меросхўрлар доирасига кирмаган васиятномани ижро этувчи шахс мерос очилган жойда ҳозир бўлмаган бошқа меросхўрлар хозир бўлгунигача мерос мулк ҳисобидан харажат қилиш ҳуқуқига эга эмас. Васиятномани ижро этувчиси бўлган меросхўр эса, мерос мулк ҳисобидан бошқа харажатларни ҳам амалга оширишга ҳақли. Васиятномани ижро этиш жараёнида вужудга келган ҳар қандай ноаниқликлар, ундаги ибораларнинг асл маъносини тушуниш қийин бўлган ҳолларда ва унинг мазмуни мерос қолдирувчининг ҳақиқий хоҳиш- иродасини ифодалашини аниқлаш васиятномани талқин қилишни талаб қилади. Шунинг учун васиятномани аниқ ва тўғри ижро этиш учун васиятномага киритилган топшириқ ва фармойишлар тахминий ва ноаниқ мазмунда бўлмаслиги керак. ФКнинг 1129-моддасига асосан, васиятнома нотариус, васиятни ижро этувчи ёки суд томонидан талқин қилинади. Васиятнома талқин қилинганда ундаги сўзлар ва ибораларнинг асл маъноси эътиборга олинади. Васиятномадаги бирон бир қоиданинг асл маъноси ноаниқ бўлса, у бошқа қоидалар ва умумий васиятноманинг мазмуни билан таққослаш орқали аниқланади. Васиятномани, аввало, нотариус ва васиятномани ижро этувчи талқин қилади. Уларнинг васиятнома мазмуни бўйича чиқарган хулосаларидан меросхўрлар норози бўлган тақдирда манфаатдор томоннинг аризасига биноан васиятномани талқин қилиш суд томонидан амалга оширилади. Васиятномани талқин қилишдан асосий мақсад васият қолди рувчининг ҳақиқий эрки-иродасининг мазмунини тўғри тушунилиб, масалани адолатли ҳал қилишдан иборат. 51

14 . Васият мажбурияти, мажбурият юклаш . Васият мажбурияти. Васият қолдирувчи ўзи тузган васиятномасида васият бўйича меросхўрларнинг зиммасига маълум бир мажбуриятни юклаши мумкин. Бу васият мажбурияти ҳисобланади. Бундай мажбурият қонун бўйича меросхўрлар доирасига кирадиган шахсларга, шунингдек, бошқа хоҳлаган шахсга, шу жумладан, юридик шахсларга ҳам юклатилиши мумкин. Васият мажбуриятини бажариш қонун бўйича ва васият бўйича меросхўрларнинг ҳаммасига, бир нечтасига ёки биттасининг зиммасига юклатилиши мумкин. Фойдасига мажбурият бўйича бажарилиши лозим бўлган топшириқ-васият мажбурияти бўйича ҳуқуқ олувчи ҳисобланади. Қонун бўйича ворислар жумласига кирадиган, шунингдек, кирмайдиган шахслар ҳам васият юзасидан ҳуқуқ олувчилар бўлишлари мумкин. Булар васият мажбуриятининг бажарилишини васият мажбурияти юклатилган шахслардан талаб қилиш ҳуқуқига эгадирлар. Шундай қилиб, васият мажбуриятининг асосини, зиммасига васият мажбурияти бажарилиши юклатилган меросхўр билан мажбуриятининг ижро этилишини талаб қилиш ҳуқуқига эга бўлган, васият мажбурияти юзасидан ҳуқуқ олувчи ўртасидаги мажбурият муносабати ташкил этади. Шу сабабдан бундай ҳолларда васият мажбурияти юзасидан ҳуқуқ олувчи-кредитор, меросхўр эса-қарздор бўлиб ҳисобланади. Васият мажбуриятининг мазмуни, унинг предмети ҳар хил бўлиши мумкин. ФКнинг 1132-моддаси 3-бандига асосан, васият мажбурияти юзасидан ҳуқуқ олувчи мерос таркибига кирадиган ашёни мулк қилиб ёки бошқа ашёвий ҳуқуқ қилиб бериш, мерос таркибига кирмайдиган мол-мулкни унинг учун сотиб олиш ва унга бериш, унинг учун муайян ишни бажариш, муайян хизматлар кўрсатиш ва ҳока золар васият мажбуриятининг предмети бўлиши мумкин. Васият қолдирувчининг васиятномадаги фармойишида кўрса тилган мажбуриятни бажариш вазифаси юклатилган шахс бу мажбуриятни 52

бажаришга мажбур. Васият мажбуриятини ижро этиш фақат гина меросни қабул қилиб олган ворис учун мажбурийдир ва фақат мерос мулк ҳисобидан бўлиш мумкин. Зиммасига васият мажбурияти бажарилиши юклатилган меросхўр бу вазифа ўзига ўтган мероснинг мерос қолдирувчи қарзларининг ўзи тўлаши лозим бўлган қисмини чегириб ташлагандан сўнг қоладиган ҳақиқий қиймати доирасидагина бажариши лозим. Мажбурият барча ворислар ёки бир неча ворислар зиммасига юклатилган тақдирда, уларнинг ҳар бири васият мажбурияти бўйича юклатилган мажбуриятнинг ўзига тегишли мерос ҳиссасига мутаносиб равишда бажаради. Васиятномада бошқача фармойиш берилган бўлса, у ҳолда зиммасига мажбурият юклатилган ворис васият қолди рувчининг фармойишига асосан мажбуриятни амалга оширилишида васият мажбурияти бўйича бундай фармойиш васият қолдирувчи томонидан васиятноманинг матнида белгилаб қўйилган бўлиши васият мажбурияти ҳисобланади. Меросдан мажбурий улуш олиш ҳуқуқига эга бўлган вориснинг зиммасига васият мажбурияти юклатилган тақдирда, унинг васият мажбуриятини бажариш вазифаси ўзига ўтган мерос қийматининг мажбурий улуш миқдоридан ортиқ бўлган қисми чегараланади. Зиммасига васият мажбурияти юклатилган ворис меросдан воз кечиб, уни қабул қилиб олмаган тақдирда, васият мажбуриятини бажариш унинг улушини олган бошқа меросхўрларга ўтади. Васият қолдирувчи уй-жой, квартира ёки бошқа турар жойни васият бўйича мерос қилиб оладиган меросхўр зиммасига уй-жойнинг бир қисмини маълум бир шахсга ундан умрбод фойдаланиш учун бериб қўйиш мажбуриятини юклашга ҳақли. Шунингдек, уй-жойнинг бир қисмини маълум бир шахснинг оила аъзолари учун маълум муддатга фойдаланишга қолдириш тўғрисида меросхўрларга фармойиш бериши мумкин. Бу турар жойига бўлган мулк ҳуқуқи бошқа шахсларга ўтганда ҳам умрбод ёки кўрсатилган муддат тамом бўлгунча фойдаланиш ҳуқуқи ўз кучини йўқотмайди. Аммо уй-жойдан умрбод фойдаланиш ҳуқуқини олган шахс вафот этганда, васият 53

қолдирувчи васиятномада бошқача фармойиш бермаган бўлса, васият мажбурияти юзасидан ҳуқуқ олувчининг умрбод фойдаланиш ҳуқуқи унинг меросхўрларига ёки бошқа оила аъзоларига ўтмайди. Васият мажбурияти қуйидаги ҳолларда бажарилмайди: а) васият мажбурияти юзасидан ҳуқуқ олувчи шахс мерос очилгунга қадар вафот этса; б) васият мажбурияти юзасидан ҳуқуқ олувчи васиятнома бўйи ча меросхўр мерос очилгандан кейин, аммо васият мажбуриятини қабул қилиб олишга улгармасдан, вафот этган тақдирда. Зиммасига васият мажбурияти юклатилган меросхўр вафот этган тақдирда, васият мажбуриятини бажариш унинг улушини олган бошқа меросхўрларга ўтади, шу жумладан тақдим этиш ҳуқуқи бўйича меросхўр бўлган шахсларга ҳам. Бошқа меросхўрлар бўлма ган тақдирда, суднинг ҳал қилув қарори билан мол-мулк эгасиз деб топилса, васият мажбуриятини бажариш мерос мулк ўтган давлат ёки фуқаронинг ўзини ўзи бошқариш органларига ўтади. Васият мажбу рияти юзасидан ҳуқуқ олувчи мерос мерос қолдирувчининг қарзлар ни тўлашда иштирок этиш ҳуқуқига эга. Аммо бу мажбуриятни ўз зиммасига олишга мажбур деган сўз эмас. Васият мажбурияти юзаси дан ҳуқуқ олувчи васият мажбуриятидан воз кечишга ҳақли. Аммо қисман воз кечишга ёки изоҳлар ва шартлар қўйиб воз кечишга, шунингдек, бошқа шахсларнинг фойдасига воз кечишга йўл қўйил майди. Демак, мерос қолдирувчи томонидан васиятномада кўрсатил ган васият мажбурияти юзасидан ҳуқуқ олувчи шахснинг ўзигина бу ҳуқуқдан фойдаланади. У вафот этган тақдирда, бу ҳуқуқ унинг ворисларига ўтмайди. Мажбурият юклаш. Васият қолдирувчи васият бўйича меросхўр зиммасига бирон бир ҳаракатни бажариш ёки бажаришдан ўзини тийиш мажбуриятини юклаб, бу мажбуриятни бажариш кредитор сифатида талаб қилиш ҳуқуқини ҳеч кимга бермаслиги, худди шу каби умумфойдали мақсадни амалга ошириш учун васиятномани ижро этувчининг зиммасига маълум мажбурият юклаши мумкин. Бу мажбуриятни бажариш учун мерос 54

қолдирувчи томонидан мол-мулкнинг бир қисми ажратилиши ҳам мумкин. Бундай мулкий хусусиятга эга бўлган хатти-ҳаракатларни содир этишдан иборат мажбуриятга нисбатан ҳам васият мажбурияти тўғрисидаги қоидалар қўлланилади. Васият мажбуриятидан фарқли ўлароқ, мажбурият юклашда васият қолдирувчи меросхўрлар зиммасига мулкий ёки номулкий характердаги ҳаракатларни бажаришни юклайди. Меросхўр зиммасига юклатилган бундай ҳаракатнинг бажарлишини умумфойдали мақсад ни амалга ошириш бўйича манфаатдор бўлган давлат ва жамоат ташкилотлари, шунингдек, прокуратура органлари ҳам васиятномани ижро этувчидан васият қолдирувчининг топшириғини тўғри бажариш учун мажбурият талаб қилишлари мумкин. Агар васият қолдирувчи томонидан қўйилган умуфойдали мақсадни амалга ошириш учун имконият бўлмаса, у вақтда мулк бошқа шунга яқин умумфойдали мақсадга сарф этилиши мумкин. Васият бўйича юклатилган мажбуриятни бажариш зиммасида бўлган ворис вафот этиб қолган тақдирда, умумфойдали ҳаракатлар ни бажариш мерос олган бошқа меросхўрлар зиммасига тушади. Мерос қолдирувчининг хоҳиш-иродасини амалга оширишга қасддан тўсқинлик қилган, меросхўрларга қарши ғайриқонуний ҳара катлар содир қилиб, шу орқали ўзига васият мажбурияти юзасидан ҳуқуқ олишга имкон яратган, шунингдек, мерос қолдирувчини кўр сатиш, зўрлик ишлатиш ёки товламачилик йўли билан васият мажбу рияти бўйича ҳуқуқни васиятномага киритишга эришган шахслар васият мажбурияти юзасидан ҳуқуқ олишдан маҳрум этилиши мумкин. Бу ҳуқуқ айни бир пайтнинг ўзида ҳам меросхўр, ҳам васият мажбуриятини қабул қилиб олувчи ҳисобланган шахсларнинг меросдан воз кечиш ҳуқуқига боғлиқ бўлмайди. Агар васият мажбуриятини қабул қилиб олувчи шахс ундан воз кечган бўлса, зиммасига васият мажбурияти юклатилган ворис бу мажбуриятни бажаришдан озод қилинади. 55

Умумфойдали мақсад учун бирор-бир ҳаракатни амалга ошириш мажбуриятини назарда тутган ворисга берилган мерос қолдирувчи нинг махсус васият фармойиши мажбурият юклаш ҳисобланади. Мажбуриятни юклаш васият мажбуриятидан фарқ қилади. Мажбуриятни юклаш ҳам худи васият мажбурияти сингари маълум мажбуриятни меросхўрнинг ҳиссаси ҳисобига бажарилиши назарда тутилади. Аммо васият мажбуриятида васият бўйича маълум бир меросхўр фойдасига мерос мулкдан ажратишни назарда тутса, мажбурият юклаш мулкий ёки номулкий характерда бўлиши билан умумфойдали мақсадни амалга оширишга қаратилган ҳаракат кимга нисбатан қилиниши лозимлиги кўрсатилмайди. Ваҳоланки, васият мажбурияти бўйича ҳуқуқ олувчи шахс белгилаб қўйилади. Демак, васият мажбурияти фақат мулкий характерга эга бўлиб, мажбурият юклаш эса, ҳам мулкий, ҳам номулкий характерга эга бўлиши мумкин. Мажбурият юклашда юкланган мажбуриятнинг бажарилишини талаб қилиш ҳуқуқи давлат ташкилотларининг мансабдор шахсларига, прокуратура органларига, васиятни бажарувчига ва бошқа ворисларга берилган бўлади. Мажбуриятни юклаш мулкий характерга эга бўлган хатти-ҳара катлар содир этишдан иборат ҳолларда, ФКнинг 1132-моддаси 4-5- ва 10- қисмларида назарда тутилган қоидаларга амал қилинади. Агар ФК қоидаларига мувофиқ мажбуриятни бажариш зиммасида бўлган меросхўрлар тегишли лозим бўлган мерос улуши бошқа меросхўрларга ўтса, мажбуриятни бажариш бекор бўлади. 1. Қонун бўйича ворислик тушунчаси . Мерос қолдирувчи ўзининг хусусий мулкининг ўзи вафот этгандан кейинги тақдирини ўзи ҳаётлик вақтида белгилаб қўйиш ҳуқуқига эга. Аммо қонун билан бир қатор шартлар белгиланганки, бунга асосан мерос қолдирувчи уларни ўзгартириш ҳуқуқига эга эмас. Қонунда махсус белгилаб қўйилган айрим категория мерос - 56

хўрларнинг меросга бўлган ҳуқуқларини қонун ҳимоя қилади. Мерос қолдирувчи бундай меросхўрларнинг қонунда белгиланган мерос улушларини камайтиришга ёки уларни умуман мерос олишдан маҳрум қилишга ҳақли эмас. «Мерос очилган пайтда, -дейилади Олий суднинг 2000 йил 22 декабрда қабул қилинган 33-сон Пленум қарорининг 3-моддаси 2-қисмида, - ҳаёт бўлган мерос қолдирувчи билан қариндошлик муно сабатларида бўлган шахслар қонун бўйича меросхўрлар доирасига киради ҳамда қариндошлик доирасига қараб. Фуқаролик кодексининг 1135-1138-моддалари талабига мувофиқ ворисликка чақирилган». Қонун бўйича ворисликни амалга ошириш учун мерос қолди рувчи билан қариндошлик муносабатида бўлган ҳамда мерос қолди рувчининг қарамида, унинг боқимида бўлган меҳнатга қобилиятсиз шахслар ҳисобланади. Демак, вафот этган шахсга хусусий мулк ҳуқуқи асосида тегишли бўлган мол-мулкка бўлган ҳуқуқ ҳамда мажбуриятларнинг қонунда белгилаб қўйилган шахсларга ўтиши қонун бўйича ворислик ҳисобланади 9 . ФКнинг 1134-моддасига асосан, қонун бўйича ворисликда фар - зандликка олинган шахс ва унинг авлодлари бир тарафдан фар зандликка олувчи шахс ва унинг қариндошлари иккинчи тарафдан, туғишган қариндошларга тенглаштириладилар. Фарзандликка олинганлар ўз ота-оналарига, уларнинг қарин дошларига нисбатан шахсий ва мулкий ҳуқуқларини йўқотадилар, шу билан бирга мажбуриятлардан ҳам озод бўладилар. «Фарзандликка олинганлар ва уларнинг авлодлари,-дейилади ФКнинг 1134-моддасининг 3-қисмида,-фарзандликка олинган шахс нинг ота-онаси, бобо-бувалари, ака-укалари, опа-сингиллари вафот этгандан кейин қонун бўйича мерос олмайдилар». 9 Ўзбекистон фуқаролик кодекс II-қисмга шарҳлар Т. 1998 й III-жилд 265-бет. 57

Демак, фарзандликка олинган шахснинг ота-она, бобо-буваси, ака-ука ва опа-сингиллари, фарзандликка олинган шахс ва унинг авлодларига нисбатан шахсий ва мулкий ҳуқуқларини ҳамда мажбуриятларини йўқотадилар. Шунингдек, қайд қилинган никоҳдан туғилган ва қонунда белгиланган тартибда оталиги аниқланган болалар, шунинг билан фарзандликка олинганлар ва қонун бўйича ворислик ҳуқуқига эга бўлган барча шахслар ворисликка чақирилган бир навбатда ва тенг ҳиссада мерос олиш ҳуқуқидан фойдаланадилар. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 46-моддасига асосан хотин-қизлар ва эркаклар мерос олишда ҳам тенг ҳуқуқдан фойдаланадилар. Қонун бўйича меросхўрлар, ФКнинг 1135-1139-моддасида назарда тутилган тартибга асосан, беш навбатда ворисликка чақирила дилар. Бундан ташқари ФКнинг 1140-моддасига асосан мерос қолди рувчининг меҳнатга қобилиятсиз боқимлари сифатида ворисликка чақирилишлари мумкин. Қонун бўйича меросхўрларнинг ҳар бир навбати аввалги навбатдаги меросхўрлар а) бўлмаган тақдирда; б) меросхўрларнинг ҳаммаси меросдан четлаштирилганда; в) барча ворислар меросни қабул қилиб олмаганда; ёки ундан воз кечганда ворислик ҳуқуқини қўлга киритади. Бир навбат доирасида қонун бўйича ворисликка чақирилган меросхўрлар ўртасида мерос мулк тенг ҳиссада тақсимланади. Вояга етмаган болалар ўзларининг ота-оналари билан бирга яшаганда вафот этган тақдирда улардан мерос қолган мол-мулк, агар қонунда белгиланган тартибда васият қилинган бўлса, ота-оналарга ўтади. Қонун бўйича ворисликка фақат мерос қолдирувчи вафот этган пайтда ҳаёт бўлган шахсларгина чақириладилар. Қонун бўйича меросхўр мерос очилгандан кейин уни қабул қилиб олмасдан вафот этган тақдирда, унинг улуши тақдим қилиш ҳуқуқи бўйича унинг меросхўрларига ўтади. 58

Қонун бўйича меросхўрлар доирасини аниқлаш унинг мерос қолдирувчига нисбатан қариндошлик даражасини белгилаш Ўзбекис тон Республикасининг Оила кодексига асосан амалга оширилади. Қонун бўйича ворисликнинг ўзига хос хусусияти шундан иборатки, мерос қолдирувчининг оддий уй жиҳозлари ва рўзғор буюмлари ворисликнинг чақирилиш нисбатига боғлиқ эмас. Оддий уй жиҳоз лари ва рўзғор буюмлари мерос қолдирувчи билан унинг вафотигача 3 йил бирга яшаб келган қонун бўйича ворисларга ўтади. Оддий уй жиҳозлари ва рўзғор буюмлари таркибига кундалик уй-рўзғор юмушларини бажариш ва оила аъзоларининг маиший эҳтиёжларини қон дириш учун зарур бўлган ашёлар киради. Фуқаро «Б» вафот эгангача ўзининг туғишган опаси билан «В» билан ўн йил давомида бирга яшаган. «Б» вафот этиши билан унинг алоҳида яшаб турган ўғли «Л» нотариусга мурожаат қилиб, ўзини биринчи навбатда меросхўр деб, отасидан қолган барча мол-мулкка бўлган ҳуқуқ тўғрисида гувоҳнома беришни сўраган. Нотариус мерос таркибига кирган мол-мулкни тенг бўлиб, мерос мулкнинг ярмига-ўз улушига меросга бўлган ҳуқуқ тўғрисида гувоҳнома ёзиб берган. Уй жиҳозлари ва рўзғор буюмларини ҳамда тегишли улушни «Вга бериш ҳақида меросга бўлган ҳуқуқ тўғрисида гувоҳнома беради. «Л»нинг аризасига асосан ишни кўрган туман суди, аризани қаноатлантирмай, нотариуснинг қарорини қонуний деб ҳал қилув қарори чиқарган. Туман судининг ҳал қилув қарорида кўрсатишича «В» ФКнинг 1141- моддасига асосан қонун бўйича меросхўр бўлиб, мерос қолди рувчининг боқимида у вафот этгангача у билан биргаликда яшаганлиги ва меҳнатга қобилиятсизлиги туфайли ворисликка чақирилган навбатнинг меросхўрлари билан биргаликда мерос оладилар, ФКнинг 1153-моддасига асосан, мерос очилгунча мерос қолдирувчи билан 3 йил давомида биргаликда яшаган меросхўрлар мерос тақсимлаганда мерос таркибидан уй-жой, квартира, 59

шунингдек уй-жой ашёлари ва рўзғор буюмларини олишда имтиёзли ҳуқуқга эга эканлигини асос қилиб олган. 15. Ворисликка чақириш навбатлари. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 1135-1141-моддаларида қонун бўйича ворисликка чақириш навбатлари белгилаб қўйилган. Навбат билан мерос қолдирувчининг авлод ва аждодлари, фарзандликка олинганлар, уларнинг авлодлари, қон-қариндошлик муносабатлари билан боғланган бошқа шахслар, қонун бўйича ворислик ҳуқуқига эга бўладилар. Бундан ташқари мерос қолдирувчининг қара моғида бўлган меҳнатга қобилиятсиз боқимлари ҳам қонун бўйича меросхўр бўлиш ҳуқуқига эга. Қонун бўйича ворисларнинг ҳар бир навбати аввалги навбатдаги меросхўрлар бўлмаганда, ёки меросдан четлаштирилганда, шунингдек меросни қабул қилиб олмаган ёки ундан воз кечганда ворислик ҳуқуқига эга бўладилар. Биринчи навбатдаги меросхўрлар. Ўзбекистон Республикаси фуқаролик кодексининг 1135-моддасида белгилаб қўйилган фуқаро лар. Булар - мерос қолдирувчининг болалари, шунингдек, фарзандликка олинган болалар, эри (хотини) ва ота-онаси, шу жумладан фарзандликка олувчилар, тенг улушларда қонун бўйича биринчи навбатдаги ворислик ҳуқуқига эга бўладилар. Шунинг билан бирга, мерос қолдирувчи ҳаётлигида ҳомила бўлиб, у вафот этгандан сўнг 300 кун мобайнида тирик туғилган болалари ҳам биринчи навбатдаги ворислар жумласига кирадилар. Мерос қолдирувчининг болалари қонун бўйича ворислик ҳуқу қига эга бўлишлари учун, аввало, улар қонуний никоҳда бўлган ота-оналардан туғилган бўлишлари керак. Бундай болалар ҳам ота вафотидан сўнг, ҳам она вафотидан сўнг биринчи навбатда ворислик ҳуқуқини қўлга киритадилар. Қонуний никоҳда бўлмаган шахслардан туғилган болалар, қонунда белгиланган тартибда оталиги аниқланган ҳолларда, биринчи навбатда қонун бўйича меросхўрлар доирасига кирадилар ва ҳам ота, ҳам онадан мерос олиш 60

ҳуқуқига эга бўлади лар. Оталиги белгиланмаган болалар эса, фақатгина оналари вафот этганда, ундан қолган мерос мулкка биринчи навбатда қонун бўйича меросхўр бўладилар. Аммо мерос қолдирувчининг қарамоғида, унинг боқимида бўлган болалар, ФКнинг 1139- ёки 1141-моддаларда кўрса тилган асосларда меросхўр бўлишлари мумкин. Қонуний никоҳда турган вақтда туғилиб, кейинчалик бу никоҳ ҳақиқий эмас деб топилган тақдирда, бу ҳол болаларнинг меросхўр бўлиш ҳуқуқига таъсир этмайди. Болаларнинг насл-насабини белгилаш Ўзбекистон Республикасининг Оила кодексининг Х бобида белгиланган қоидалар асосида амалга оширилади. Ўгай болалар ўгай отанинг ёки ўгай онанинг меросхўрлари бўла олмайдилар. Булар фақат меҳнатга лаёқатсиз бўлиб, мерос қолдирув чи ўгай ота ёки ўгай онанинг боқимида бўлган тақдирда ворисликка чақирилишлари мумкин. Худди шунингдек, ўгай ота, ўгай оналар ҳам ўгай болалардан мерос олиш ҳуқуқига эга эмаслар. Фарзандликка олинганлар қонунда белгиланган тартибда расмийлаштирилган ҳоллардагина қонун бўйича ворис бўла оладилар. 1926 йил 1 мартгача расмийлаштирилмасдан фарзандликка олинганлар, уларнинг ота-оналари сифатида ёзилган ёки ёзилмаганидан қатъи назар, қонун бўйича мерос олиш ҳуқуқига эга бўладилар. Болаларнинг ота-оналаридан кейин меросхўр бўлишлари учун зарур бўлган шартлар ота-оналарнинг ҳам болаларидан кейин меросхўр бўлишлари учун зарур шартлардан ҳисобланади. Мерос қолдирувчининг туғилиш гувоҳномасида ота ва она сифатида ёзилган шахслар қонун бўйича биринчи навбатда ворисликка чақириладилар. Демак, никоҳга кирган эр ёки хотиннинг ҳар бирининг биринчи никоҳдан туғилган болалари, қоида сифатида, фақат ўзларининг ота-оналари мол-мулкига биринчи навбатда қонун бўйича ворис бўла оладилар. Эр ёки хотин вафот этганда, фақатгина қайд қилинган никоҳда ёки қайд қилинган 61

никоҳга тенглаштирилган никоҳда бўлган ҳаёт қолган эр ёки хотин қонун бўйича биринчи навбатда меросхўр бўлади. Қонун билан йўл қўйилган айрим ҳолларда эр-хотинлик муносабатлари суд тартибида тасдиқланиши ҳам мумкин. Миллий чегараланиш вақтида Ўзбекистон Республикаси таркибига кирган Хоразм ва Бухоро халқ Республикаларида 1928 йил 1 октябргача, яъни Ўзбекистон Республикасининг биринчи никоҳ ва оила кодекси амалга киритилгангача, бошқа ҳудудларда 1917 йил 20 декабргача, эски урф-одат ва диний маросимлар бўйича тузилган никоҳлар қайд қилинган никоҳга тенглаштирилади. Демак, бундай ҳолларда эр ва хотин биридан кейин иккинчиси мерос олиш ҳуқуқига эга бўлади. Никоҳ бекор қилинганидан кейин вафот этган эр ёки хотин қонунда назарда тутилган, меҳнатга лаёқатсиз боқимда бўлганлаги учун ворис бўлиши мумкин. Қонун бўйича иккинчи навбат меросхўрлар. ФКнинг 1136-мод дасида белгилаб қўйилган мерос қолдирувчининг туғишган ҳамда она бир-у ота бошқа ёки ота бир-у она бошқа ака-укалари ва опа-сингил лари қонун бўйича иккинчи навбат ворислар жумласига кирадилар. Бундан ташқари, мерос қолдирувчининг ҳам ота, ҳам она тарафдан бобоси ва бувиси қонун бўйича иккинчи навбатда тенг улушларда мерос олиш ҳуқуқига эга бўладилар. Мерос қолдирувчининг она томондан бобоси ва бувиси ҳар қандай ҳолатда ҳам ўзларининг набираларидан мерос олиш ҳуқуқига эга, аммо мерос қолдирувчининг ота томондан бобоси ва бувиси вафот этган набираси билан унинг отаси ўртасидаги юридик боғланиш қонуний бўлган ҳоллардагина ворис бўлиш ҳуқуқини қўлга киритадилар. Бошқача қилиб айтганда, мерос қолдирувчи билан унинг отаси ўртасидаги муносабат-ота- оналик муносабати қонуний никоҳ муносабатларидан келиб чиққан тақдирда ёки мерос қолдирувчига нисбатан оталик қонунда белгиланган тартибда 62

расмийлаштирилган ҳол лардагина ота томондан бўлган бобо ва бувилари мерос қолдирувчи набираларининг мерос мулкига иккинчи навбатда қонун бўйича меросхўр бўла оладилар. Қонун бўйича учинчи навбат меросхўрлар. ФКнинг 1137-моддасига асосан мерос қолдирувчининг туғишган амакиси, тоғаси, аммаси, холаси тенг улушларда мерос олиш ҳуқуқига эга. Қонун бўйича учунчи навбат ворисликка чақирилиш учун, биринчи ва иккинчи навбат ворисларнинг умуман бўлмаслиги ёки улар мерос олишдан воз кечган бўлишлари, шунингдек, қонунда белгиланган тартибда меросдан четлаштирилган бўлишлари керак. Қонун бўйича тўртинчи навбатда ворислик. ФКнинг 1138-мод дасига асосан тўртинчи навбат ворислик ҳуқуқи мерос қолдирувчи нинг олтинчи даражагача (олтинчи даражанинг ўзи ҳам киритади) бўлган қариндошларига ўтади. Бу навбат бўйича мерос олишда мерос қолдирувчининг яқинроқ қариндошлари узоқроқ қариндошларига нисбатан имтиёзли ҳуқуқдан фойдаланадилар. Қариндошлик деб, икки ёки бир неча шахслар ўртасидаги туғишганлик, қон-қариндошлик тизими туфайли ҳуқуқ ва мажбуриятларнинг юзага келиши, ўзгариши ёки тугашига боғлиқ бўлган қариндошлик алоқасига айтилади. Қариндошликнинг узоқ-яқинлиги унинг чизиқлари шажаралари ва даражалари билан белгиланади. Бир шахснинг бевосита бошқа шахсдан тарқалиши даражани белгилайди. Ҳар бир янги туғилиш билан янги даража пайдо бўлади. Бир неча узлуксиз қариндошлик даражаларининг алоқаси қарин дошлик шажараси деб аталади. Тўғри чизиқлар юқорига қараб ту ташган ва пастга қараб туташган бўлади. Тўғри чизиқ бўйича қарин дошликда болалардан ота- оналарига ёки, аксинча, ота-оналаридан болаларига қараб ҳисоб олиб бориши юқори томондан ёки пастки томондан туғилиш бўйича келиб чиққан қариндошлар киради. Шунга асосан, юқорига қараб тўғри чизиқ бўйича 63

аждодлар шажарасига ота-она, бобо-буви, катта бобо-катта буви ва ҳоказолар қиради. Тўғри чизиқ бўйича пастга қараб авлодлар шажарасига ўғил-қизлар, набиралар, чеваралар, эваралар ва ҳоказолар кирадилар. Ҳаммалари учун умумий бўлган, учинчи шахсдан, яъни катта бобо- бувилардан келиб чиққан шахслар қариндошлар ҳисобланади лар. Бунга ака- ука, опа-сингил ва уларнинг болалари, ота-онанинг ака-укалари ва опа- сингиллари ҳамда улардан келиб чиққан қарин дошлар, боболар ва бувиларнинг ака-ука ва опа-сингиллари ва бошқалар ён чизиқ бўйича қариндошлар ҳисобланадилар. Тўғри чизиқ билан туташган қариндошлар ҳамма вақт ён чизиқ бўйича туташган қариндошларга нисбатан яқинроқдирлар. Икки шахс ўртасида ён чизиқ бўйича қариндошликнинг яқин лигини аниқлашда шу шахснинг ўзини ҳисобга қўшмасдан туриб, даражаларнинг сони ва ундан туғилишлар ҳисобга олиниши керак. Ҳисоб тўғри чизиқ бўйича юқорига қараб туташган, улар учун умумий бўлган учинчи шахсга, ундан эса пастга-улардан иккинчисига қараб олиб борилади. Бир ота ва бир онадан туғишган қондош ака-укалар, опа-сингил лар қариндошликнинг иккинчи даражасида турадилар. Амаки, тоға, жияни билан, амма ва хола жияни билан учинчи даражада, амакивачча, тоғавачча, холавачча ва ҳоказолар қариндошликнинг тўртинчи даражасида турадилар. 16 . Мерос қолдирувчининг меҳнатга қобилиятсиз боқимлари . Меҳнатга қобилиятсиз мерос қолдирувчининг боқимида бўлган шахслар икки гуруҳга бўлинадилар ва икки тартибда мерос оладилар. Биринчидан, мерос қолдирувчининг боқимида бўлган меҳнатга қобилиятсиз шахслар ФКнинг 1141-моддаси асосида мерос олиш ҳуқуқига эга бўлмасалар; фуқаролик кодексининг 1139-моддаси тартибида бешинчи навбатдаги қонун бўйича ворислик ҳуқуқига эга бўладилар. 64

Иккинчидан, мерос қолдирувчининг вафотига қадар камида бир йил унинг қарамоғида бўлган ва у билан биргаликда яшаган меҳнатга қобилиятсиз шахслар қонун бўйича меросхўрлар жумласига кирадилар. Ўзбекистон Республикаси Олий судининг 2000 йил 22 декабрда «Мерос ҳуқуқига оид қонунларни қўллашнинг айрим масалалари тўғрисида» ги 33-сон Пленум қарорининг 4-моддасида фуқаролик кодексининг 1139-, 1141-моддаларида кўрсатилган мерос қолдирувчи нинг меҳнатга қобилиятсиз боқимларни уч тоифасини бир-биридан ажратиш лозимлигини кўрсатади. Фуқаролик кодексининг 1141-моддаси 1-қисмида кўрсатилган боқимлар (1-тоифа) бўлиш учун, биринчидан, улар мерос қолдирув чининг вафотига қадар камида бир йил унинг қарамоғида бўлиши, иккинчидан, у билан бирга яшаган бўлиши, учинчидан, меҳнатга қобилиятсиз бўлиши керак. ФКнинг 1141-моддаси 2-қисмида кўрсатилган боқимлар (2-тои фа) бўлиши учун, биринчидан, фуқаролик кодексининг 1136-1138-моддаларида кўрсатилган меросхўрлар жумласига мансуб бўлган мерос қолдирувчининг иккинчи, учинчи, тўртинчи навбатдаги мерос хўрлари бўлиши, иккинчидан, мерос қолдирувчининг вафотига қадар камида бир йил унинг қарамоғида бўлиши, учинчидан, меҳнатга қобилиятсиз бўлиши керак. Фуқаролик кодексининг 1139-моддасида кўрсатилган боқимлар (3- тоифа) бўлиши учун, биринчидан, мерос қолдирувчининг қарин дошлари жумласига кирмайдиган, иккинчидан, меросхўр билан бирга яшамаган ёки бир йил муддатдан кам яшаган, учинчидан, ҳаёт кечириши учун бирдан бир манба сифатида мерос қолдирувчининг қарамоғида бўлиб, ундан доимий моддий ёрдам олиб турган меҳнатга қобилиятсиз шахс бўлиши керак. Биринчи ва иккинчи тоифадаги боқимлар ворисликка чақирила диган навбатдаги меросхўрлар билан биргаликда ворисликка чақири ладилар ва меросхўрлар билан биргаликда мерос оладилар, аммо уларнинг мерос мулкидан оладиган улушлари мерос мулкнинг тўрт дан бир қисмидан ошмаслиги керак. Меросхўрлар бўлмаганда, бу тоифадаги боқимлар 65

мустақил равишда қонун бўйича меросхўрлар ҳисобланиб мерос мулкини тўла оладилар. Учинчи тоифадаги боқимлар бешинчи навбатдаги меросхўрлар бўлганлиги сабабли олдинги навбатдаги ворислар бўлмаганда ворисликка чақириладилар ва мерос мулкида шу навбатдаги меросхўрлар билан тенг улушда мерос оладилар. Қонун бўйича меҳнатга қобилиятсизлар ўн саккиз ёшга кирмаган, вояга етмаганлар, биринчи, иккинчи ва учинчи гуруҳ ногиронлар, олтмиш ёшга кирган эркаклар, эллик беш ёшга тўлган аёллар, тиббий хулоса билан меҳнатга лаёқатсиз, ногирон деб топилган шахслардан иборат бўлади. Айрим қонун ҳужжатларида назарда тутилган ҳолларда ёши етмасдан имтиёзли тартибда нафақа олаётган шахслар меҳнатга лаё қатсиз ҳисобланмайдилар. Буларнинг меҳнатга қобилиятсизлиги фақат тиббий меҳнат комиссияларининг хулосаси билан белгиланади. Ёши ёки ногиронлиги уларнинг нафақа дафтарчаларига асосан аниқланади. Мерос қолдирувчининг қарамоғида бўлишини, бирга яшашини ва муддатини аниқлаш тегишли фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари, маҳалла ва уй-жой қўмиталари, ижтимоий таъминот идоралари, ижтимоий ҳимоя органлари ва бошқа ташкилотлар, жамоатлардан талаб қилиб олинган ҳужжатларга асосан амалга оширилади. Бундан ташқари, мерос қолдирувчининг қарамоғида бўлиш факти суднинг қарори билан ҳам аниқланиши мумкин. «Мерос қолдирувчинин қарамоғида бўлишлик деганда,-дейила ди 33- сон Пленум қарорининг 5-моддасида,-унинг томонидан бериб турилган моддий ёрдам шахснинг ҳаёт кечириши учун бирон-бир асосий ва доимий манба бўлишини назарда тутмоқ лозим. Даврий, вақти-вақти билан бериб турилган моддий ёрдам мерос қолдирувчи нинг қарамоғида бўлиш фактини белгилаш учун асос бўлмайди. Моддий ёрдам мерос қолдирувчининг вафотигача узлуксиз берилган бўлиши шарт». 66

Агарда мерос қолдирувчининг боқимида бўлган меҳнатга қоби лиятсиз шахс ФКнинг 1136-1138-моддалари тартибида қонун бўйича меросхўрлар жумласига киргани ҳолда, ворисликка чақириладиган навбатнинг меросхўрлари доирасига кирмаган бўлса, ҳам мерос қолдирувчининг вафотига қадар камида бир йил унинг қарамоғида бўлган бўлса, мерос қолдирувчи билан бирга яшаган-яшамаганлиги дан қатъи назар, ана шу ворисликка чақириладиган навбатнинг меросхўрлари билан биргаликда мерос оладилар. Фуқаро «Е» вафот этгандан сўнг унинг ўғли «С» ва хотини «Б» биринчи навбат меросхўрлар сифатида, нотариусга мурожаат қилиб мерос мулкнинг барчасини икковларига бериш ҳақида меросга бўлган ҳуқуқ гувоҳномасини беришни сўраганлар. Нотариус «Е» нинг ота томонидан бобоси-81 яшар, унинг хотини 75 яшар, мерос қолдирув чининг қарамоғида бўлиб, унинг берган ёрдами бирдан-бир ҳаёт кечириш манбаи бўлганлигини аниқлаб, уларни ҳам ворисликка чақириб, мерос мулкни тенг улушларда тақсимлаш тўғрисида тўғри қарор қилган. 17. Тақдим қилиш ҳуқуқи бўйича воорислик. Мерос очилгунга қадар, шунингдек, мерос очилгандан кейин, аммо меросни қабул қилиб ололмасдан вафот этган қонун бўйича ворисликка чақирилган ёки чақирилиши лозим бўлагн меросхўрларнинг ворислари ўзларининг вафот этган ота-оналарига тегишли бўлган мерос мулкка ворис бўлиш ҳуқуқига эга бўладилар. Бундай ворислик тақдим қилиш ҳуқуқи бўйича ворислик дейилади. «Тақдим қилиш ҳуқуқи бўйича ворислик,-дейилади ФКнинг 1140- моддасида,-қонун бўйича меросхўр мерос очилганга қадар вафот этган тақдирда, унга тегишли улуш унинг авлодларига ўтишини назарда тутади, бунда улуш тақдим қилинаётган қонун бўйича меросхўр билан бир хил даражада қариндош бўлган авлодлар ўртасида тенг тақсимланади». Ворисликка чақирилган биринчи наватдаги қонун бўйича меросхўрлар вафот этиши муносабати билан уларнинг болалари, яъни мерос 67

қолдирувчининг набиралари, тақдим этиш ҳуқуқи билан меросхўр бўлиб, ўзининг отасига ёки онасига тегишли бўлган мерос мулк ҳиссасига бўлган ҳуқуқни қўлга киритадилар. Агар тақдим қилиш ҳуқуқи бўйича бир неча меросхўрлар бўлса, вафот этган меросхўрларга тегишли ҳисса улар ўртасида ўзаро тенг тақсимланади. 33-сон Олий Суд Пленуми қарорининг 6-моддасида «бир хил даражадаги қариндошлар бўлган авлодлар ўртасида тенг тақсимлани шини» кўрсатиш билан, бирга «бу қонундан келиб чиқиб, агар ўғил (қиз) ота ёки онадан олдин вафот этган бўлса, ундан кейин вафот этган ота ёки онанинг мулкига ўлган фарзанднинг болалари тақдим қилиш ҳуқуқи бўйича ворис бўлади. Вафот этган шахснинг турмуш ўртоғи тақдим қилиш ҳуқуқи бўйича меросхўр бўла олмайди» деб кўрсатилган. «П»нинг ўғли «С» вафот этиб, унинг қизи «К» нотариусга мурожаат қилиб, «П»нинг вафотидан кейин ундан қолган мерос мулкидан отаси «С»га тегишли улуш меросга бўлган ҳуқуқ тўғрисида гувоҳнома беришни сўраган. Нотариус ФКнинг 1140-модда тартибида қарор чиқариб, талабни қондирган. Болалар, набиралар, чеваралар ва эвараларнинг меросхўрларга тақдим қилиш ҳуқуқи қариндошлик даражаси чекланмаган ҳолда амал қилади. Бунда меросхўрдан қолган улуш тақдим қилинаётган қонун бўйича меросхўр билан бир хил даражада қариндош бўлган авлодлар ўртасида тенг тақсимланади. Ён қариндошлик бўйича ворисликка чақирилган туғишган ака-ука, опа-сингиллар ёки амаки-тоға, амма-холалар мерос очилгунга қадар ёки мерос очилгандан кейин уни қабул қилиб ололмасдан вафот этган бўлсалар, уларга тегишли бўл ган мерос ҳиссаларини ўз ота-оналари номидан, яъни мерос қолди рувчининг туғишган ака-ука, опа-сингиллари ва бошқа қариндошлари номидан уларнинг болалари, яъни мерос қолдирувчининг жиянлари, мерос қолдирувчининг туғишган амакиси-тоғаси номидан, унинг амакиваччалари, тоғаваччалари, аммаси-холаси номидан аммаваччалари ва холаваччалари тенг ҳиссада оладилар. 68

Буларнинг ҳаммаси меросни тақдим қилиш ҳуқуқи бўйича ворислик асосида қўлга киритадилар. Кўп ҳолларда тақдим қилиш ҳуқуқи бўйича мерос олувчиларнинг ҳиссаси бошқа қонун бўйича меросхўрларнинг ҳиссаларидан анча кам бўлади, чунки мерос олиш лозим бўлган шахсга тегишли ҳисса унинг болалари, набиралари ўртасида тенг тақсимланади. 18 . Меросдан мажбурий ҳисса олиш ҳуқуқи . Мерос қолдирувчи ўз хоҳиши билан қонунда белилаб қўйилган тартибдан бошқача тарзда меросхўрларнинг доирасини белгилаши, улар ўртасида мерос мулкни бўлиш тартибини аниқлаб қўйиши ёки ўзи мерос мулкни тақсимлаб, ҳар қайси меросхўрнинг мерос ҳисса сини белгилаши, мерос мулкдан айрим ашёларни айрим меросхўр ларга беришни васият қилиб қолдириши мумкин. Аммо мерос қолдирувчининг ўз хусусий мулкини ўзи вафот этгандан кейинги тақдирини ҳал қилишдаги эрки қисман чегараланиб қўйилган. Мажбурий ҳисса олиши лозим бўлган меросхўрларнинг доираси ва улуши қонунда белгилаб қўйилган. Уларни мерос ҳиссаларидан маҳрум қилишга йўл қўйилмайди. Бу меросхўрлар, асосан, қонун бўйича биринчи навбатда меросхўрлар жумласига кирувчилар ҳисобланадилар. ФКнинг 1142-моддасига асосан, мерос қолдирувчининг вояга етмаган ёки меҳнатга қобилиятсиз болалари, шу жумладан, фарзандликка олган болалари, шунингдек, меҳнатга қобилиятсиз эри (хотини) ва ота-онаси, шу жумладан, уни фарзандликка олганлар, васиятноманинг мазмунидан қатъи назар, қонун бўйича ворис бўлганларида улардан ҳар бирига тегишли лозим бўлган улушнинг камида ярмини (мажбурий улуш) мерос қилиб оладилар. Васият қолдирувчи ўз эрки билан мажбурий улуш олувчиларнинг ҳиссаларини қонунда белгиланганидан камайтиришга ҳақли эмас. Мажбурий улуш мерос қолдирилган ҳамма мулк ва мулкий ҳуқуқларни ўз ичига олади мажбурий ҳиссани ҳисоблаш учун, аввало, мерос таркибига кирган ҳамма мулкнинг қийматини белгилаб, бундай меросхўр фойдасига қилинган васият мажбурияти билан белгиланган мулкнинг қиймати ва васият қилинган мулкнинг қийматини ҳисоблаб, мажбурий ҳисса миқдорини тўғри 69

белгилаш учун мерос мулкнинг ҳаммасини, шу жумладан, оддий уй жиҳозлари ва рўзғор буюмларидан иборат мол-мулкнинг қийматини ҳам ҳисобга олиш зарурати туғилади. Мажбурий ҳиссани васият қилинмай қолган мерос мулк ҳисобидан ундириш имконияти текширилиб кўрилади. Демак, мажбурий ҳисса олиш ҳуқуқига эга бўлган меросхўрлар уй жиҳозлари ва рўзғор буюмларидан айнан ўзини, натура шаклида эмас, балки улардан ўзига тегишли ҳиссанинг қийматини олади. Мулк эса мерос қолдирувчи билан бирга яшаб турган шахс тасарруфида қолади. Агар мерос қолдирувчи билан бирга яшаб турган ворис уй жиҳозлари ва рўзғор буюмларидан мажбурий ҳисса олувчиларга улушнинг қийматини эмас, балки мулкнинг айнан ўзини беришни хоҳласа, унинг бу ҳаракатини чеклаш мумкин эмас. Мажбурий ҳисса олувчиларни ҳисобга олмасдан мерос мулкнинг ҳаммасини васият қилиб қолдириш-васиятномани қисман ҳақиқий эмас деб ҳисоблашга асос бўлади. Мажбурий ҳисса олувчиларни қонунда белгиланган улушни олишдан маҳрум қилиш мумкин эмас. Бундай ҳолларда фақат мажбурий ҳисса чиқарилгандан сўнг қолган мерос мулкка нисбатан васият ижро этилади. Меросдан мажбурий ҳисса олиш ҳуқуқига эга бўлган ворислар учун васиятномада белгиланган ҳар қандай чеклашлар ва шартлар унга тегадиган мерос мулкнинг мажбурий улушдан ортиқча қисмига нисбатан ҳақиқий ҳисобланади. Мерос мулкнинг ҳаммаси эмас, балки унинг бир қисми васият қилинганида, мажбурий ҳисса мерос мулкнинг ҳаммаси ҳисобидан белгиланади. Бу мажбурий ҳисса васият бўйича белгиланган мерос мулкдан бошқа мол-мулк ҳисобидан ундирилиши керак. Агар васият қилинмасдан қолган мол-мулкнинг суммаси мажбурий ҳиссани қоп лаш учун етарли бўлмаса, у ҳолда етишмаган қисми васият қилинган мол-мулк ҳисобидан қопланиши керак. Васият бўйича меросхўрдан ташқари, қонун бўйича 70

меросхўрлар ҳам ворисликка чақирилган тақдирда ва унинг таркибига меросдан мажбурий ҳисса олиш ҳуқуқи га эга бўлган ворислар кирганда, аввало, уларнинг улуши аниқланиб, қолган мерос мулк қонуний меросхўрлар ўртасида баб-баробар тақ симланади. Қонун бўйича ворисларнинг ҳиссалари васият қилинмай қолган мол-мулк ҳисобидан берилади. Соғлиғи, ёши жиҳатидан алоҳида ҳимояга муҳтож бўлган шахсларни моддий томондан таъминлаш мақсадида меросдан мажбурий ҳисса ажратиш йўли билан васият эркинлиги бир мунча чегараланган. Меросдан бутунлай маҳрум қилиш мумкин бўлмаган шахслар доираси қонун билан белгилаб қўйилган. Улар васиятнома мазмунидан қатъи назар, мерос мулкдан қонунда белгиланган улушни оладилар. Бу мажбурий ҳисса ҳисобланади. Васиятномани тасдиқланаётган нотариус бу ҳақда, албатта, васият қолдирувчининг огоҳлантириши шарт. Қонунда белгиланганмажбурия ҳиссани ажратиб беришда бошқа ворисларнинг розилиги талаб қилинмайди. Мажбурий улуш олувчиларнинг доираси қонун билан қатъий белгиланиб қўйилган. Улар фақат биринчи навбатдаги меросхўрлардан иборат бўлади. Бошқа қонуний ворислар, гарчи улар вояга етмаган ёки меҳнатга қобилият сиз бўлсалар ҳам, мажбурий ҳисса олиш ҳуқуқига эга эмаслар. Мерос қолдирувчининг набира, чеваралари тақдим қилиш ҳуқуқи бўйича меросхўр ҳисобланиб, улар гарчи меҳнатга лаёқатсиз бўлсалар ҳам, мажбурий ҳисса олиш ҳуқуқига эга эмаслар. Худди шунингдек, қонун бўйича биринчидан бошқа навбатдаги меросхўрлар меросдан мажбурий ҳисса олишга ҳақли эмаслар. Мажбурий ҳисса фақат қонун бўйича ворислик асосида олинади. Шу сабабдан, ФКнинг 1119-моддаси тартибида нолойиқ меросхўрлар деб топилиб, меросдан четлаштирилганлар ҳам мажбурий ҳисса олиш ҳуқуқидан маҳрум бўладилар. Мажбурий ҳисса олиш учун қонунда белгиланган шартлар мерос очилган пайтда мавжуд бўлиши керак. Масалан, мерос қолдирув чининг вояга 71

етган боласи мерос очилган пайтга келиб, меҳнатга қобилиятсиз бўлиб қолса, бундай ҳолда у мажбурий ҳисса олиш ҳуқуқини қўлга киритади. Мерос қолдирувчи томонидан маълум бир ворисга ҳисса ажратилмаганда ёки қонунда белгиланганидан мажбурий ҳиссани кам ажратганда ёхуд уни меросдан маҳрум қилганда, мажбурий ҳисса ҳақидаги қоидалар ҳаракат қилади. Бундай ҳолларда меросхўрларга, албатта, қонунда белгиланган қонун бўйича меросхўр бўлганда унга тегадиган ҳиссанинг ярмидан кам бўлмаган улушини ажратиб бериш лозим бўлади. На суд ва на нотариус қонунда белгиланган мажбурий ҳисса миқдорини камайтиришга ёки умуман мажбурий ҳисса олишдан маҳрум қилиши ҳақли эмас. Мажбурий ҳиссанинг миқдорини ҳисоблашда мерос таркибига кирган барча мол-мулк, шу жумладан, васият мажбуриятини бажариш учун ажратилган мулк, умумфойдали мақсад учун сарф қилиниши лозим бўлган ҳаракат, оддий уй жиҳозлари ва рўзғор буюмларининг қиймати ҳам ҳисобга олиниши керак. Мажбурий ҳисса олиш ҳуқуқига эга бўлган ворис мерос қолдирувчи билан у вафот этган пайтда бирга яшаган бўлса ҳам ўй жиҳозлари, рўзғор буюмлари ҳисобидан қонунда белгиланган миқдордан мажбурий улушни ортиқ олиши мумкин эмас. Унинг мерос қилиб олган уй жиҳозлари ва рўзғор буюмлари мажбурий ҳисса миқдорига қўшилади. Давлат ва тижорат банкларида сақланаётган маблағларига нисбатан мерос қолдирувчининг кимга бериш ҳақида васият фармойиши бўлган тақдирда ҳам бу суммалар мерос таркибига кириши ва мажбурий ҳисса ҳисоблашда улар қўшилиши керак. Мажбурий ҳисса миқдорини аниқлаганда, агар васиятнома бўлмаса, қонун бўйича ворисликка чақирилиши лозим бўлган меросхўрларнинг ҳаммасини ҳисобга олиш керак. Мажбурий ҳиссага ҳуқуқи бўлган меросхўр ўз ҳиссасини олишдан воз кечиши мумкин. Аммо мажбурий ҳисса олишнинг қонун билан белгиланганлигидан бўлган асосий мақсадни ва уни олишга бўлган 72

ҳуқуқнинг алоҳида категориядаги шахсларга татбиқ этилишини ҳисобга олганда, мажбурий ҳисса олишдан воз кечиш бошқа шахслар, шу жумладан бошқа меросхўрлар фойдасига бўлиши мумкин эмас. Бундай ҳолларда мерос мулк ворисликка чақирилган барча меросхўрлар ўртасида тенг тақсимланиши керак. Меросхўрнинг мажбурий ҳиссага бўлган ҳуқуқи бузилган тақдирда, васиятноманинг мажбурий ҳиссига доир қисми суд томонидан ҳақиқий эмас деб топилиши мумкин. 19 . Меросни муҳофаза қилиш ва бошқариш . Мерос мулкни муҳофаза қилиш, аввало, мерос очилган жойдаги нотариус зиммасига юклатилади. «Нотариат тўғрисида»ги қонунинг 52-моддасига асосан, мерос очилган жойдаги нотариус, башарти меросхўрларнинг, васият мажбурияти юзасидан ҳуқуқ олувчиларнинг кредиторлар ёки давлатнинг манфаатлари учун зарур бўлса, жисмоний ва юридик шахсларнинг хабарга кўра ёки ўз ташаббуси билан мерос мол-мулкининг қўриқлнишига доир чора тадбирларни кўради. Бундан ташқари маҳаллий ҳокимият органлари, уй-жой бошқар малари, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари, маҳалла қўмиталари мерос очилган жойда мерос мулкни муҳофаза қилиш чораларини кўришлари керак. «Аҳоли пунктларида нотариус мавжуд бўлмаган тақдирда,- дейилади «Нотариат тўғрисида»ги қонунинг 25-моддасида,-шаҳарлар, қишлоқлар ва овуллар фуқаролар йиғинларининг раислари (оқсоқол лари) мерос мол- мулкнинг қўриқланишига доир чора-тадбирларни кўрадилар. Мерос мулкнинг қаердалиги, унинг таркибини аниқлаш, рўйхатга олиш ва сақлаш учун топшириш-мерос мулкни муҳофаза қилиш учун кўрилган чоралар ҳисобланади». Агар мерос қолдирувчининг мол-мулки ёк унинг бир қисми мерос очилган жойдаги бошқа ерд булса, мерос очилган жойдаги нотариус бу ҳақда мерос мулк жойлашган ердаги нотариусга ёки нотариал ҳаракатларни амалга 73

оширувчи фуқаролар йигинининг раиси (оқсоқо ли)га мерос мол-мулкини қўриқлашга доир чора-тадбирларни куриш тугрисида топшириқ беради. «Мерос мол-мулкининг қуриқланишига доир чора-тадбирлар курган нотариус ёки фуқаролар йигини раиси (оқсоқоли) мерос очилган жойдаги нотариал идорасига кўрилган чора-тадбирлар ҳақида хабар қилади ва мерос мол-мулк рўйхатининг нусхасини юборади» («Нотариат тўғрисида»ги қонунинг 53-моддаси). Рўйхатга олинган мерос мулк сақлаш учун меросхўрларга ёки бошқа шахсларга топширилиши мумкин. Мерос мулкни сақлаш учун олган шахс уни бутунлигича, зарар етказмасдан сақлаш чораларини кўриши керак. Мерос мулкни сақлаш учун олган шахс меросхўрлар доирасига кирмайдиган бўлса, сақлага ни учун ҳақ талаб қилишга ҳақли. Бундай ҳақнинг миқдори нотариус томонидан мулкни сақлашга олган шахс ўртасидаги келишувга асосланади мерос мулкни сақлаш жараёнида етказилган зарар учун жавобгарлик масалалари умумий тартибда ҳал қилинади. Мерос мулкни сақлаш харажатлари мерос мулк ҳисобидан бўлиши керак. ФК.нинг 1131-моддасига асосан, васиятномани ижро этувчи меросни муҳофаза қилиш, уни бошқариш вазифасини амалга оширади. Васиятнома бўйича меросхўрлар ёки суд тартибида тайинланган васиятноани ижро этувчи, агар қонун бўйича меросхўрлар мероснинг қонун бўйича ворислик қилиш тартибида ўтадиган қисимга нисбатан белгиланган мажбуриятни амалга оширувчи тайинлашни талаб қил масалар, меросни бошқарувчи мерос мулкнинг ҳаммасини муҳоўаза қилиш ҳамда уни бошқариш вазифасини бажаради. Қонун бўйича меросхўрлардан бир ёки бир нечтасининнг илтмосига кўра, мерос очилган жойдаги нотариус томонидан меросни бошқарувчи тайинланиши мумкин. Бошқарув тайинланган ёки танланган номзодга норози бўлган қонун бўйича меросхўрнинг талаби билан низо суд томонидан кўрилиб, ҳал қилинади. 74

Қонун бўйича меросхўр бўллмаган ёки уларнинг борлиги маълум бўлмаган ҳолларда, меросни бошқариш учун ижрочи тайинлашни сўраб нотариусга маҳаллий давлат ҳокимият органлари, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари мурожаат қилишлари керак. Мерос очилган жойда қонун бўйича меросхўрлар ҳозир бўл ганда, уларнинг талаби бўйича ижро этувчи мерос мулк ҳисобидан зарур бўлган харажатлар ва мАқбул тарзда ҳақ тўлаган ҳолда чақи рилиб олиниши мумкин. Мерос мулкни сақлаш учун белгиланган муддат тамом бўлиши, мерос мулкни сақлаш чоралари бекор бўлгани ҳақида нотариус ворисларга хабар бериши керак. «Меросни бошқарувчи,-дейилади ФКнинг 1144-моддасининг 6- қисмида,-меросни муҳофаза қилиш ва уни бошқаришга доир зарур харажатларни мерос ҳисобидан ундириш, агар меросхўрлар билан келишувда бошқа тартиб назарда тутилган бўлмаса, ҳақ ҳам олиш ҳуқуқига эгадир». 1 §. Меросни қабул қилиш Мерос очилган пайтдан бошлаб ворислар мерос мулкка бўлган ворислик ҳуқуқига эга бўладилар. Меросни қабул қилиб олиш ҳам бир томонлама битим бўлиб, ворисликка чақирилган шахснинг эрки-иродаси билан амалга оширилади. Бошқа битимлар сингари меросни қабул қилиб олиш ҳам фақат муомала лаёқатига эга бўлган шахслар томонидан амалга оширилиши мумкин. Муомала лаёқатига эга бўлмаган ёки муомала лаёқати чекланган шахслар томонидан мерос мулкни қабул қилиб олиш тартиби ФКнинг 27; 32- моддаларида назарда тутилган қоидаларга асосан амалга оширилади. ФК.нинг 1145-моддасига асосан меросхўр ўзига тегишли лозим бўлган меросни ёки унинг бир қисмини (улушини) олиш ҳуқуқига, агар у кейинчалик меросдан воз кечмаса, ворислик ҳуқуқидан маҳрум этилмаса, уни меросхўр деб тайинлаш тўғрисидаги васият фармойиши ҳақиқий эмас деб топилиши натижисида мерос олиш ҳуқуқини йўқотмаса, мерос очилган вақтдан эътиборан эга бўлади. 75

Мерос мулк фақат ворисликка чақирилган шахслар томонидан қабул қилиб олиниши керак. Ворисликка, аввало, биринчи навбатдаги қонун бўйича меросхўрлар ёки васият бўйича меросхўрлар кирадилар. Қонун бўйича ва васият бўйича меросхўрлар томонидан меросни қабул қилиб олиш тўғрисида ягона тартиб ўрнатилган. Бу тартиб мерос қолдирувчи билан бир жойда яшаб турган ворислар учун ҳам, бошқа жойда яшаб турган ворислар учун ҳам ягона ҳисобланади. Мерос мулкни қабул қилиб олинганлигини тасдиқловчи ҳаракат мерос мулкни бошқариш, сақлаш, ундан фойдаланиш, уни қўриқлаш, унга тегишли бўлган давлат солиқларини ва бошқа тўловларни тўлаш ва ҳоказо шунга ўхшаш бошқа ҳаракатлар ҳисобланади. Мерос мулкни қабул қилиб олиб, унга эгалик қилишга киришилганлиги, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари, маҳалла қўмиталари, уй-жой бошқармалари, давлат ва жамоат ташкилотлари, мерос қолдирувчи ва меросни қабул қилганларнинг уй жойи маъмурият ва бошқа юридик ҳамда жисмоний шахсларнинг ёзма хужжатларига асосан тасдиқланиши мумкин. Бундан ташқари, мерос мулкнинг қабул қилиб олинганлиги тўғ рисида мерос очилган жойдаги нотариусга берилган хабар бўлиши, бу хабар меросни қабул қилиб олган вориснинг ўзи орқали етказилган бўлиши ҳам мумкин. Агар меросхўрнинг ўзи шахсан келиб нотариусга ариза бермасдан, уни бошқа шахслар ёки алоқа идоралари орқали юборган бўлса, ундаги имзо, албатта, нотариал гувоҳланти рилган бўлиши керак. Меросга бўлган ҳуқуқ тўғрисида гувоҳнома беришни сўраб берилган ариза ҳам мерос мулкни қабул қилиб олган билан тенг ҳисобланади. Мерос мулкнинг қисманига эгалик қилиб олиш мерос мулкнинг ҳаммасини қабул қилиш билан тенглаштирилади. Меросни қабул қилиб олиш тўғрисидаги масала юзасидан чиқ қан низолар суд тартибида кўрилиб, ҳал қилинади. Мероснинг қабул қилиб олинганлиги ёки меросга бўлган ҳуқуқ тўғрисида гувоҳнома беришни сўраб 76

берган аризани қайтариб олиш ёки ундан воз кечишга йўл қўйилмайди. Бундай шахслар кейинчалик мерос олишдан бош тортишга ҳам ҳақли эмаслар. Мерос олиш учун қонунда муддат белгиланган эмас. Меросдан воз кечиш учун берилган олти ойлик муддат тамом бўлгандан кейин, меросхўр бундай ҳуқуқни йўқотади. Демак, мерос мулкни қабул қилган ҳисобланади. Меросхўр меросни қабул қилмасдан, ундан воз кечса, бошқа меросхўрлар бўлмаса ёки улар ҳам мерос олишдан воз кечсалар, мерос мулкка бўлган ҳуқуқ иккинчи навбат меросхўрларга ўтади. Васият бўйича меросхўрларга ҳам меросдан воз кечиш учун олти ой муддат берилган, шу муддатда меросдан воз кечгани тўғрисида нотариусга ариза билан мурожаат қилмасалар, меросни қабул қилган ҳисобланадилар. Меросдан воз кечиш. «Меросхўр ўзининг ворисликка чақирил - ганлигини билган ёки билиши лозим бўлган кундан бошлаб олти ой ичида меросдан воз кечишга ҳақли, -дейилади ФКнинг 1147-модда сида, -Узрли сабаблар бўлган тақдирда бу муддат суд томонидан кўпи билан икки ойга узайтирилиши мумкин.» Меросдан воз кечиш бир томонлама битим бўлиб, ФКнинг 9-бобида назарда тутилган битимлар ҳақидаги қоидаларга асосланади. Меросдан воз кечиш, фақатгина, муомала лаёқатига эга бўлган шахслар томонидан амалга оширилиши мумкин. Муомалага лаёқати чекланган шахслар эса, ўзларининг ҳомийлари, қонуний вакиллари розилиги билан, муомала лаёқатига эга бўлмаган шахслар эса, уларнинг номидан васийлари меросдан воз кечишни амалга оширишлари мумкин. Меросдан воз кечиш тўғрисидаги ариза нотариусга берилади. Мерос мулкнинг бир қисмидан воз кечишга йўл қўйилмайди. Мероснинг бир қисмидан воз кечганлик мероснинг ҳаммасидан воз кечганлик ҳисобланади. Меросдан воз кечган ворис кейинчалик меросни талаб қилиш ҳуқуқидан маҳрум бўлади. Меросдан воз кечиш фақатгина қонун бўйича меросхўрлар жумласига кирган шахслар фойдасига, шунингдек васият бўйича 77

меросхўрлар фойдасига бўлиши мумкин. Бундан ташқари меросдан воз кечиш давлат ёки жамоат ташкилотлари фойдасига, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари фойдасига ҳам бўлиши мумкин. Меросдан воз кечиш бир ёки бир неча меросхўрлар фойдасига, бир неча ташкилотлар фойдасига ҳам бўлиши мумкин. Бундай ҳолларда меросдан воз кечган ворис фойдасига воз кечганларнинг ҳар бирига маълум улушни ёки маълум ашёни белгилаб бериши мумкин. Улуш белгиланмаган тақдирда, мерос мулк уларнинг ҳаммасига тенг улашда тақсимланади. Меросхўрлар доирасига кирмаган шахслар фойдасига, ваисятномада махсус кўрсатиш билан меросдан маҳрум этилганлар фойдасига, мерос олиш ҳуқуқига эга бўлмаган шахслар фойдасига меросдан воз кечишга йўл қўйилмайди. Меросдан воз кечиш фақатгина мерос очилгандан кейин амалга оширилиши мумкин. Мерос очилмасдан олдин меросдан воз кечиш мумкин эмас. Меросдан воз кечишлик алдаш, зўрлик қилиш, қўрқитиш, руҳий таъсир ўтказиш ва бошқа ғайри қонуний ҳаракатлар орқали амалга оширилган тақдирда, битимлар тўғрисидаги қоидаларга асосан суд йўли билан бундай воз кечиш ҳақиқий эмас деб топилиши мумкин. Меросдан мажбурий ҳисса олиш ҳуқуқига эга бўлган ворислар ҳам қонунда белгиланган муддатда меросдан воз кечиш ҳақида нотариусга ариза берган бўлсалар уларнинг улушлари қонун бўйича ёки васият бўйича меросхўрларга ўтиши лозим. Мерос қолдирувчининг невара, чеваралари қонун бўйича фақат гина тақдим этиш ҳуқуқи бўйича ворис бўлишлари мумкин бўлган лиги сабабли, уларнинг фойдасига меросдан воз кечиш, шунингдек, агар улар васият бўйича меросхўр бўлсалар ёки мерос қолдирувчи нинг қарамоғида бўлган меҳнатга қобилиятсиз шахслар сифатида ундан мерос олиш ҳуқуқига эга бўлсалар, улар фойдасига ҳам меросдан воз кечиш мумкин. «Агар меросхўр, -дейилади ФК.нинг 1147-модда 5-қисмида, -мерос қолдирилган мол-мулкни эгаллашга амалда киришган ёхуд уни тасарруф этган ёхуд ўзининг ана шу 78

мол-мулкка бўлган ҳуқуқларини тасдиқловчи хужжатларни олиш учун мурожаат этган бўлса ҳам, меросдан воз кечиш ҳуқуқини кўрсатилган вақт ўтмасданоқ йўқотади». Меросхўр томонидан берилган ишончномада вакил орқали меросдан воз кечиш ваколати махсус назарда тутилган тақдирда, меросдан шу тарзда воз кечиш ҳам мумкин. Агар меросхўр васиятнома бўйича ҳам, қонун бўйича ҳам, ворисликка чақирилган бўлса, у ана шу асосларнинг бири ёки ҳар иккаласи бўйича ўзига тегишли бўлган мерос мулкидан воз кечишга ҳақли. Бошқа меросхўрларнинг меросдан воз кечиши оқибатида мерос улуши ортган ворис, бу улушни олишдан воз кечиши мумкин. «Васият мажбурият юзасидан ҳуқуқ олувчи, -дейилади ФК.нинг 1149- моддасида, -васият мажбуриятидан воз кечишга ҳақли-қисман воз кечишга, изоҳотлар билан, шартлар қўйиб ёки бошқа шахснинг фойдасига воз кечишга йўл қўйилмайди». Васият мажбурияти юзасидан ҳуқуқ олувчи, айни бир вақтда ҳам меросхўр ҳисобланганда, васият мажбуриятини қабул қилиб олувчи шахснинг меросдан воз кечиш ҳуқуқига боғлиқ бўлмайди. Бундай ҳолларда васият мажбурияти юзасидан ҳуқуқ олувчи бу ҳуқуқдан меросхўрлар доирасига кирадиган, шунингдек, кирмайдиган шахслар фойдасига воз кечишга ҳақли эмас. Васият мажбурияти юзасидан ҳуқуқ олувчи, васият мажбуриятини қабул қилган бўлса, мажбуриятни бажаришга мажбур. Бундай ҳолларда васият мажбурияти юклатилган меросхўр бу мажбуриятни бажаришдан озод бўлади. Васият мажбурияти бўйича ҳуқуқ олувчи бу ҳуқуқдан ўз эрки билан воз кечишга ҳақли; Бундай ҳуқуқдан воз кечишлик, албатта, сўзсиз ва қатиян бўлиши керак. Ҳуқуқдан воз кечган шахс уни қайта дан тиклашни талаб қилишга ҳақли эмас. 79

Меросхўрлар жумласига кирувчи шахс васият мажбуриятини қабул қилиб олувчи бўлган, тақдирда, васият мажбуриятидан воз кечиш ҳуқуқи, айни бир пайтнинг ўзида, уларнинг меросдан воз кечиш ҳуқуқига боғлиқ бўлмайди. Шундай қилиб, а) қонун бўйича ҳам, васият бўйича ҳам меросхўрлар доирасига кирмайдиган шахслар фойдасига меросдан воз кечиш ҳақиқий ҳисобланмайди; б) мерос қолдирувчи томонидан махсус фармойиш билан меросдан маҳрум этилган меросхўрлар фойдасига меросдан воз кечишга йўл қўйилмайди; в) ФК,нинг1119-моддасида назарда тутилган асосларда меросдан четлаштирилган ворислар фойдасига меросдан воз кечиш мумкин эмас. 2 §. Мероснинг тақсимланиши Қонун бўйича ворисликка чақирилган меросхўрлардан исталган бири мерос мулкни тақсимлашни ва ундан ўз улушини ажратиб беришни талаб қилиш хуқуқига эга. Мерос мулкни тақсимлаш мерорсхўрларнинг ўзаро келишуви билан улардан ҳар қайсисининг ўзи га тегишли бўлган ҳиссасига яраша тақсимланади. Меросни тақсим лаш муносабати билан меросхўрлар ўртасида чиққан низо меросхўр лардан бирининг ёки бир нечтасининг даъво аризасига асосан суд тартибида ҳал қилинади. Меросхўрлар ўртасида мерос мулкни тақсимлашдан олдин эр- хотиннинг ёки бошқа меросхўрларнинг мерос қолдирувчи билан умумий биргаликдаги мулкидан ҳаётлик вақтида тегишли бўлган қисмини ажратиб, шунингдек, васиятномада белгилаб қўйилган мол-мулк ҳам васият бўйича меросхўрга берилиб, қолган қисми қонун бўйича меросхўрлар ўртасида тақсимланади. Умумий биргаликдаги мулкни тақсимлаш ФК.нинг 226-моддаси тартибида амалга оширилади. 80

Мерос қолдирувчининг ҳомила бўлиб, ҳали туғилмаган болалари бўлган тақдирда меросни тақсимлаш бундай меросхўр туғилгани дан кейин амалга оширилиши керак. «Агар ҳомила ҳолида бўлган, бироқ ҳали туғилмаган меросхўр тирик тўғилса,- дейилади ФК.нинг 1151-моддаси 5-қисмида, қолган меросхўрлар унга тегишли бўлган мерос улушини ажратган ҳолдаги на меросни тақсимлаш амалга оширишга ҳақлидирлар. Мерос тақси мотда яақалоқнинг манфаатларини ҳимоя қилиш учун васийлик ва ҳомийлик органининг вакили таклиф этилиши лозим». Ҳомиладаги бола ўлик туғилган тақдирда, унга тегишли улуш бошқа қонуний меросхўрлар ўртасида тенг ҳиссаларда тақсимланади. Барча мерос мулк ёки унинг бир қисми меросхўрларга улушларда ёки муайян мол-мулк кўрсатилмасдан васиятнома тузилган бўлса, мерос васиятнома бўйича меросхўрлар ўртасида тақсимланади. Махсус давлат рўйхатидан ўтказилиши мажбурий бўлган мол- мулкнинг (уй-жой, автомашина ва ҳоказолар) меросхўрлар ўртасида тақсимланиши алоҳида шартнома билан расмийлаштирилиши мумкин. Бундай ҳолларда меросга бўлган ҳуқуқ тўғрисидаги гувоҳномага асосан берилиши керак. Бундай шартномалар, албатта, нотариал тартибда гувоҳлантири лиши ва тегишли давлат рўйхатидан ўтказилиши керак. Меросхўрларнинг хоҳишига кўра, мерос мулкнинг бошқа қисм ларини тақсимлаш ҳам шартнома тузиш йўли билан амалга оширилиши мумкин. Давлат жамғарма банкларида, тижорат банклари ва бошқа омонат сақланадиган муассасаларда бўлган маблағлар юзасидан омонатчи махсус кўрсатма қолдирган бўлса, ёки васиятномада бу ҳақда фармойиш берган бўлса, омонатдаги бу маблағ васият бўйича меросга бўлган ҳуқуқ тўғрисида гувоҳнома бериш билан расмийлаштирилади. Агар банкдаги омонатни кимга бериш ҳақида фармойиш берилмаган бўлса, ундаги маблағ умумий тартибда мерос таркибига киритиб тақсимланиди. 81

ФК.нинг 216-моддасига асосан умумий биргаликдаги мулк ўз вазифасини ўзгартирмаган ҳолда тақсимланиши мумкин бўлмаган мол-мулк бўлган, яъни бўлинмайдиган ашёлар ёки қонунга кўра тақсимланиши мумкин бўлмаган молғмулк ҳисобланган корхона-мерос ҳуқуқи бўйича икки ёки ундан ортиқ шахсларга, ворисларга ўтганда, улар ўртасида мулкларнинг айнан ўзи бўлинмайди. Биргаликдаги умумий мулкда мулкдорлардан ҳар бирининг улуши белгилаб қўйилган бўлса, мерос қолдирувчининг умумий мулкдаги улуши ҳар бир меросҳўрнинг улушига қўшилади. Бундай ҳолда корхона бутунлигича қолиб, умумий улушли мулк сифатида фаолият юритади. Мерос қолдирувчи томонидан қолдирил ган меросдан хисса корхонада улуши бўлмаган меросхўрга ўтган тақдирда, у ҳам умумий мулкка улушли мулкдор бўлади. Умумий улушли мулкнинг мулкдорлари умумий тартибда ФКнинг 223-модда сида назарда тутилган қоидага асосан ўз улушларини асл ҳолича, айнан ўзини ажратиб беришни талаб қилишга ҳақлидирлар. Агар улушнинг айнан ўзини асл ҳолича ажратиб беришга қонун йўл қўймаса, ёки уни умумий мулк бўлган мол-мулкка номутаносиб зарар етказмасдан ажратиб олиш мумкин бўлмаса, улушли мулкнинг бошқа иштирокчилари томонидан унинг қиймати тўланиши керак. Қонун билан айрим меросхўрларга мерос таркибига кирган айрим мол- мулкка нисбатан имтиёзли ҳуқуқ белгиланган. Алоҳида мол-мулкка нисбатан имтиёзли ҳуқуқни амалга ошириш бошқа меросхўрларнинг, шунингдек, мерос қолдирувчининг бошқа оила аъзоларининг ҳуқуқлари ва манфаатларини бузмаслиги керак. ФК.нинг 1153-моддасига асосан, мерос очилгунга қадар уч йил мобайнида мерос қолдирувчи билан биргаликда яшаган меросхўрлар мерос тақсимланишида мерос таркибидан уй-жой, квартира ёки бошқа тураржойни, шунингдек, уй-жой ашёлари ва рўзғор буюмларини олишда имтиёзли ҳуқуққа эга бўладилар. 82

Бундай имтиёзли ҳуқуққа эга бўлиш учун меросхўр, албатта, мерос қолдирувчи билан у вафот этган пайтда мерос мулк бўлган уй-жойда, квартира бирга яшаб турган бўлиши шарт. Бундан ташқари, мерос мулкка нисбатан мерос қолдирувчи билан умумий биргаликдаги мулк ҳуқуқига эга бўлган меросхўр мулк тақсимланганда умумий мулкнинг айнан ўзини мерос қилиб олишни талаб қилишда имтиёзли ҳуқуққа эга. Мерос мулк таркибига кирган уй-жой, квартира, уй ашёлари ва рўзғор буюмлари ҳамда биргаликдаги умумий мулк тақсимланганда, имтиёзли ҳуқуқни амалга ошириш оқибатида мерос мулкка тақсим лашда иштирок этган бошқа меросхўрларнинг мулкий манфаатига путур етказмаслиги керак. Имтиёзли ҳуқуқни амалга ошириш муносабати билан мерос таркибига кирган барча мол-мулк бошқа ворисларга тегишли улушларини бериш учун етарли бўлмаса, имтиёзли ҳуқуқ билан мерос мулкнинг айнан ўзини олган ворис бошқа меросхўрларга тегишли ҳисса ларини пул бароварида ёки маълум бир бошқа мулк бароварида қоплаши керак. Имтиёзли ҳуқуқни амалга ошириш натижасида мерос таркибига кирган мол-мулк бир меросхўр эгалигига ўтиши муносабати билан бошқа ворис оғир аҳволга тушиб қолиш эҳтимоли бўлиб қолганда, улар ўртасида келишув бўлмаса, масала суд томонидан адолатни ҳал қилиниши керак. ФКнинг 1154-моддасига асосан, меросхўр меросдан воз кечган ёки ворислар қаторидан четлаштирилган тақдирда, мероснинг уларга тегадиган қисми қонун бўйича ворисликка чақирилган меросхўрларга ўтади ва улар ўртасида ҳиссалрига мутаносиб равишда тақсимланади. Қонун бўйича меросхўр мерос очилгунга қадар вафот этса, унинг тақдим қилиш ҳуқуқи бўйича ворислари бўлмаса, мерос мулк қонун бўйича ёки васият бўйича ворисликка чақирилган меросхўрлар томонидан қабул қилиб олинмаса, мерос олишдан маҳрум қилинган вориснинг улуши васият қилинмай қолган бўлса, ФКнинг 1119-мод даси тартибида нолойиқ меросхўр сифатида меросдан четлаштирилса, мероснинг уларга тегишли ҳиссалари 83

қонун бўйича ворисларга ўтади ва улар ўртасида меросдаги улушларига мутаносиб равишда тақсимланади. «Агар мерос қолдирувчи барча мол-мулкни ўзи тайинлаган меросхўрларга васият қилган бўлса, -дейилади ФКнинг 1154-моддасида, - мероснинг меросдан воз кечган ёки меросхўрлар қаторидан чиқиб кетган меросхўрга тегишли бўлган қисми қолган васиятнома бўйича меросхўрларга ўтади ва агар васиятномада бошқа тартиб назарда тутилган бўлмаса, улар ўртасида меросдаги улушларига мутаносиб равишда тақсимланади». Меросдан воз кечишлик бошқа қонун бўйича ёки васият бўйича ворислар фойдасига бўлмаган тақдирда ҳам мерос мулк қонун бўйича ворислар ихтиёрига ўтади. Васиятномада кўрсатилмаган ва васият қилинмасдан қолган мулк ҳам қонун бўйича меросхўрларга ўтади, улар ўртасида тенг тақсимланади. Меросдан воз кечган ёки меросхўрлар қаторидан чиқиб кетган ворис ўрнига бошқа меросхўр тайинланган бўлса ёки меросхўр меросдан муайян шахс фойдасига воз кечган бўлса, шунингдек қонун бўйича ворисликда меросхўрнинг меросдан воз кечиши ёки меросхўрлар қаторидан чиқиб кетиши, кейинги навбатдаги меросхўрларнинг ворисликка чақирилишига сабаб бўлса, уларга тегишли мерос мулкдан улуш кўрсатилган шахсларга ўтади. Демак, мерос ҳиссаларининг ортиши мерос мулкни қабул қилиб олмаганлик, меросни қабул қилишдан воз кечганлик, васият қолди рувчи томонидан меросхўрни мерос ҳуқуқидан маҳрум қилганлик оқибатида ва васият қилинмай қолган мол-мулк ҳисобига амалга оширилиши мумкин. Фараз қилайлик, мерос қолдирувчи «С» ўзининг енгил автомашинасини ўғли «М»га, уй-жойни эса, набираси «К»га, қолган барча мол-мулкини хотини «Б»га васият қилиб қолдирди. Набираси «К» васият бўйича мерос олишдан воз кечиб, меросни қабул қилиб олмади. Бундай ҳолда «К»га тегишли бўлган уй-жой мерос қолдирувчининг қонун бўйича меросхўрлари бўлган хотини «Б» ва ўғли «М»га тенг улушда бўлинади. 84

Қонун бўйича ворислик вужудга келмайди, чунки «С» ўзининг барча мол- мулкнинг хотини «Б»га васият қилиб қолдирган. Шуни алоҳида таъкидлаб ўтиш лозимки, васият бўйича меросхўр, қонун ёки васият бўйича бошқа меросхўрлар фойдасига, шунингдек, давлат ва жамоат ташкилотлари, фуқароларнинг унинг ўзи бошқариш органлари фойдасига ёки меросхўрлар қаторидан чиқиб кетган ворисдан кейинги ворис тайинлаб, меросдан воз кечса, мерос очилгандан кейин вафот этганда вориснинг васият бўйича мерос ҳис сасига нисбатан ҳам мерос ҳиссаларининг кўпайиши ҳақида қоидалар татбиқ қилинади. Мерос мулкни қабул қилиб олмаган, меросни қабул қилишдан воз кечганлиги оқибатида меросхўрлар ҳиссаларининг бошқа ворисларга ўтиши билан уларнинг ҳиссалари ортиши мумкин. Шунингдек, мерос очилгандан кейин ворис вафот этиб, унинг ҳиссасини оладиган тақдим этиш ҳуқуқи билан мерос олиш ҳуқуқига эга бўлган шахслар бўлмаса, уларнинг мерос мулкдаги ҳиссалари қонун бўйича ворисликка чақирилган ворислар ўртасида улушларига мутаносиб тақсим ланади. Васият қилувчи ўзининг қонун бўйича ворисларидан бирини бир нечтасини мерос олиш ҳуқуқидан маҳрум этса, буларнинг ҳисса лари бошқа меросхўрларнинг мерос ҳиссаларига қўшилади. Қонун бўйича мерос қолдирувчининг барча мол-мулкни ёки унинг васият қилинмасдан қолган қисмини ҳамма мол-мулк васият қилинган ҳолда мерос ҳиссаларининг ортишида ҳар хил тартиб белгиланган. Қонун бўйича мерос қолдирувчининг ҳамма мол-мулки ёки унинг васият қилинмай қолган қисми, шунингдек, мерос очилганда қонунда назарда тутилган асосларда меросдан четлаштирилган вориснинг ҳиссаси қонун бўйича ҳамма мерос мулкка ва унинг васият қилинмай қолган қисмига ворислик ҳуқуқи ворисликка чақирилган меросхўрларга ўтади ва улар ўртасида тенг ҳиссада тақсимланади. Мерос қолдирувчи ўзининг барча мол-мулкини васият қилиб қолдирганда, меросдан воз кечган ва меросхўрлар қаторидан четлаштирилган 85

ворисларга тегишли мерос мулк васиятномада тайинланган меросхўрларга ўтади ва улар ўртасида улушларига қараб, мутаносиб тарзда тақсимланади. Ворисликдан тушиб қолган меросхўрнинг мерос мулкдаги ҳиссасининг бошқа меросхўрларга ўтиши мерос улушининг ортиши ҳисобланади. Мерос мулк мерос очилиши билан ворислар ихтиёрига ўтади ва уни қабул қилиб олган ҳисобланадилар. Аммо мерос мулкни тасарруф этиш, мерос мулк ҳисобидан қонунда назарда тутилган харажатлардан бошқа талаблар қолдирилиши мумкин эмас. Мерос мулкни тасарруф қилиш қонунда белгиланган олти ой ўтгандан сўнг ёки ворислик ҳуқуқи ҳақида гувоҳнома олингандан кейин вужудга келади. Мерос очилган жойда ҳамма ворислар ҳозир бўлгани ҳолда улар ўртасида келишмовчилик бўлмаган тақдирда, мерос мулк ҳисобидан ҳамма харажатларни амалга ошириш мумкин. Бундай ҳолларда меросни кейинчалик тақсимлаганда ворислар томонидан қилинган харажатларни ўзлари қабул қилган мерос ҳиссаларига мутаносиб равишда ҳисоб-китоб қилишлари мумкин. «Нотариат тўғрисида»ги Қонуннинг 49-моддасига асосан, нотариус мерос очилганлик ҳақидаги хабарни эшитгач, бу ҳақда меросхўрларни хабардор қилиши шарт. Мерос очилган пайтда мерос очилган жойда ҳозир бўлмаган, лекин мерос олишга чақирилган ворис ФКнинг 1147-моддасида белгиланган олти ой давомида меросдан воз кечмаган бўлса, меросни қабул қилиб олган ворислар томонидан мерос мулкни тақсимлаш ниятлари ҳақида унга хабар бергандан кейин уч ой ичида меросни тақсимлашда иштирок этиш ниятини билдирмаса, мерос мулкдан унинг қисми ажратилиб, қолган қисми ўзаро келишилган ҳолда ворислар ўртасида тақсимланади. Мерос очилган жойда ҳозир бўлмаган меросхўрнинг турган жойи маълум бўлмаса, нотариус оммавий ахборот воситалари орқали ошкора маълум қилиш ёки хабар эълон қилиш йўли билан ҳам меросхўрни чақириши мумкин. Агар ҳозир бўлмаган меросхўрнинг турган жойи мерос очилган кундан эътиборан бир йил мобайнида аниқ ланмаса ва унинг меросдан воз 86

кечиши тўғрисида маълумотлар бўл маса қолган меросхўрлар мерос тақсимотини ФКнинг 1151-моддаси нинг 2-қисми қоидалари бўйича амалга оширишга ҳақлидирлар. ФКнинг 216-моддасида умумий мулк тушунчаси ва унинг вужудга келиш асослари белгилаб қўйилган. Икки ёки ундан ортиқ шахснинг эгалигида бўлган мол-мулк уларга умумий мулк ҳуқуқи асосида тегишли бўлади. Мулк ҳуқуқида ҳар бир мулкдорнинг улуши аниқланиб қўйилган (улушли мулк) ёки улушлари аниқланиб қўйилмаган (биргаликдаги умумий мулк) бўлиши мумкин. Қонун билан тартибга солинмаган, шартнома билан ёки бошқача тарзда умумий мулк иштирокчилари келишувига кўра уларнинг ҳиссалари белгилаб қўйилмаган бўлса ва уни белгилаш ҳам мумкин бўлмаса, умумий мулк иштирокчиларининг ҳиссалари тенг бўлиб ҳисобланади. Умумий мол-мулкни биргаликдаги мулк иштирокчилари ўртасида тақсимлаш, шунингдек, улардан бирининг улушини ажратиш дастлаб иштирокчилардан ҳар бирининг умумий мулк ҳуқуқи даги улуши аниқлангандан кейин амалга оширилиши мумкин. Умумий мулк тақсимланганда ва ундан улуш ажратилганда, агар қонунда ёки иштирокчиларнинг келишувида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, уларнинг улушлари тенг ҳисобланади. ФКнинг 223-моддасида умумий мулкни тақсимлаш ва ундан улуш ажратиш асослари ҳамда тартиби, биргаликдаги мулкнинг айрим турлари учун бошқа қонунлар билан белгиланади. Улушли мулкни тасарруф қилиш унинг барча иштирокчилари келишуви билан амалга оширилади. «Улушли мулк иштирокчиси,-дейилади ФКнинг 218-моддасида, -ўз хоҳишига қараб ўз улушини сотишга, совға қилишга, васият қилиб қолдиришга, гаровга қўйишга ёки бошқача тарзда тасарруф этишга улушни ҳақ эвазига бошқа шахсга бериш чоғида ушбу кодекснинг 224-моддасида назарда тутилган қоидаларга амал қилган ҳолда ҳақли бўлади». 87

Демак, улушли мулк иштирокчиси мол-мулкни тасарруф қилаёт ганда имтиёзли ҳуқуққа эга бўлган иштирокчиларнинг ҳуқуқини бузмаслиги керак. Умумий биргаликдаги мулк-бу ўз вазифасини ўзгартирмаган ҳолда тақсимланиши мумкин бўлмаган икки ёки ундан ортиқ шахс эгалигида бўлган мулк ҳисобланади. Умумий биргаликдаги мулк иштирокчиларидан бирортасининг вафоти муносабати билан мерос таркибини белгилаш учун унинг улушини аниқлаш зарурати туғилади. Умумий биргаликдаги мулк иштирокчиларидан бирининг улушини аниқлаш дастлаб иштирокчилардан ҳар бирининг умумий мулк ҳуқуқидаги улушини аниқлашни талаб қилади. Умумий мулк тақсимланганда ва ундан вафот этганнинг улуши ажратилганда, қонунда ёки умумий мулк иштирокчиларининг бошқача келишуви бўлмаган тақдирда, ҳамма иштирокчиларнинг ҳиссалари тенг бўлади. «Умумий биргаликдаги мулк-иштирокчиларининг ўлими,-дейи лади ФКнинг 1114-моддасида,-умумий мол-мулкка бўлган ҳуқуқдаги унинг улушини аниқлаш ва ушбу кодекснинг 226-моддасида белгиланган тартибда умумий мол-мулкни тақсимлаш ёхуд ундан вафот этган иштирокчининг улушини ажратиш учун асос бўлади». Умумий биргаликдаги мулк иштирокчиси умумий молқмулкка бўлган ҳуқуқдаги ўз улушини васият қилиб қолдиришга, шу билан бирга, умумий биргаликдаги мол-мулкнинг ҳар бир иштирокчиси умумий мулкни тасарруф этиш тўғрисида битимлар тузишга ҳақли. Васиятнома биргаликдаги умумий мулкда бўлган ҳиссага қолди рилган ҳолларда, қонунда белгиланган тартибда, мерос қолдирув чининг умумий мулкдаги улуши аниқланади. Агар биргаликдаги умумий мулк иштирокчилари васият қолдир масдан вафот этган бўлса, умумий биргаликдаги мулкдаги ҳиссаси аниқланиб, қонун бўйича меросхўрларга тенг ҳиссада тақсимланади. Эр ва хотинларнинг умумий биргаликдаги мулкда бўлган улушга нисбатан мулк ҳуқуқини улар ҳаётлигида расмийлаштиришлари мумкин. 88

«Нотариат тўғрисида»ги қонуннинг 62-моддасига асосан, эр-хотиннинг ёзма аризасига асосан улардан бирига ёки ҳар иккаласига никоҳ давомида орттирган умумий мол-мулкдаги улушга бўлган ҳуқуқ тўғрисида нотариус томонидан гувоҳнома берилади. Уй-жойга(уй-жойнинг бир қисмига), квартирага, дала ҳовлига, боғ ҳовлига, гаражга, шунингдек, бошқа бинолар, иншоотлар, иморатлар ва бошқа мол-мулкка бўлган мулк ҳуқуқи тўғрисида гувоҳ нома, шу мол-мулк жойлашган ердаги нотариус томонидан берилади. 3 §. Меросга бўлган ҳуқуқ тўғрисида гувоҳнома бериш Меросни қабул қилиб олиш бир томонлама битим бўлгани сабабли, меросга бўлган ҳуқуқ тўғрисидаги гувоҳнома олиш меросни қабул қилиб олган меросхўрнинг мажбурияти эмас, балки уларнинг ҳуқуқи бўлиб ҳисобланади. Меросга бўлган ҳуқуқ тўғрисидаги гувоҳнома меросхўрларнинг аризасига асосан мерос очилгандан сўнг олти ой ўтгандан кейин берилади. «Нотариат тўғрисида»ги Қонуннинг 58-моддасига асосан, мерос очилган жойдаги нотариус меросхўрнинг ёзма аризасига кўра, меросга бўлган ҳуқуқ тўғрисида гувоҳнома беради. Меросхўр ариза билан бирга мерос қолдирувчининг вафоти ҳақидаги гувоҳнома, мерос очилган жой ва вақтини, мерос қолдирувчи билан қариндошлик муносабатини тасдиқловчи ҳужжатлар ва, шунингдек, мероснинг таркибини аниқловчи далилларни топшириш керак. Мерос қолдирувчи билан ўзининг қариндошлик муносабатларини исботловчи ҳужжатлари бўлмаган ворислар бошқа меросхўрлар нинг розилиги билан меросга бўлган ҳуқуқ тўғрисидаги гувоҳномага ўзларини киритишлари мумкин. Бундай розилик, албатта, ёзма равишда берилиши керак ва низо чиққан тақдирда суд орқали қилинади. «Қонун бўйича мерос очилганида ҳам, васиятнома бўйича мерос очилганида ҳам,-дейилади ФКнинг 1146-моддасида,-агар нотариус тегишли мол-мулкка ёхуд бутун меросга нисбатан гувоҳнома беришни сўраб 89

мурожаат этган шахслардан бошқа меросхўрлар йўқлиги тўғрисида маълумотларга эга бўлса, гувоҳнома юқорида кўрсатилган муддат (олти ой. Р.М.) тугамасдан олдин берилиши мумкин». Меросга бўлган ҳуқуқ ҳақидаги муддатни ўтказиб юборган меросхўрлар меросни қабул қилиб олган бошқа барча меросхўрларнинг розилиги билан меросни қабул қилиб олган меросхўрлар қаторига киритиши мумкин. Бу розилик, албатта, меросга бўлган ҳуқуқ тўғрисидаги гувоҳномада ўз аксини топиши мумкин. Мерос мулк таркибига кирган айрим ашёларга нисбатан бўлган ҳуқуқни тасдиқловчи ҳужжат талаб қилинади. Масалан уй-жой, автомашина ва бошқа шунга ўхшаш давлат рўйхатидан ўтказилган ашёларга эгалик ҳуқуқини тасдиқловчи хужжатлар бўлиши керак. Акс ҳолда, бу ашёларга нисбатан меросга бўлган ҳуқуқ тўғрисида гувоҳ нома берилмайди, чунки улар мерос таркибига кирмайди. Бундан ташқарии, меросга бўлган ҳуқуқ тўғрисидаги гувоҳнома учинчи бўлган мерос мулкини талаб қилиб олиш учун, васият қилинмасдан қолган банклардаги жамғарма пулларни олиш учун ҳам керак бўлади. Масалан, мерос қолдирувчининг ололмай қолган муаллифлик ҳақи, ихтиро ва кашфиётлар учун олинадиган ҳақ ва бошқа олиши лозим бўлган, васият қилинмасдан қолган ҳақлари. Меросга бўлган ҳуқуқ тўғрисидаги гувоҳномани олиш учун асос - фақат мерос ҳуқуқини тасдиқловчи ҳужжат ҳисобланади. Меросхўрнинг қўлида меросга бўлган ҳуқуқ тўғрисидаги гувоҳноманинг бўлмаслиги бу ҳуқуқни йўқотишга олиб келмайди. Миқдори қонун билан белгиланган бир ойлик энг кам иш ҳақидан ошмаган банклардаги васият қилинмасдан қолган жамғарма пулларни, мерос қолдирувчининг ололмай қолган иш ҳақини олиш учун меросга бўлган ҳуқуқ тўғрисидаги гувоҳнома олти ойлик муддат ўтмасдан берилиши мумкин. 90

«Нотариат тўғрисида»ги Қонуннинг 60-моддасида қонун бўйича меросга бўлган ҳуқуқ тўғрисида гувоҳнома бериш шартлари белгилаб қўйилган. «Нотариус қонун бўйича меросга бўлган ҳуқуқ тўғрисида гувоҳнома бериш чоғида, -дейилади бу моддада, -тегишли далилларни талаб қилиб олиш йўли билан мерос қолдирувчининг вафот этганлигини, мерос очилган жой ва вақтни, меросга бўлган ҳуқуқ тўғриси да гувоҳнома беришни сўраб ариза топширган шахсларнинг мерос қолдирувчи билан қонун бўйича ворисликка чақириш учун асос бўладиган муносабатлари мавжудлиги ёки мавжуд эмаслигини, мерос мол-мулкнинг таркиби ва жойини текшириб кўради». Васият бўйича меросга бўлган ҳуқуқ тўғрисида гувоҳнома олиш учун эса, юқорида кўрсатиб ўтилган ҳужжатлардан ташқари, васиятноманинг борлиги, унинг бекор қилинмаганлиги, мажбурий ҳиссага ҳуқуқи бўлган ворисларнинг доираси аниқланиши керак. Меросга бўлган ҳуқуқ тўғрисидаги гувоҳнома барча меросхўр ларга биргаликда ёки уларнинг хоҳишига кўра, ҳар бирига алоҳида берилиши мумкин. Меросга бўлган ҳуқуқ тўғрисидаги гувоҳнома мерос мулкнинг ҳаммасига ёки меросхўрлар хоҳишига кўра, унинг бир қисмига берилиши мумкин. Мерос мулкнинг қолган қисмига эса, кейинчалик қўшимча гувоҳнома берилиши мумкин. Масалан, меросхўрнинг талаби бўйича фақат уй-жойга ёки автомашинага бўлган ҳуқуқ тўғрисида гувоҳнома расмийлаштирилиши мумкин. Тергов ва суриштирув органлари томонидан рўйхатга олинган ва арест солинган мол-мулкларга нисбатан, бу мулкларни рўйхатдан чиқарилмасдан ёки арест бекор қилинмасдан олдин меросга бўлган ҳуқуқ тўғрисида гувоҳнома бериш мумкин эмас. Меросни қабул қилиб олган ворис меросга бўлган ҳуқуқ тўғри сида гувоҳнома олиш учун нотариусга мурожаат қилмаган бўлса, унинг ҳиссаси очиқ қолдирилади. 91

Нотариус вояга етмаган ёки муомалага лаёқатсиз бўлган меросхўрларнинг мулкий манфаатларини муҳофаза қилиш учун уларга меросга бўлган ҳуқуқ тўғрисида гувоҳнома берилганлиги ҳақида меросхўр яшаётган жойдаги васийлик ва ҳомийлик органларига хабар қилади. Мажбурий ҳиссага бўлган мерос ҳуқуқи тўғрисида гувоҳнома васиятнома суд томонидан ҳақиқий эмас деб топилмасдан ҳам берилиши мумкин. Агар мужбурий ҳиссага бўлган ҳуқуқ ҳақида гувоҳно ма беришда низо чиқиб қолса, нотариус гувоҳнома беришни тўхта тиб, муддат беради. Белгиланган муддатда манфаатдор ворислар судга мурожаат қилсалар, масала суд томонидан кўрилиб, ҳал қилинади ва суднинг қарорига асосланиб гувоҳнома берилади. Меросга бўлган ҳуқуқ тўғрисида гувоҳнома бериш билан боғлиқ ҳамма низолар суд тартибида кўрилиб ҳал қилинади. Меросга бўлган ҳуқуқ тўғрисидаги гувоҳнома фақат суд қарори билан бекор қилиниши ёки ҳақиқий эмас деб топилиши мумкин. Мерос мулк давлатга ёки давлат органларига васият қилинган бўлса, нотариус ҳеч кимнинг мурожаатини кутмасдан, меросга бўлган ҳуқуқ тўғрисидаги гувоҳномани мерос очилган жойдаги молия органига беради. «Нотариус тўғрисида»ги Қонуннинг 61-моддасида васиятнома бўйича меросга бўлган ҳуқуқ тўғрисида гувоҳнома бериш шартлари белгиланган. «Нотариус васиятнома бўйича меросга бўлган ҳуқуқ тўғрисида гувоҳнома бериш чоғида,-дейилади бу моддада,-тегишли далилларни талаб қилиб олиш йўли билан мерос қолдирувчининг вафот этганлигини, васиятноманинг бор-йўқлигини, мерос очилган вақт ва жойни, мерос мол- мулкнинг таркиби ва жойини текширади. Нотариус меросдан шак-шубҳасиз улуш олиш ҳуқуқига эга бўлган шахслар доирасини ҳам аниқлайди». Ворисликка чақирилган меросхўр мерос очилгандан кейин меросни қабул қилиб олишга улгурмасдан вафот этган тақдирда, унинг ворислари 92

тақдим қилиш ҳуқуқи асосида меросга бўлган ҳуқуқ тўғ рисида гувоҳнома талаб қилиб, нотариусга мурожаат қилишлари мумкин. Ҳаётлик вақтида умумий биргаликдаги мулкдаги ўз улушига бўлган мулк ҳуқуқини расмийлаштирмаган эр-хотинлардан бири вафот этганда марҳум эрдан (хотиндан) кейин хотиннинг (эрнинг) аризасига асосан умумий мол-мулкдаги улушга бўлган мулк ҳуқуқи тўғрисида гувоҳнома берилиши мумкин. «Эр-хотиндан бири вафот этган тақдирда, -дейилади «Нотариат тўғрисида»ги қонунинг 63-моддасида,- эр-хотиннинг умумий мол-мулкидаги улушга бўлган мулк ҳуқуқи тўғрисида гувоҳнома марҳум эрдан (хотиндан) кейин хотиннинг (эрнинг) ёзма аризасига кўра мерос очилган жойдаги нотариус томонидан берилиб, меросни қабул қилиб олган меросхўрлар бу хусусда хабардор қилинади. Эр-хотин нинг умумий мол-мулкдаги улушга бўлган ҳуқуқи тўғрисида гувоҳ нома марҳум эрдан (хотиндан) кейин хотинига (эрига) никоҳ давомида орттирилган умумий мол-мулкнинг ярмиси учун берилиши мумкин. Меросни қабул қилиб олган меросхўрларнинг ёзма аризасига кўра ва марҳум эрдан (хотиндан) кейин хотиннинг (эрнинг) розилиги билан мулк ҳуқуқи тўғрисидаги гувоҳнома вафот этган эрнинг (хотиннинг) ҳам умумий мол-мулкдаги улуши белгиланиши мумкин». 4 §. Меросни қабул қилиб олиш ҳуқуқининг ўтиши Ворисликка чақирилган меросхўр қонун бўйича ҳам, васият бўйича ҳам ўзига тегишли бўлган мерос мулкнинг ҳаммасига ёки бир қисмини қабул қилиб олиш ҳуқуқига, мерос очилган пайтдан эътиборан эга бўлади. Меросни қабул қилиб олиш бир томонлама битим бўлиб, уни бажариш фақатгина мерос олувчининг эрки-иродасига боғлиқ. Меросхўр мерос мулкни олиш ҳуқуқидан воз кечиши мумкин. Мерос қабул қилиш учун махсус муддат қонунда белгиланган эмас. Лекин мерос ҳуқуқидан воз кечиш учун олти ой муддат белгиланган. Шу 93

муддатда меросдан воз кечгани тўғрисида нотариусга ариза билан мурожаат қилмаса, меросхўр меросни қабул қилган ҳисобланади. Мерос мулкни бошқариш, сақлаш, қисман бўлса ҳам, ундан фойдаланиш, шу билан бирга, меросга бўлган ҳуқуқ тўғрисида гувоҳ нома беришни сўраб, нотариусга қилинган мурожаат - мерос мулкни қабул қилганлигини исботлайди. «Агар меросхўр меросни қабул қилмаган ва мерос мулки фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органига, давлатга ёхуд бирор бир шахснинг эгалигига ўтказилмаган бўлса, -дейилади Олий суд Пленумининг 33-сон қарори 14-бандида, -меросхўр истаган вақтида меросга бўлган ҳуқуқ тўғрисида гувоҳнома олиш учун нотариусга мурожаат қилиши мумкин». Қонун бўйича меросхўр ёки васият бўйича ворисликка чақирил ган ворис мерос очилмасдан олдин ёки мерос очилгандан кейин, меросни ўзига тегишли қисмини олиш учун ҳаракат қилмасдан вафот этган тақдирда, мерос мулкдан унга тегишли улушни қабул қилиб олиш ҳуқуқи қонун бўйича тақдим этиш ҳуқуқи асосида унинг меросхўрларига ўтади. Масалан, фуқаро «К» 2001 йил 15 мартида вафот этиши муносабати билан, унинг ўғиллари «Б» ва «Д» ворисликка чақирилган. Аммо «Б» икки ой ўтгандан кейин 2001 йил 15 май куни отасидан қолган мерос мулкдан ўз улушини ололмасдан вафот этган. Мерос қолдирув чи «К» билан биргаликда яшаб турган ўғли «Д» мерос мулкнинг ҳаммасига меросга бўлган ҳуқуқ тўғрисида гувоҳнома беришни сўраб, нотариусга мурожаат қилган. Мерос қолдирувчи «К»нинг катта ўғли «Б»нинг қонун бўйича меросхўри «Х» борлигидан хабар топган нотариус, уни ворисликка тақдим қилиш ҳуқуқи бўйича чақириб, отаси «Б»га тегишли бўлган мерос улушга бўлган ҳуқуқ тўғрисида гувоҳнома бериб, масалани адолатли ҳал қилган. Мерос очилгандан кейин ёки мерос очилмасдан олдин вафот этган меросхўрнинг мерос улушини қабул қилиб олиш ҳуқуқи унинг меросхўрларига тақдим этиш ҳуқуқи бўйича ўтади. 94

Вафот этган меросхўрнинг мерос олиш ҳуқуқи ҳам унинг ворислари томонидан умумий даъво муддатида амалга оширилиши мумкин. Мерос мулкни қабул қилиб олган, аммо уни тегишлича расмийлаштиришга улгурмасдан вафот этган тақдирда, унинг ворислари, меросни қабул қилиш ҳуқуқи тақдим қилиш ҳуқуқи асосида ўтади. Меросни қабул қилиш ҳуқуқининг ўтиши билан тақдим қилиш ҳуқуқи бўйича мерос олиш қуйидагилар билан фарқ қилади: а) Меросни қабул қилиш ҳуқуқининг ўтиши меросхўр мерос очилгандан сўнг меросни қабул қилиб, уни расмийлаштиришга улгурмасдан вафот этиши муносабати билан амалга оширилади; б) Меросни қабул қилиш ҳуқуқининг ўтиши, нафақат қонун бўйича, шунингдек васият бўйича ворисликда ҳам амалга оширилади; в) Меросни қабул қилиш ҳуқуқини нафақат набира ва чеваралар, шунингдек, бошқа ҳар қандай меросхўрлар ҳам қўлга киритадилар. Демак, меросни қабул қилиб олган ворис меросга бўлган ҳуқуқ тўғрисида гувоҳнома олишга улгурмай вафот этган бўлса, унинг меросни қабул қилиш ҳуқуқи мерос таркибига киради ва унинг меросхўрлари меросга бўлган ҳуқуқ тўғрисида гувоҳнома беришни талаб қилишлари мумкин. 5 §. Мерос мулк ҳисобидан харажат қилиш Мерос мулк мерос очилиши билан ворислар ихтиёрига ўтади. Аммо мерос мулкни қабул қилиб олган ворисга уни тасарруф қилиш ҳуқуқи берилмаган. Мерос мулк ҳисобидан харажат қилиш ҳуқуқи қонун билан белгиланган олти ойлик муддат ўтгандан кейингина ёки меросга бўлган ҳуқуқ ҳақидаги гувоҳнома олингандан кейин вужудга келади. Мерос очилган жойда ҳамма ворислар мавжуд бўлган тақдир да, улар ўртасида келишув бўлса, мерос мулк ҳисобидан ҳамма харажатларни амалга ошириш мумкин. Бундай ҳолларда меросни кейинчалик тақсимлаганда, ворислар қилинган харажатларни ўзлари қабул қилган мерос хиссаларига мутаносиб равишда ҳисоб-китоб қилиш лари мумкин. 10 10 Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг иккинчи қисмига шарҳлар. Тошкент. Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси. . III-жилд 1998 -297 б. 95

Мерос мулк ҳисобидан харажат қилиш тартиби ФКнинг 1155-моддаси, «Нотариат ўғрисида»ги Қонунинг 57-моддасида назарда тутилган. «Мерос ворислар ўртасида тақсимланишидан олдин,-дейилади ФКнинг 1155-моддасида,-мерос қолдирувчининг вафоти олдидан хасталиги туфайли қилинган харажатлар, мерос қолдирувчининг дафн этиш харажатлари, меросни эгаллаш, муҳофаза қилиш, бошқа риш ва васиятномани ижро этиш, шунингдек, васиятномани ижро этувчи ёки меросни бошқарувчи ҳақ тўлаш билан боғлиқ харажатларни қоплаш тўғрисидаги талаблар мерос ҳисобидан қондирилиши лозим. Бу талаблар мерос қиймати ҳисобидан бошқа барча талаблардан, шу жумладан, ипотека ёки бошқа гаров билан таъминланган талаблардан олдин имтиёзли равишда қолдирилиши лозим». Зарур ҳолларда, бу қоидадан истисно тариқасида нотариус мерос мулк ҳисобидан айрим харажатларни қоплаш учун маблағ ажратиб бериш ҳақида кўрсатма бериши мумкин. Масалан, мерос қолдирувчининг қарамоғида бўлган вояга етмаган, ёрдамга муҳтож, меҳнатга лаёқатсиз боқимларининг турмуш кечириши учун вақтинча мерос мулк ҳисобидан маблағ ажратиб берилиши мумкин. Мерос қолдирувчининг вафоти муносабати билан амалга оширилиши лозим бўлган дафн маросимига кетадиган харажатлар, биринчи навбатда, мерос мулк таркибига кирган пул маблағлари ҳисо бидан бўлиши керак. Пул маблағлари етишмаган ёки умуман бўлма ган тақдирда, бошқа мулклар ҳисобидан қопланади. Мерос мулкдан қилинган харажатлар юзасидан келиб чиққан ҳар қандай низолар ворисларнинг даъво аризасига биноан суд томонидан кўрилиб, ҳал қилинади. Мерос қолдирувчининг карзлари бўйича кредиторлар олдида жавобгарлик меросхўрлар зиммасига тушади. Одатда, ўзбекча урф-одатлар бўйича вафот этган шахснинг дафн этиш маросимида кўпчи лик ўртасида ворислардан бири мерос қолдирувчининг қарзлари учун жавобгарликни ўз зиммасига олади. 96

ФКнинг 1156-моддасига асосан, мерос қолдирувчининг кредиторлари васиятномани ижро этувчига, меросни бошқарувчига ёки меросхўрларга мерос қолдирувчининг мажбуриятларидан келиб чиққан ўз талабларини қўйишга ҳақлидирлар. Бу ҳолда меросхўрларнинг ҳар бири ўзига теккан мерос мол-мулкнинг қиймати доирасида шерик қарздор сифатида жавобгар бўладилар. Мерос мулкни қийматини белгилашда бозор нархининг ўртача миқдоридан келиб чиқиб, ҳисоб-китоб қилиш лозим бўлади. Мулк қимматини белгилашдан келиб чиққан низолар ҳам суд томонидан кўрилиб, ҳал қилинади. Меросхўрлар фақат қонун бўйича ҳуқуқни олиш йўл қўйилган мерос қолдирувчининг қарзлари учун жавобгар бўлишлари мумкин. Мерос қолдирувчининг шахси билан боғлиқ қарзлар (алимент, нафақа тўлаш) фақат ўтган вақтдан қолган қарзи учун мерос мулк ҳисобидан қопланади. Мерос мулкни сақлаш, қўриқлаш учун тайинланган шахсларга, шунингдек мерос мулкни бошқариш учун васиятномани ижро этувчи шахсларнинг хизматлари учун ҳақ тўлаш масаласи ҳам мерос тақсим - ланишига қадар ҳал қилиниши керак. Бундан харажатларни қоплаш ҳақида топшириқ нотариус томонидан берилиши мумкин. «Нотариат тўғрисида»га қонуннинг 55-моддасига асосан, мерос бошқарувчилари ва мерос мол-мулк сақлаш учун топширилган бошқа шахслар, агар улар меросхўр бўлмасалар, мерос мол-мулкни сақла ганлик учун меросхўрлардан ҳақ талаб қилишга ҳақлидирлар. Мерос қолдирувчининг қарзлари учун жавобгарлик ҳақидаги қоидалар барча қонун бўйича ҳам, васият бўйича ҳам меросхўрларга, шу жумладан давлат ёки бошқа юридик шахсларга баб-баробар тааллуқлидир. «Нотариат тўғрисида»ги қонуннинг 57-моддасида, нотариус меросхўрлар томонидан мерос қабул қилиб олингунча, агар мерос қабул 97

қилиб олинмаган бўлса, меросга бўлган ҳуқуқ тўғрисида гувоҳнома давлатга берилгунча, мерос мол-мулк ҳисобидан: 1) Мерос қолдирувчи касал бўлган вақт мобайнида унга қараб турган, шунингдек, вафот этгандан кейин, уни дафн этиш ва қабрини обод қилиш; 2) Мерос қолдирувчининг қарамоғида бўлган фуқароларни таъминлаш; 3) Иш ҳақи бўйича даъволарни ва уларга тенглаштирилган даъволарни қаноатлантириш; 4) Мерос мол-мулкни қўриқлаш ва уни бошқариш, шунингдек, меросхўрларни чақириш ҳақидаги хабарни эълон қилиш билан боғ лиқ харажатларни тўлаш тўғрисида фармойиш беради. Агар кўрсатилган харажатлар мерос мулк тақсимлангунга қадар тўланмаган бўлса, меросхўрларнинг олган ҳиссаларига мутаносиб равишда ундирилади. Бундай харажатларни ундириб олиш учун умумий даъво муддати қўлланилади. 6 §. Мерос мулкни эгасиз деб топиш Маълумки, ФКнинг 1112-моддасига асосан, ворислик, фақат икки йўл билан-васият бўйича ва қонун бўйича амалга оширилади. Васият мавжуд бўлмаган ёки мерос қолдирувчи томонидан мол-мулк тақдири ҳал қилинмаган ҳолларда, қонун бўйича ворислик амалга оширилади. Қонунга асосан давлат фақат васият бўйича ворислик ҳуқуқи асосида меросхўр бўлиши мумкин. Бундай ҳолларда давлат меросдан воз кечишга ҳақли эмас. Мерос мулк ворислик ҳуқуқи асосида давлатга ёки унинг айрим органларига, шунингдек жамоат ташкилотларига ёки фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларига ўтиши мумкин. Мерос мулк давлатга ёки давлат органларига қуйидаги ҳолларда ўтади: 98

биринчидан, мерос қолдирувчи ўзининг барча хусусий ва шахсий мулкларини, шунингдек, мулкий ҳуқуқ ва мажбуриятларини давлатга ёки давлатнинг айрим органларига васиятнома орқали қол дирган бўлса; иккинчидан, мерос қолдирувчи ўзининг молқ-мулкининг бир қисмини ёки айрим ашёларни давлатга ёеи давлатнинг айрим органларига васият қилиб қилган бўлса; учинчидан, меросхўрлардан бири ёки бир нечтаси, ўзининг мерос мулкдаги улушини олишдан, давлат ёки давлатнинг бирон органи фойдасига, воз кечса; Мерос қолдирувчи ўз мулкини давлатга ёки давлат органига васият қилган тақдирда, нотариус васиятномага асосан васият қилинган мулкни тўғридан-тўғри давлат эгалигига ўтказиш учун мулкка бўлган ҳуқуқ ҳақида гувоҳнома ёзиб, молия органига юборади. ФКнинг 1157-моддасида мерос мол-мулк қуйидаги асослар мавжуд бўлганда эгасиз деб топилиши кўрсатилган: биринчидан, қонун бўйича ҳам, васият бўйича ҳам меросхўрлар бўлмаса; иккинчидан, меросхўрлардан ҳеч қайсиси ворислик ҳуқуқига эга бўлмаса; учинчидан, меросхўрларнинг ҳаммаси меросдан воз кечган бўлса; тўртинчидан, ФКнинг 1119-моддасига асосан меросхўрлар меросдан четлаштирилган бўлса; бешинчидан, мерос қолдирувчи барча меросхўрларни мерос олиш ҳуқуқидан маҳрум қилиб, мерос мулкни ҳеч кимга васият қилмаса; олтинчидан, мерос мулкнинг бир қисмини ёки алоҳида ашёларни васият қилиб, қолган мол-мулкни оладиган қонуний ворислар бўлмаса; Қонунда назарда тутилган асосларда, ФПКнинг 298-300-моддалари тартибида суднинг ҳал қилув қарори билан мерос мол-мулк эгасиз деб топилиш мумкин. 99

Мерос мол-мулкка эгасиз деб топиш масаласини ҳал қилиш учун, мерос очилган жойдаги маҳаллий давлат ҳокимият органлари ёки фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари, мерос очилган кундан эътиборан бир йил ўтгандан кейин ариза билан судга мурожаат қилиши керак. Суд аризани кўриб, қонунда белгиланган асослар мавжуд бўлган тақдирда, мерос мулкни эгасиз деб топиб, уни турган жойидаги фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органи мулкига ўтказади. Агарда бу орган мол-мулкдан воз кечса, эгасиз деб топилган мерос мулк давлат мулкига ўтади. Давлат эгасиз деб топилган мерос мулкни қабул қилишдан воз кечишга ҳақли эмас. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, эгасиз қолган мерос мулкни қўриқлаш, бошқариш учун талаб қилинадиган харажатлар мулкнинг қийматидан ошиб кетадиган бўлса, мулкни эгасиз деб топиш масаласини кўрсатилган бир йил муддат ўтмасдан ҳам суд томонидан ҳал қилиниши мумкин. Шундай қилиб, мерос мулк давлат эгалигига уч йўл билан ўтади:  биринчидан, мерос қолдирувчининг қолдирган васиятномаси бўйича;  иккинчидан, меросхўрларнинг меросдаги ўз улушидан давлат ёки унинг органлари фойдасига воз кечган билан;  учинчидан, мерос мулкни суд қарори билан эгасиз деб топилиши муносабати билан, мерос мулк мулк ҳуқуқи асосида давлат эгалигига ўтади. Демак, мерос мулк фақат қонун бвйича ва васият бўйича ворислик асосида меросхўрларга ўтади. Эгасиз қолган мулк эса, давлат эгалигига фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органи томонидан эгасиз мулкни олишдан воз кечгандан сўнг эгасиз мулк сифатида. 100

Тавсия этиладиган адабиётлар: 1.Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Т.: Ўзбекистон, 2014. 2.Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодекси. Т.: Адолат, 2014. 3. Муаллифлар жамоаси. Фуқаролик ҳуқуқи. Дарслик. Т.: 2008. 4. Ўзбекистон Республикаси фуқарлик кодекси шарҳ: Профессионал шарҳлар. Т 2. / Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги. – Тошкент: Baktria press, 2013, - 768 б. 101

O'xshashlar

Ворислик ҳуқуқи

Конун буйича ворислик

Васият буйича ворислик

Ворислик тугрисидаги умумий коидалар

Ҳозирги замон фуқаролик ҳуқуқининг ўзига хос хусусиятлари