Vijdon va e’tiqod erkinligi - Huquqshunoslik - Referatlar

Vijdon va e’tiqod erkinligi

Yuklangan vaqt:

06.09.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

64.34765625 KB

Ko'chirib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI “IJTIMOIY FANLAR” KAFEDRASI “FALSAFA” fanidan MUSTAQIL ISH

Vijdon va e’tiqod erkinligi Reja: Kirish 1. O`zbekiston Respublikasida din va diniy tashkilotlar. 2. Vijdon va diniy e’tiqod erkinligining mazmun va mohiyati. 3. Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to`g`risida” gi qonunning yangi tahriri. 4. Dinning jamiyat hayotida tutgan o`rni. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

Kirish O’zbekiston mustaqillikka erishgan ilk yillardan diniy sohaga o’zbek xalqining milliy ma’naviyatining ajralmas qismi sifatida alohida e’tibor qaratildi. Bugun yurtimizda 130 dan ortiq millat vakillari istiqomat qilib, 16 ta diniy konfessiyaga mansub 2241 ta diniy tashkilot, shu jumladan, Imom Buxoriy xalqaro ilmiy- tadqiqot markazi, Imom Termiziy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazi, O’zbekistondagi Islom madaniyati markazi, Toshkent islom instituti, Mir Arab oliy madrasasi, 9 ta o’rta maxsus islom bilim yurti faoliyat olib bormoqda. Muhtaram yurtboshimizning tashabbuslari bilan Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Islom madaniyati markazi, Samarqandda Imom Buxoriy xalqaro ilmiy- tadqiqot markazi, Termiz shahrida Imom Termiziy ilmiy-tadqiqot markazi, Buxoroda Mir Arab oliy madrasasi, Toshkent shahrida O’zbekistondagi islom madaniyati markazi faoliyatini tashkil etilish yuqoridagi ezgu maqsadlarga, shuningdek, ma’naviyatimizni yanada yuksaltirish, jamiyatimizda tinchlik va osoyishtalik, ijtimoiy barqarorlik, o’zaro ahillik va totuvlikning kuchayishiga xizmat qilishi ta’kidlandi. Vijdon va din erkinligini ta’minlash O’zbekiston Respublikasi olib borayotgan siyosatining ustuvor vazifalaridan sanaladi. Shu bois, so’nggi yillarda respublikamizda fuqarolarning vijdon erkinligini ta’minlashga qaratilgan keng ko’lamli demokratik islohotlar olib borilmoqda. Bu borada vijdon erkinligining huquqiy asoslarini mustahkamlash, qonunchilikni inson huquqlariga oid xalqaro andozalar asosida takomillashtirish ham respublikamizda amalga oshirilayotgan islohotlarning eng dolzarb vazifalaridan biri deb qaralmoqda. Xususan, 2021-yilda 5-iyulda davlatimiz rahbari O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi tomonidan taqdim etilgan “Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to’g’risida”gi qonunni imzoladi.

“Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to’g’risida”gi qonunda diniy sohadagi qonun hujjatlarida qo’llaniladigan asosiy tushunchalarga ta’rif berildi. Bu orqali oldingi qonunda mavjud bo’lgan mavhum tushunchalardan voz kechildi. Shuningdek, diniy tashkilotlarning huquq va majburiyatlari, ularni ta’minlanishining kafolatlari, shu jumladan, yuqori turuvchi organ yoki sudga mansabdor shaxslarning diniy tashkilotlarning huquq va erkinliklarini buzuvchi qonunga xilof harakatlari (harakatsizligi) bo’yicha ular sudga murojaat qilganda, davlat bojini to’lashdan ozod etilishi mustahkamlab qo’yildi. Bu esa diniy tashkilot va davlat organlari o’rtasidagi munosabatlar shaffofligiga xizmat qiladi. O’z navbatida, diniy tashkilotlarga nisbatan kuzatilishi mumkin bo’lgan turli noqonuniy xatti-harakatlarning oldini oladi. Ilgari diniy tashkilot rahbarligiga nomzod xorijiy davlat fuqarosi bo’lsa, bu shaxsning rahbar bo’lish imkoniyati cheklanardi. Ya’ni oldingi qonunning 8- moddasida “Diniy tashkilotlar rahbarligiga O’zbekiston Respublikasining fuqarosi bo’lmagan shaxslarning nomzodi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Din ishlari bo’yicha qo’mita bilan kelishib olinadi” degan jumla asosida muayyan cheklovlar o’rnatilgandi. Bu esa ba’zi diniy tashkilot vakillariga muayyan qiyinchiliklarni keltirib chiqarardi. Yangi Qonunda bu kabi holatlarning oldini olish maqsadida diniy tashkilot rahbarligiga ko’rilayotgan chet ellik fuqaro nomzodini Din ishlari bo’yicha qo’mita bilan kelishish hamda bu shaxsning O’zbekiston Respublikasi fuqarosi bo’lishi to’g’risidagi talablar bekor qilindi. Vazirlar Mahkamasining 2018-yil 31-mayda qabul qilingan “O’zbekiston Respublikasida diniy tashkilotlarni davlat ro’yxatidan o’tkazish, qayta ro’yxatdan o’tkazish va tugatish tartibi to’g’risidagi nizomni tasdiqlash haqida”gi 409-sonli Qaror talablarida diniy tashkilotlarni tuzish uchun Fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari tomonidan beriladigan rozilik xati ham zaruriy talab sifatida belgilangan edi. Bu esa diniy tashkilot tuzish bilan bog’liq jarayonlarni

murakkablashuviga sabab bo’lardi. Yangi qonunchilikda diniy tashkilotlarni tuzishni soddalashtirish maqsadida ro’yxatdan o’tish jarayonida mahalla ishtiroki bekor qilindi. Umuman olganda, qabul qilingan Qonun inson huquqlari bo’yicha xalqaro standartlar bilan kafolatlangan diniy sohada umume’tirof etilgan huquq va erkinliklarni qamrab olgan holda yurtimiz aholsining mentaliteti, o’ziga xos jihatlari va din erkinligi bilan bog’liq orzu istaklarini o’zida mujassam etgan. 1.O`zbekiston Respublikasida din va diniy tashkilotlar. Bizga ma’lumki, diniy birlashmalar faoliyatini tartibga solish masalasi davlat uchun muhim ahamiyatga ega. Turli dinlarga mansub diniy muassasalarning davlat hokimiyati va boshqalarga mansub bo’lganlarni ta’qib qilish, hattoki o’tgan yillar davomida dinni butunlay yo’q qilishga urinish holatlari ham tarixdan barchaga ma’lum. Diniy birlashmalarning maqomini davlat huquqiy siyosatining ajralmas elementi sifatida huquqiy tartibga solishni yanada rivojlantirish mexanizmlarini ishlab chiqish o’zini keng qamrovliligi va shiddati bo’yicha milliy tarixda misli ko’rilmagan konstitutsiyaviy islohotlarni boshidan kechirayotgan, vijdon erkinligi huquqini va davlatning dunyoviyligi e’lon qilgan davlat oldida turgan birlamchi vazifalardan biridir. Dinlar xilma-xilligi bo’yicha boy tarixiy tajribaga ega O’zbekistonda bugungi kunda davlat va diniy birlashmalar o’rtasidagi munosabatlar barqaror holatga erishilgan. Bugunga kelib diniy tashkilotlar faoliyatini tartibga soluvchi qonunchilik normalari yaratilgan bo’lib, O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va “Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to’g’risida”gi Qonun bu borada asosiy va birlamchi qonunlardir. O’zbekiston dunyoviy davlat bo’lib, mamlaktimizda din davlatdan alohida bo’lib, bu haqda mamlakatimiz Konstitutsiyasining 61-moddasida shunday deyiladi: “Diniy tashkilotlar va birlashmalar davlatdan ajratilgan hamda qonun oldida tengdirlar.

Davlat diniy birlashmalarning faoliyatiga aralashmaydi” 1 . “Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to’g’risida”gi Qonunning 2 7-moddasida ham shu norma mustahkamlangan bo’lib, unda ham dinning davlatdan ajratilganligi, hech bir dinga yoki diniy e’tiqodga boshqalariga nisbatan biron-bir imtiyoz yoki cheklashlar belgilanishiga yo’l qo’yilmasligi belgilab qo’yilgan. Bu esa mamlakatimizda davlatning diniy ishlarga, dinning esa davlat ishlariga aralashmasligini anglatadi. (Qonun hujjatlarida ko’rsatilgan holatlar bundan mustasno, albatta). Buning zamirida davlat tomonidan turli dinlarga e’tiqod qiluvchi va dinga e’tiqod qilmaydigan fuqarolar, shu kabi tashkilotlar o’rtasida o’zaro murosa va hurmat o’rnatilishiga ko’maklashishi, ular o’rtasida vujudga kelishi mumkin. “Zamonaviy dunyoda ijtimoiy fanlar: nazariy va amaliy izlanishlar” nomli ilmiy, masofaviy, onlayn konferensiya bo’lgan qarama-qarshilik va keskinliklarning oldini olishi, diniy konfessiyalar o’rtasidagi tinchlik va totuvlikni qo’llab- quvvatlashi, diniy tashkilotlar zimmasiga davlat o’zining hech qanday vazifasini bajarishni yuklamasligi, ularning qonun hujjatlariga zid bo’lmagan faoliyatiga aralashmasligi kabilar yotadi. O’zbekiston Respublikasi fuqarolarining dinga e’tiqod qilish, ibodat, rasmrusumlar va marosimlarni birgalikda ado etish maqsadida tuzilgan ko’ngilli birlashmalari (diniy jamiyatlar, diniy o’quv yurtlari, masjidlar, cherkovlar, sinagogalar, monastirlar va boshqalar) diniy tashkilotlar 3 deb aytiladi. Diniy tashkilot O’zbekiston Respublikasining o’n sakkiz yoshga to’lgan va O’zbekiston Respublikasi hududida doimiy yashayotgan yuz nafardan kam bo’lmagan fuqarolari tashabbusi bilan tuziladi. Tegishli konfessiyaga qarashli diniy tashkilotlarning faoliyatini muvofiqlashtirish va yo’naltirib borish uchun ularning O’zbekiston Respublikasi bo’yicha yagona markaziy boshqaruv organlari 1 O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. – Toshkent: “O’zbekiston” 2021. 2 O’zbekiston Respublikasi Qonuni «Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida»gi O’RQ-699-son. 3 O’zbekiston Respublikasi Qonuni «Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida»gi O’RQ-699-son .

tuzilishi mumkin. Markaziy boshqaruv organi O’zbekiston Respublikasining kamida sakkizta hududiy tuzilmasida (viloyatlar, Toshkent shahri, Qoraqalpog’iston Respublikasi) faoliyat ko’rsatayotgan, tegishli konfessiyalarning ro’yxatga olingan diniy tashkilotlari vakillari ta’sis yig’ilishi (konferensiyasi) tomonidan tuziladi. Diniy tashkilotlar O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida yoki uning joylardagi organlarida ro’yxatdan o’tkazilgandan keyin yuridik shaxs maqomiga ega bo’ladi va qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda o’z faoliyatini amalga oshirishi mumkin. Tegishli diniy ma’lumotga ega bo’lgan O’zbekiston Respublikasi fuqarolari diniy tashkilotlarning rahbarlari bo’lishlari mumkin. Diniy tashkilotlar rahbarligiga O’zbekiston Respublikasining fuqarosi bo’lmagan shaxslarning nomzodi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Din ishlari bo’yicha qo’mita bilan kelishib olinadi. Davlat organlari bilan diniy tashkilotlarning o’zaro munosabatlarini muvofiqlashtirish hamda vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to’g’risidagi qonun hujjatlari ijrosini nazorat qilish vazifasi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Din ishlari bo’yicha qo’mita zimmasiga yuklanadi. Qo’mitaning huquqiy maqomi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlangan Nizom bilan belgilanadi. O’zbekiston dinlararo va millatlararo totuvlik sohasida to’liq namuna bo’layotgan davlatdir. Sobiq Ittifoq parchalanganidan so’ng Markaziy Osiyoning rivojlanish tajribasi O’zbekiston misolida ko’p millatli jamiyatda nafaqat “Zamonaviy dunyoda ijtimoiy fanlar: nazariy va amaliy izlanishlar” nomli ilmiy, masofaviy, onlayn konferensiya dinlararo totuvlikka erishish, balki polikonfessionalizm ham muhim rol o’ynashi mumkinligini qat’iy isbotladi. Bugun O’zbekistonning diniy hayoti ma’naviy jihatdan boy. Respublikamiz hududida 16 ta turli konfessiyaga mansub 2238 ta diniy tashkilot o’z diniy faoliyatini amalga oshirmoqda. Mamlakat aholisining 94% dan ortig’i islom diniga e’tiqod qilishidan kelib chiqqan holda, tashkilotlarning ko’pchiligi – 2064 tasi islom, 157 tasi

nasroniy, 8 ta yahudiy, 6 ta bahay jamoasi, 1 ta buddistlar ibodatxonasi, 1 ta Xare Krishna jamiyati mavjud. Shuningdek, O’zbekiston konfessiyalararo Injil jamiyati ham mavjud. O’zbekistonda diniy hayot uchta tushuncha bilan tavsiflanadi, ularga erishish davlatning ustuvor vazifalaridan biri hisoblanadi: – diniy plyuralizm - har bir shaxsning o’z e’tiqodi bor; – diniy bag’rikenglik - fuqarolarning boshqa e’tiqodli shaxslarga nisbatan o’zaro hurmati va tinchliksevarligi; – konfessiyalararo muloqot- mamlakatda faoliyat yuritayotgan konfessiyalar o’rtasidagi samarali munosabatlardir. Bugungi kunda barcha diniy konfessiya vakillariga o’z diniy e’tiqodlarini erkin va to’siqsiz bajarishlari uchun barcha sharoit yaratilgan. Fuqarolarning huquqlari to’liq ta’minlangan, unga ko’ra ular mustaqil yuridik shaxs sifatida o’z diniy tashkilotlarini tashkil etish, diniy kadrlar tayyorlash va o’z ehtiyojlari uchun diniy adabiyotlarni nashr etish, diniy bayramlarini nishonlash, shuningdek, muqaddas joylarga ziyorat qilish imkoniyatiga ega. Milliy qonunchilik bilan kafolatlangan e’tiqod erkinligi barcha fuqarolar — 136 millat va elat vakillarining diniy ehtiyojlarini qondirish uchun barcha zarur shartsharoitlarni yaratib berdi. Respublikada diniy ma’rifiy faoliyatni Toshkent islom instituti, to’qqizta o’rta maxsus islom o’quv yurti (madrasa), Toshkent pravoslav seminariyasi va Toshkent nasroniy seminariyasi olib boradi. Ularning talabalari diniy fanlar bilan bir qatorda dunyoviy fanlar bilan bir qatorda xorijiy tillarni ham o’rganadilar. 1999-yilda Prezidentimiz farmoni bilan Toshkent islom universiteti tashkil etildi. 2018 yilning 16 aprelida Toshkent islom universiteti va O’zbekiston islom akademiyasi negizida O’zbekiston xalqaro islom akademiyasi tashkil etildi. Davlatimiz tomonidan ziyoratni tashkil etishga katta e’tibor qaratilmoqda. Mustaqillikning ilk yillaridan buyon O’zbekistonning 103 mingdan ortiq musulmonlari Haj, 80 mingdan ortiq umra, 2 mingga yaqin nasroniylar Isroil, Rossiya va Gretsiyaga haj ziyoratiga borish imkoniga ega bo’ldi. 29 «Zamonaviy dunyoda ijtimoiy fanlar: nazariy va amaliy izlanishlar» nomli

ilmiy, masofaviy, onlayn konferensiya Yuzlab masjidlar, cherkovlar va ibodatxonalar, jumladan, Toshkent, Samarqand va Navoiydagi pravoslav cherkovlari, Toshkentdagi katolik cherkovi, Samarqanddagi arman cherkovi qurildi va qayta tiklandi. Vazirlar Mahkamasining qarori bilan 15 ta obekt – diniy majmualar, ziyoratgohlar va qabrlar musulmonlar idorasi tasarrufiga o’tkazildi. O’nlab masjid va pravoslav cherkovlari, Toshkentdagi (1992) va Samarqanddagi (1997) katolik cherkovlari, Toshkentdagi lyuteran cherkovi (1993), Samarqanddagi arman cherkovi (1992) dindorlarga qaytarildi. O’zbekiston rahbariyatining milliy va diniy sohalarda olib borayotgan siyosati 1948-yilda BMT Bosh Assambleyasi tomonidan qabul qilingan Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi va inson huquqlarini ta’minlashga qaratilgan boshqa xalqaro hujjatlarga to’liq mos kelishini qat’iy aytishimiz mumkin. O’zbekistan Respublikasining “Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to’g’risida”gi Qonunida ta’kidlanganidek, O’zbekistan Respublikasi fuqarolarining dinga e’tiqod qilish, ibodat, rasm-rusum va marosimlarni birgalikda ado etish maqsadida tuzilgan ko’ngilli birlashmalari (diniy jamiyatlar, diniy o’quv yurtlari, masjidlar, cherkovlar, sinagogalar, va b.) diniy tashkilotlarlar deb e’tirof etiladi. Tegishli ustav (nizom) asosida faoliyat yurituvchi respublika diniy uyushmalari O’zbekistan Respublikasining Adliya vazirligi tomonidan ro’yxatga olinadi. Viloyat, tuman va shahar, shaharcha va qishloq hududida bo’lgan Diniy tashkilotlar tegishli viloyatlar, shuningdek, Toshkent shahar hokimligi adliya boshqarmalari tomonidan ro’yxatga olinadi. Diniy tashkilot ro’yxatga olingandan so’ng u yuridik shaxsga aylanadi. Diniy tashkilot yuridik shaxs sifatida qonunlarga va o’z nizomiga muvofiq holda huquqlardan foydalanadi hamda majburiyatlarni o’taydi. Diniy tashkilot rahbarining tashkilot ustavini ro’yxatdan o’tkazishdan bo’yin tovlashi qonun hujjatlariga muvofiq javobgarlikka olib keladi. Ro’yxatdan o’tmagan Diniy tashkilotlarning faoliyat ko’rsatishiga yo’l qo’ygan mansabdor shaxslar qonun xujjatlariga muvofiq

javobgar bo’ladilar. Diniy tashkilotlar faoliyati ikki holda: ular o’z nizomlariga muvofiq tugatilganda va “Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to’g’risida”gi Qonun 4 qoidalari yoki boshqa qonun hujjatlariga rioya qilinmaganda to’xtatiladi. Diniy tashkilot faoliyatini to’xtatish haqidagi qaror O’zbekistan Respublikasi Adliya vazirligi, Qoraqalpog’iston Respublikasi Adliya vazirligi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimligining adliya boshqarmalari tomonidan qabul qilinadi. Diniy tashkilotlar qabul qilingan qaror ustidan xalq sudiga shikoyat qilish huquqiga ega, shikoyat fuqarolik ishlarini yurituvchi sud tomonidan ko’rib chiqiladi. 30 “Zamonaviy dunyoda ijtimoiy fanlar: nazariy va amaliy izlanishlar” nomli ilmiy, masofaviy, onlayn konferensiya Yuqorida ta’kidlab o’tilganidek, inson va fuqarolarning vijdon erkinligi huquqini amalga oshirishlarida diniy tashkilotlarning muhim o’rni bor. Davlat bilan din o’rtasidagi munosabatlarda subekt sifatida bir tomondan e’tiqod qiluvchilar, ya’ni fuqarolar, ikkinchi tomondan davlat va uchinchi tomondan diniy tashkilotlar qatnashadi. O’zbekiston dunyoviy xarakterdagi davlat va diniy tashkilotlar davlatdan ajratilgan bo’lishiga qaramay, ularni jamiyatdan ayri holda tasavvur etib bo’lmaydi. Shu sababli davlat diniy tashkilotlarning qonuniy faoliyatini qo’llab quvvatlaydi, jamiyatning ma’naviy qadriyatlarini tiklanishi va rivojlanishida diniy tashkilotlar ko’magiga tayanadi, ya’ni O’zbekistonda din davlatdan ajratilgan bo’lsada, jamiyatning ajralmas bo’lagi hisoblanadi. Bugungi kunda din bilan bog’liq huquqiy munosabatlarda ishtirok etuvchi fuqarolar va davlatning o’rni va ahamiyati birmuncha oydin bo’lsa-da, diniy tashkilotlar haqida, ularning maqomi va vazifalari, faoliyati haqida ma’lumotga ega bo’lish vijdon erkinligi sohasidagi bilim va ko’nikmalarning yanada ortishiga xizmat qiladi. O’zbekiston Respublikasining «Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to’g’risida»gi Qonunining 4 O’zbekiston Respublikasi Qonuni «Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida»gi O’RQ-699-son.

8-moddasi diniy tashkilotlarga bag’ishlangan bo’lib, unda aytilishicha, “O’zbekiston Respublikasi fuqarolarining dinga e’tiqod qilish, ibodat, rasm- rusumlar va marosimlarni birgalikda ado etish maqsadida tuzilgan ko’ngilli birlashmalari (diniy jamiyatlar, diniy o’quv yurtlari, masjidlar, cherkovlar, sinagogalar, monastirlar va boshqalar) diniy tashkilotlar deb e’tirof etiladi” 5 . Diniy tashkilotga berilgan bu kabi ta’rif boshqa davlatlar qonunchiligida ham uchraydi. Jumladan, Armaniston Respublikasining «Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to’g’risida»gi qonunida «Diniy tashkilot – bu fuqarolarning dinga e’tiqod qilish, ibodat, rasm-rusumlar va marosimlarni birgalikda ado etish maqsadida tuzilgan ko’ngilli birlashmalari (cherkovlar, diniy jamiyatlar, eparxiyalar, monastirlar, diniy kongregatsiyalar, diniy o’quv yurtlari, nashriyotlar) dir”, - deya ta’rif berilgan. Rossiya Federatsiyasining “Vijdon erkinligi va diniy birlashmalar to’g’risida”gi federal Qonunining 8-moddasi 1-bandida: “Rossiya Federatsiyasi fuqarolari, Rossiya Federatsiyasi hududida doimiy va qonuniy asoslarda istiqomat qiladigan boshqa shaxslarning dinga birgalikda e’tiqod qilish va tarqatish maqsadlarida tuzilgan va yuridik shaxs sifatida qonun bilan belgilangan tartibda ro’yxatdan o’tgan ko’ngilli birlashmalari” 6 , diniy tashkilot deb e’tirof etiladi. Demak, diniy tashkilot tushunchasiga berilgan ta’riflar o’rtasida mushtarak jihatlar mavjud. Umuman olib qaraganda diniy tashkilot inson va fuqarolarning 31 «Zamonaviy dunyoda ijtimoiy fanlar: nazariy va amaliy izlanishlar» nomli ilmiy, masofaviy, onlayn konferensiya vijdon erkinligi huquqini amalga oshirishlariga ko’maklashuvchi notijorat ko’ngilli tashkilot hisoblanadi. Mamlakatimizda faoliyat yuritadigan barcha diniy tashkilotlar O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga, O’zbekiston Respublikasining “Vijdon erkinligi va diniy 5 O 6

tashkilotlar to’g’risida”gi yangi tahrirdagi qonuniga va amaldagi boshqa qonunchilik hujjatlariga asosan tashkil etiladi va faoliyat ko’rsatadi. O’zbekiston Respublikasi “Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to’g’risida”gi yangi tahrirdagi qonuniga asosan diniy tashkilotlar faoliyati fuqarolarning dinga e’tiqod qilish, ibodat qilish, diniy rasm-rusumlar va marosimlarni birgalikda ado etishlariga ko’maklashishni maqsad qiladi. Qonunchilikda diniy tashkilotlarning bir necha turlari e’tirof etiladi. Unga ko’ra, diniy jamiyatlar, diniy o’quv yurtlari, masjidlar, cherkovlar, sinagogalar, monastirlar va boshqa tashkilotlarga diniy tashkilot maqomi beriladi. Diniy tashkilot huquqiy jihatdan e’tirof etilishi uchun, avvalo, u qonuniy asoslarga ega bo’lishi lozim. Respublikamizda tuziladigan diniy tashkilotlar ustav (nizom)i O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi yoki uning joylardagi organlarida ro’yxatdan o’tkazilgandan so’ng, yuridik shaxs maqomiga ega bo’lib, qonunchilikda belgilangan tartibda o’z faoliyatini olib borishi mumkin. Respublikamizning «Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to’g’risdagi» Qonuni va «O’zbekiston Respublikasida diniy tashkilotlarni davlat ro’yxatidan o’tkazish tartibi to’g’risida» Vazirlar Mahkamasi qarori asosida diniy tashkilot tuzish uchun to’rtta muhim shartga amal qilish kerak. Unga ko’ra diniy tashkilot tuzish uchun tashabbuskorlar 18 yoshga to’lgan bo’lishlari lozim. Bu holat deyarli barcha davlatlarning qonunchiligida mustahkamlangan qoida bo’lib, shaxs 18 yoshga to’lgach o’z xatti-harakatining mazmun-mohiyatini to’liq anglab etadi va sudda da’vogar va javobgar bo’lish huquqiga ega bo’ladi. O’zbekistonda muqim yashayotgan bo’lishlari lozim. Diniy tashkilotda o’tkaziladigan ibodat va rasm- rusmlar asosan shu hududda muqim yashovchi insonlarga mo’ljallanadi. Bundan tashqari xorijda yashovchi insonning boshqa mamlakatda tashkil etiladigan diniy tashkilotni tuzishdan ko’zlangan maqsadi har doim ham ezgu bo’lavermaydi. Bunga yaqin o’tmishimizda ayrim diniy ekstremistik oqimlar tomonidan sodir etilgan jinoiy xatti-harakatlar misolida ham ko’rish mumkin. O’zbekiston

fuqaroligiga ega bo’lishlari mamlakatimizdagi diniy tashkilotlar shaxsning millati, dinidan qat’i nazar faqat O’zbekiston xalqi tomonidan tuzilishi mumkin ekanini anglatadi. Lekin diniy tashkilotga a’zo bo’lishda shaxsning biror davlatning fuqarosi bo’lish-bo’lmasligining unchalik ahamiyati yo’q. Chunki, “Zamonaviy dunyoda ijtimoiy fanlar: nazariy va amaliy izlanishlar” nomli ilmiy, masofaviy, onlayn konferensiya diniy tashkilotga a’zo bo’lish vijdon erkinligining tarkibiy qismi bo’lib, har bir shaxs bu huquqdan foydalanishga haqlidir. Respublikamizning dastlabki tahrirdagi “Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to’g’risdagi” Qonunining 13-moddasida diniy tashkilot kamida o’n kishidan iborat o’n sakkiz yoshga to’lgan fuqarolar tashabbusi bilan tuzilishi qayd etilgan edi. Diniy tashkilotlar jamoat birlashmalaridan ayrim jihatlarda farq qiladi va mas’uliyati ham kattaroq. Shu bilan birga qonunchilikda belgilangan qoidalar jamiyat rivoji va zamon talabi bilan o’zgarishi muqarrar. Dunyo davlatlarining vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to’g’risidagi qonunchiligiga e’tibor qaratilsa, diniy tashkilot tuzish uchun zarur bo’lgan tashabbuskorlarga qo’yilgan minimal miqdor turlicha ekanini ko’rish mumkin. Jumladan, Rossiya Federatsiyasi va Qozog’istonda 10 nafar, Polsha, Litvada 15, Latviyada 25, Vengriyada 100, Armaniston va Qirg’izistonda 200, Chexiyada 300, Turkmanistonda 500 nafardan iborat fuqarolar tashabbusi bilangina diniy tashkilot tuziladi. Bu esa, diniy tashkilot tuzish borasidagi qoidalar har bir davlatning o’z shart-sharoitidan kelib chiqqan holda belgilanishini ko’rsatadi. Diniy tashkilot tuzilib, ustav (nizom)i qabul qilingach, u bir oylik muddatda Adliya vazirligi yoki uning hududiy boshqarmalarida ro’yxatdan o’tkazilishi lozim. “O’zbekiston Respublikasida diniy tashkilotlarni davlat ro’yxatidan o’tkazish tartibi to’g’risida”gi Qaror asosida diniy tashkilotlar ro’yxatdan o’tish uchun tegishli hujjatlarni adliya organlariga taqdim etadilar. Taqdim etilishi lozim bo’lgan hujjatlar tuzilgan diniy tashkilotning qonuniyligini o’rganishga xizmat qiladi. Adliya organlari bir oylik muddatda ro’yxatdan

o’tkazish bo’yicha arizani ko’rib chiqadi va tashkilot ustavini ro’yxatdan o’tkazish, ro’yxatdan o’tkazishni rad etish yoki arizani inobatsiz qoldirish haqidagi qarorni qabul qiladi. “Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to’g’risdagi” Qonunga ko’ra ro’yxatdan o’tgan va tegishli konfessiyaga qarashli diniy tashkilotlarning faoliyatini muvofiqlashtirish va yo’naltirib borish uchun ularning O’zbekiston bo’yicha yagona markaziy boshqaruv organlari tuzilishi mumkin. Markaziy boshqaruv organi Respublikaning kamida sakkizta hududiy tuzilmasida (viloyat, Toshkent shahri, Qoraqalpog’iston Respublikasi) faoliyat ko’rsatayotgan, tegishli konfessiyalarning diniy tashkilotlari vakillari ta’sis yig’ilishi tomonidan tuziladi. Yuqorida aytib o’tilganidek, Markaziy boshqaruv organining asosiy vazifasi o’z konfessiyasiga tegishli bir nechta diniy tashkilotlarning faoliyatini, dinga e’tiqod qilish, ibodat qilish, rasm-rusumlar va marosimlarni birgalikda ado etish, diniy “Zamonaviy dunyoda ijtimoiy fanlar: nazariy va amaliy izlanishlar” nomli ilmiy, masofaviy, onlayn konferensiya ta’lim berish, dinni targ’ib etish borasidagi maqsad va vazifalarini, harakat dasturlarini muvofiqlashtirish va yo’naltirib borishdan iborat. Respublikamizda davlat organlari bilan diniy tashkilotlarning o’zaro munosabatlarini muvofiqlashtirish hamda vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to’g’risidagi qonun hujjatlari ijrosini nazorat qilish vazifasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Din ishlari bo’yicha qo’mita zimmasiga yuklangan. Qo’mita har bir shaxsning vijdon va diniy e’tiqod erkinligi huquqi, fuqarolarning dinga bo’lgan munosabatidan qat’i nazar tengligini ta’minlash, shuningdek diniy tashkilotlar faoliyati bilan bog’liq munosabatlarni tartibga solish sohasidagi vazifalarni hal etish vakolati berilgan davlat boshqaruvi organi hisoblanadi. U mahalliy davlat hokimiyati organlari bilan birgalikda vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to’g’risidagi qonun hujjatlariga muvofiq diniy masalalarni hal qilishda yagona siyosatni amalga oshiradi. Bugungi kunda O’zbekistonda Adliya organlaridan rasman ro’yxatdan o’tgan 16 ta diniy konfessiya (Islom, Rus

pravoslav cherkovi, Rim-katolik cherkovi, Nemislyuteran cherkovi, Arman-apostol cherkovi, To’liq injil xristianlari, Evangelxristian baptistlar cherkovi, Novoapostol cherkovi, Yettinchi kun adventistlari, “Golos bojiy”, Iyegovo shohidlari, Koreys protestant cherkovlari, Yahudiylik, Bahoiylik, Krishnani anglash jamiyati, Buddaviylik) faoliyat olib bormoqda. Ularning jamiyat hayotida birdek ishtirok etishlari uchun zarur imkoniyatlar yaratib berilgan. Diniy tashkilotlarni vijdon erkinligini ta’minlashdagi o’rni va ahamiyatini hisobga olib davlat tomonidan ularga bir qator imtiyozlar ham belgilangan. Jumladan, “Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to’g’risida”gi qonunning 16- moddasida diniy tashkilotlar muayyan miqdorda davlat mulkidan foydalanishlari mumkin ekani ko’rsatilgan. Shuningdek, O’zbekiston Respublikasining “Madaniy meros obyektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to’g’risida”gi Qonuni 7 ning 27- moddasiga muvofiq tarixiy va madaniy yodgorliklar ob’yektlari va buyumlar diniy tashkilotlarga tekin foydalanish shartnomasi shartlarida berib qo’yilishi ko’zda tutilgan. Bundan tashqari, Vazirlar Mahkamasining “Din sohasidagi ma’naviy-ma’rifiy, ta’lim ishlarini va faoliyatni takomillashtirishda ijtimoiy ko’mak va imtiyozlar berish to’g’risida”gi Qarorini bir so’z bilan diniy tashkilotlarga nisbatan belgilangan sanatsiya deb atash mumkin. Chunki, bu Qaror diniy tashkilotlarga “Zamonaviy dunyoda ijtimoiy fanlar: nazariy va amaliy izlanishlar” nomli ilmiy, masofaviy, onlayn konferensiya kommunal xizmatlar uchun olinadigan to’lovlarni yuridik shaxs sifatida emas, balki jismoniy shaxslardan olinadigan miqdorda to’lash huquqini berdi. Kommunal xizmat to’lovlaridagi farq tufayli yuzaga kelgan tushumlar va ziyoratgohlardan tushadigan xayriya mablag’larini O’zbekiston musulmonlari idorasi tizimidagi masjidlarni ta’mirlash, diniy ta’lim 7 O‘zbekiston Respublikasining Qonuni «Madaniy meros obyektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to‘g‘risida»gi O’RQ-228-son.

muassasalarining o’quv va moddiy-texnik bazasini mustahkamlash, o’qituvchi- mudarris va imomxatiblarning mehnatini rag’batlantirish ishlariga sarflash belgilab qo’yildi. Diniy tashkilotlarga hukumat darajasida bu kabi ijtimoiy yordamlarning berilishini ham davlatning vijdon erkinligini ta’minlash va diniy konfessiyalarni rivojlanishiga qaratilgan chora-tadbirlarining amaliy ifodasi sifatida baholash mumkin. Shunday qilib, O’zbekistonda barcha shaxslarning vijdon va e’tiqod erkinligi huquqini ta’minlashga xizmat qiluvchi diniy tashkilotlarning hech bir to’siqlarsiz, qonunda belgilangan tartib va asoslarda faoliyat olib borishlari uchun tegishli huquqiy asos va tashkiliy shakllar ta’minlangan. Bu holat davlatimizning dunyoviy demokratik davlat sifatida rivojlanayotgani hamda diniy bag’rikenglik tamoyillariga sodiq ekanini ko’rsatadi. 2. Vijdon va diniy e’tiqod erkinligining mazmun va mohiyati. Vijdon erkinligi - ijtimoiy-falsafiy tushuncha; har kimning oʻz eʼtiqodiga koʻra, mazkur jamiyatda mavjud ijtimoiy meʼyorlarni buzmagan holda vijdoni buyurgani boʻyicha yashash, ishlash imkoniyatiga ega. Bunda dinga munosabat masalaning bir tomoni hisoblanadi. Siyosiy jihatdan Vijdon erkinligiga demokratiya koʻrinishlaridan biri sifatida qaraladi. Yuridik nuqtai nazardan Vijdon erkinligi insonning asosiy shaxsiy huquqlari sirasiga kiradi va demokratik erkinliklardan biri hisoblanadi. Oʻzbekistonda u Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida, "Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar toʻgʻrisida"gi qonunda (1991 yil 14 iyunda qabul qilingan, 1998- yil 1- mayda yangi tahriri tasdiqlangan) nazarda tutilgan. Konstitutsiyaga koʻra, "hamma uchun vijdon erkinligi kafolatlanadi. Har bir inson xohlagan dinga eʼtiqod qilish yoki hech qaysi dinga eʼtiqod qilmaslik huquqiga ega" (31-modda). Oʻzbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi boʻyicha, diniy qarashlarni majburan singdirishga yoʻl qoʻyilmaydi. Ayni vaqtda yangi tahrirdagi "Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar toʻgʻrisida"gi qonunga koʻra, dinga munosabatidan qatʼi nazar fuqarolarning tengligi taʼminlanadi (4-modda). Ushbu

qonunda taʼkidlanishicha, hech bir dinga yoki diniy eʼtiqodga boshqalariga nisbatan biron-bir imtiyoz yoki cheklashlar belgilanishiga yoʻl qoʻyilmaydi. Qonun muayyan yoshga yetgan fuqarolarning oʻz diniy ehtiyojlarini qondirish uchun diniy tashkilot tuzish, oliy va oʻrta diniy oʻquv yurtlarida taʼlim olish tartib-qoidalarini ham belgilab bergan. Ayni vaqtda dindan davlat va Konstitutsiyaga qarshi targʻibot olib borishda, millatlararo adovat uygʻotishda, vaziyatni beqarorlashtiruvchi uydirmalarni tarqatishda, aholi oʻrtasida vahima chiqarishda hamda davlat, jamiyat va shaxsga qarshi qaratilgan boshqa gʻarazli maqsadlarda foydalanishga yoʻl qoʻyilmaydi (5-modda). Diniy e’tiqod - insonning bo’lgan munosabatini belgilashda qo’llaniladigan tushuncha. Diniy e’tiqod erkinligi O’zbekiston Respublkikasi Konstitutsiyasining 31-moddasida mustahkamlangan. Unda quyidagi qoida bayon etilgan: «Hamma uchun vijdon erkinligi kafolatlanadi. Har bir inson xohlagan dinga e’tiqod qilish yoki hech qaysi dinga e’tiqod qilmaslik huquqiga ega. Diniy qarashlarni majburan singdirish yo’l qo’yilmaydi». Shuningdek, 1991-yil 14-iyunda qabul qilingan, 1998-yil 1-mayda o’zgartishlar va qo’shimchalar kiritilib, yangi tahriri tasdiqlangan «Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to’g’risida»gi Qonunda ushbu konstitutsiyaviy qoida rivojlantirilgan. Chunonchi, Qonunning 5-moddasida shunday deyiladi: “O’zbekiston Respublikasida din davlatdan ajratilgan. Hech bir dinga yoki diniy e’tiqodga boshqalariga nisbatan biron-bir imtiyoz yoki cheklashlar belgilanishiga yo’l qo’yilmaydi”. Shuningdek Qonunning 3-moddasida “Chet el fuqarolari va fuqaroligi bo’lmagan shaxslar O’zbekiston Respublikasi fuqarolari bilan teng ravishda vijdon erkinligi va diniy e’tiqod erkinligi huquqidan foydalanadilar hamda vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to’g’risidagi qonun hujjatlarini buzganlik uchun qonunda belgilangan tarzda javobgar bo’ladilar”,- deyilgan.

3. Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to`g`risida” gi qonunning yangi tahriri. “Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to’g’risida”gi qonun yangi tahririda diniy tashkilotlarni ro’yxatdan o’tkazish va tugatish tizimi soddalashtirilmoqda, jamoat joylarida ibodat libosida yurishga qo’yilgan taqiq bekor chiqarilib, diniy ta’lim muassasasidan tashqarida diniy ta’lim berish noqonuniy faoliyat sifatida belgilandi. Bundan tashqari, diniy mazmundagi materiallarni dinshunoslik ekspertizasini olgach tayyorlash, olib kirish va tarqatish tartibi joriy qilinmoqda. Muhtaram Prezidentimiz Sh. M. Mirziyoyev 2021-yil 5-iyul kuni yangi tahrirdagi “Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to’g’risida” gi qonunga imzo chekdi. Hujjat Oliy Majlis Qonunchilik palatasi tomonidan shu yilning 4-may sanasida, Senat tomonidan esa 26-iyunda qabul qilingan edi. Qonun matni va uning sharhi “Xalq so’zi” 8 gazetasida e’lon qilindi. Mazkur qonun vijdon erkinligi me’yorlarini aniq ko’rsatib, fuqarolarning xohlagan dinga e’tiqod qilish yoki hech qaysi dinga e’tiqod qilmasligini ta’minlaydi . Shuningdek, har qanday dinga zo’ravonlik bilan kiritishni taqiqlaydi. Demokratik davlatlar qatorida, qonun ustuvorligi tamoyilidan kelib chiqib O’zbekistonda ham dinning siyosatga aralashishi hamda dindan siyosiy maqsadlarda foydalanishga yo’l qo’yilmasligi qonunda aniq ko’rsatib o’tilgan. Qonunni tayyorlashda shu boradagi xalqaro me’yor va talablar, birinchi navbatda, Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi, Fuqarolik va siyosiy huquqlar to’g’risidagi xalqaro pakt hamda BMTning Inson huquqlari bo’yicha qo’mitasining umumiy tartibdagi sharhlari puxta o’rganilib, ulardagi asosiy qoida va tamoyillar inobatga olingan. 8

Tarixan shakllangan an’ana, urf-odat va qadriyatlarni inobatga olgan holda, qonunda - Yevropa Kengashining Venetsiya komissiyasi, YeXHTning Demokratik institutlar va inson huquqlari bo’yicha byurosi kabi nufuzli xalqaro tuzilmalar ekspertlari tomonidan berilgan tavsiyalar o’z aksini topgan. Qonun bir nechta muhim yangiliklar va huquqni qo’llash amaliyotini takomillashtirishni o’z ichiga olgan: Birinchidan, “Qonun asosida diniy tashkilotlarni ro’yxatdan o’tkazish va tugatish bilan bog’liq tartib soddalashtirilmoqda”. Xususan, mahalliy diniy tashkilotlar, jumladan, masjidlar va boshqa konfessiyalarning ibodatxonalarini tashkil etish bo’yicha tashabbuskor fuqarolar soni ikki barobar kamaytirilib, 50 nafardan kam bo’lmagan holda etib belgilandi. Shuningdek, diniy tashkilotning markaziy boshqaruv organi va diniy ta’lim muassasalarini tuzish uchun ham 100 nafar tashabbuskor bo’lishi haqidagi talab bekor qilindi. Diniy tashkilotni davlat ro’yxatidan o’tkazish bilan bog’liq xizmatlar to’liq elektron shaklda , inson omilisiz amalga oshirilishi joriy etildi. Ro’yxatdan o’tkazuvchi adliya idoralariga taqdim etiladigan hujjatlar soni keskin qisqardi, ularni ko’rib chiqishning muddati esa 3 barobarga kamaydi , ya’ni 3 oydan 1 oyga tushirildi. Bu bilan ortiqcha byurokratik to’siqlar bartaraf etildi. 23-moddada diniy tashkilotni davlat ro’yxatidan o’tkazishni rad etish asoslari belgilanib, unda ko’rsatilmagan asoslarga ko’ra rad etishga yo’l qo’yilmasligi ta’minlanadi. Shu bilan birga, diniy tashkilotning faoliyatini to’xtatib qo’yish va tugatish faqatgina sud orqali bo’lishi, ro’yxatdan o’tkazadigan va boshqa davlat organlari bunga haqli emasligi, mansabdor shaxslarning muayyan diniy tashkilot qonuniy

manfaatlarini buzuvchi xatti-harakatlari ustidan sudga murojaat qilinganda diniy tashkilot davlat bojini to’lashdan ozod etilishi kabi qo’shimcha kafolatlar nazarda tutildi. Bu ham ilgari tariximizda bo’lmagan mexanizmlardir. Ikkinchidan, «diniy ta’limning professional maqomi rasman e’tirof etildi, O’zbekiston fuqarolarining, dinga bo’lgan munosabatidan qat’i nazar, dunyoviy ta’lim olish huquqi ta’minlanishi qayd etildi». Har qanday shaxsning «o’zicha» aholiga diniy ta’lim berishi — noan’anaviy aqidalarning tarqalishiga, mutaxassis bo’lmagan shaxslar tomonidan sof diniy masalalar bo’yicha biryoqlama tushunchalar berilishiga olib keladi. Bu esa jamiyatda diniy masalalar bilan bog’liq ixtiloflar kelib chiqishiga, aholining yot g’oya va qarashlar ta’siriga tushishiga sabab bo’ladi. Shu maqsadda, diniy ta’lim muassasasidan tashqarida diniy ta’lim berish noqonuniy faoliyat sifatida belgilandi. Uchinchidan, amaldagi qonunchilik hujjatlarida «ibodat libosi» tushunchasining huquqiy ta’rifi mavjud emasligi sababli jamoat joylarida ibodat libosida yurishga taqiq Qonundan chiqarib tashlandi. Shu bilan birga, amaldagi boshqa qonunchilik hujjatlariga asosan, davlat tashkilotlari va muassasalarida xodimlarning kiyinishiga oid talablar ularning ichki hujjatlari bilan tartibga solinadi. To’rtinchidan, diniy tashkilotni tuzish uchun talab etib kelingan MFY roziligini olish tartibi bekor qilindi . Diniy tashkilot tuzish tashabbuskorlari ortiqcha xat-hujjatlarni yig’ishdan xalos bo’ldilar. Beshinchidan, bugungi kunda dunyoning ko’pgina mintaqalarida notinch vaziyat hukm surayotgani tufayli diniy omildan g’arazli maqsadlarda foydalanish kuchayib borayotganini inobatga olib, O’zbekiston hududida buzg’unchi g’oyalarning tarqalishiga yo’l qo’ymaslik uchun diniy mazmundagi bosma, audio va video mahsulotlarni ekspertizadan o’tkazish dolzarb bo’lib qolmoqda.

“Bundan tashqari, davlat idoralari tomonidan qonun normalari noxolis talqin qilinishi va turlicha qo’llanishining oldini olish maqsadida atama va tushunchalarga ta’riflar keltirildi, ular aniq va ravshan tarzda bayon etildi. Negaki, qonun atamalarining noto’g’ri talqin qilinishi natijasida turli tushunmovchiliklar, masalaga noxolis yondashuv holatlari vujudga kelishi mumkin, - deyiladi sharhda. Shu kabi omillardan kelib chiqib, Qonunda har bir insonning Konstitutsiyamiz bilan kafolatlangan huquqlariga mos ravishda, fuqarolarga diniy qarashlarni majburan singdirishga yo’l qo’yilmasligi qat’iy belgilandi”. Qayd etilishicha, ushbu qo’shimchalar jamiyatda turli konfessiyalar o’rtasida o’zaro do’stlik va hamjihatlik aloqalarini yanada mustahkamlashga, yuz berishi mumkin bo’lgan turli tushunmovchiliklarning oldini olishga xizmat qiladi. Diniy qarash va ta’limotlarning turlicha talqin qilinishiga yo’l qo’ymaslik maqsadida «noqonuniy diniy faoliyat» bilan «qonuniy diniy faoliyat» o’rtasidagi chegara aniq belgilab qo’yildi hamda “Diniy ta’lim” tushunchasiga huquqiy jihatdan aniqlik kiritildi. Shuningdek, Qonun bilan belgilab qo’yilayotgan vijdon erkinligini ta’minlash sohasidagi asosiy ustuvorliklar konfessiyalar o’rtasida tinchlik va totuvlikni ta’minlash, dunyoviy davlatchilik tamoyilini kafolatlash, shuningdek, aholi ongi va qalbiga yot g’oyalarning singdirilishiga qarshi ma’rifat yo’li bilan kurashishni nazarda tutadi. “Shu o’rinda yana bir bor ta’kidlaymiz, O’zbekiston — ko’p konfessiyali mamlakat. Unda istiqomat qiladigan 130 dan ortiq millat va elat vakillari 16 konfessiyaga amal qiladi. Ularning o’zaro tinch, totuv va hamkor faoliyat ko’rsatishi Vatanimiz ravnaqi, yurtimiz tinchligini ta’minlashga xizmat qiladi” 9 , - deyiladi xabarda. 9

Qonunda fuqarolarning huquqlarini ro’yobga chiqarish va jamiyatda tinch- totuvlikni ta’minlashga, fuqarolarning munosib hayot kechirishiga shart-sharoit yaratishga davlatning kafil ekani qayd etildi. Mazkur Qonun diniy bag’rikenglik va konfessiyalararo hamjihatlikni mustahkamlashga, dinning asl mohiyatini anglashga, buzg’unchi g’oyalarga qarshi immunitet hosil qilishga, ijtimoiy-ma’naviy muhit barqarorligini ta’minlashga munosib hissa qo’shadi. 4. Dinning jamiyat hayotida tutgan o`rni. Dinning mohiyati va jamiyat hayotida tutgan o’rni ilohiyot va fanda turlicha talqin etiladi. Ilohiyotshunoslar fikricha – din xudo tomonidan o’z payg’ambarlari orqali bashariyat olamiga joriy qilinishi zarur bo’lgan ilohiy qonunlardir. U azaldan insonning xudo bilan aloqa qilish ehtiyojidir. Din – tabiat, jamiyat, inson va uning ongini, yashashdan maqsadi hamda taqdirini bevosita qurshab olgan, atrof-muhitdan tashqarida bo’lgan, insonni yaratgan, ayni zamonda unga birdan-bir «to’g’ri», «haqiqat» va «odil» hayot yo’lini ko’rsatadigan va o’rganadigan ilohiy qudratga ishonch va ishonishni ifoda etadigan maslak, qarash ta’limotdir. Dunyoviy, ilmiy nuqtai nazar bo’yicha esa din, ijtimoiy – tarixiy hodisa. Kishilik jamiyati tarixiy taraqqiyotining ma’lum bosqichida paydo bo’lgan ijtimoiy ong shakllaridan biri. Din – muayyan ta’limotlar, his-tuyg’ular, toat – ibodatlar va diniy tashkilotlarning faoliyatlari orqali namoyon bo’ladigan, odam, hayot yaratilishini tasavvur qilishning alohida tarzi, uni idrok etishning o’ziga xos usuli. Olamda odamlar jamoasi paydo bo’lganidan to bizgacha o’tgan davrlarni ilohiy tasavvurda aks ettirishdir. Dinning nima ekanligi turlicha izohlansa – da, umumiy nuqtai nazar shuki, din ishonmoqlik tuyg’usidir. Bu tuyg’u insonning eng teran va go’zal ruhiy- ma’naviy ehtiyojlaridandir. Darhaqiqat, Dunyoda dini, ishonchi, ehtiqodi bo’lmagan xalq, elat, millat yo’q. Chunki biron – bir xalq dinsiz, e’tiqodsiz, biror –

bir narsaga ishonchsiz yashay olmaydi. Shuning uchun har qanday din jamiyatda ma’lum ijtimoiy, ma’naviy, ruxiy va ko’pgina boshqa vazifalarini bajaradi. Insoniyat tarixidan yaxshi bilamizki, dunyoning hech bir mintaqasi xalqi ma'lum bir din va e'tiqodlar tizimi siz oʻz shaxsiy va ijtimoiy hayotini tasavvur qila olmagan. Tarixiy davrning barcha bosqichlarida jamiyatning asosiy boʻgʻinlari o'z faoliyatlarini yuritish uchun u yoki bu diniy e'tiqod tamoyillariga tayanganlar. Mazkur holat barcha xalq va millatlarga xosdir. Ijtimoiy hayot shakl va mazmunining o'zgarishi jamiyat a'zolarining dinga boʻlgan munosabatlarining ham tobora o'zgarib borishiga oʻz ta'sirini ko'rsatdi. Din kundalik hayot uchun me'yorlari belgilash bilan cheklanmasdan, kishilarning xulq - atvorini ham nazorat qiladi. Diniy guruhning aksariyat cheklovlari faqat uning a'zolari ga taalluqlidir. Lekin, ayrim me'yorlar diniy jamoaga taalluqli bo'lmagan kishilarga ham tegishli hisoblanishi mumkin. Masalan, giyohvandlik moddasini iste'mol qilish, boshqa dinga e'tiqod qiluvchilarga zo'ravonlik qilish, oʻziga tegishli bo'lmagan mulkka egalik qilishga intilish va boshqa salbiy hodisalarga qarshi turish umumiy cheklov va nazoratga bog'liqdir. Din odamlarning yangi ijtimoiy muhitga moslashishiga yordam beradi. Ayrim sabablarga ko'ra, boshqa mamlakatlarga ko'chib ketgan kishilar yangi joyda notanish mahalliy urf - odatlarga oson ko'nika olmaydilar. Bunday sharoitda ular oʻzlari e'tiqod qiladigan dinning rasm - rusumlarini va e'tiqod normalarini hamda ona tilini saqlab qolish orqali madaniy va milliy qadriyatlarini keyingi avlodlarga uzatadilar Albatta, din yuqorida ko'rsatib oʻtilgan muhim ijtimoiy funksiyalarni bajarib, jamiyat a'zolari dunyo qarashiga sezilarli ta'sir ko'rsatadi. Mamlakatimizda islom dinidagi mo'tadillik tamoyili kishilarning shaxsiy va ijtimoiy hayotlaridagi mavjud muammolarga bag'rikenglik, saxovat, savob, himmat kabi axloqiy qadriyatlar asosida oqilona yondashishga undaydi. Bu tamoyil Oʻzbekistonning bugungi kundagi shiddat bilan kechayotgan ijtimoiy taraqqiyoti uchun ma'naviy omillardan biri bo'lib xizmat qiladi.

Dinni to'g'ri talqin qilish tinchlikni saqlash, bag'rikenglik muhitini shakllantirish, ilm - fanning taraqqiy etishiga xizmat qiladi. Undan g'arazli maqsadlarda foydalanish esa ijtimoiy hayotning izdan chiqishiga, jamiyatda notinchlik yuzaga kelishiga sabab bo'ladi.

Xulosa Darhaqiqat mamlakatimiz mustaqillikka erishgandan so’ng barcha sohalarda bosqichma - bosqich islohotlar amalga oshirilmoqda. Shu bilan bir qatorda, diniy va milliy qadriyatlarni tiklash borasida ham islohotlar amalga oshirib kelinmoqda. Bunga, tarixiy obidalar va ziyoratgohlarni obodonlashtirilishi, masjid va madrasalar faoliyatini yo’lga quyilishi, o’zbek xalqi hamda O’zbekistonda yashovchi ko’pmillatli xalqlarning milliy va diniy marosimi va bayramlarining o’tkazilayotgani yaqqol dalildir. Va bugungi kunda mamlakatimizda 16 ta diniy konfessiyalarning faoliyati hamda ularning e’tiqod erkinliklari qonun bilan himoyalangani ham bunga misoldir. Jumladan, bu borada 1992-yil 8-dekabrda qabul qilingan O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 31-moddasida “Hamma uchun vijdon erkinligi kafolatlanadi. Har bir inson hohlagan dinga e’tiqod qilish yoki hech qaysi dinga e’tiqod qilmaslik huquqiga ega. Diniy qarashlarni majburan singdirishga yo’l qo’yilmaydi”, deb har bir shaxsning din bilan bog’liq bo’lgan huquqlari davlat tomonidan kafolatlangan. Shuningdek, 1998-yil 1-mayda “Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to’g’risida”gi Qonunning 23 moddadan iborat yangi tahriri qabul qilinib, uni ishlab chiqishda mamlakatimizning o’ziga xos sharoiti, unda yashovchi ko’pmillatli xalqimizning huquq va manfaatlari hamda mentaliteti hisobga olingan. Binobarin, mazkur qonunning 5-moddasi e’tiqod sofligi va diniy bag’rikenglikka asoslangan. Jumladan, Alloh ta’olo Qur’oni Karimning Baqara surasi 256 - oyatida: Dinga zo’rlab (kiritish) yo’qdir. (Zero), Haq yo’l yanglish yo’ldan ajrim bo’ldi”, deb marhamat qilgandir. Ushbu oyatdan murod Alloh ta’oloning tavhidi (yagona iloh ekanligi) qur’oni karim oyatlari orqali ochiq oydin bayon qilindi. Endi insonlarni majburlab dinga kiritishning hojati yo’qdir. Haq yo’ldan murod islom dinidir. Demak ushbu oyatdan ma’lum bo’ladiki islom dini ta’limotida biron bir kishini

majburlab bir dinda ushlab turish yoki boshqa bir dinga majburiy targ’ib qilish yo’qdir. Alloh ta’olo Qur’oni Karimning Hud surasi 118 - oyatida: “Agar Robbingiz xohlaganida edi, barcha odamlarni bir ummat (bir xil dinga tobe) qilgan bo’lar edi. (Ular) mudom turlicha (har xil e’tiqodda) bo’lib boraveradilar” , deb marhamat qilgan. Demak ushbu oyatdan ma’lum bo’ladiki, dunyo hayotida insonlarning turli millat va elat, hamda turli din vakillari bo’lib hayot kechirishlari, Alloh ta’oloning ilohiy irodasi ekanligi va yana shu bilan birgalikda, dunyo hayotida insoniyat dini, millatidan qat’iy nazar bir-birlari bilan tanishib, go’zal aloqalar o’rnatib, o’zlariga makon qilib berilgan zaminni obod qilishi ham Allohning ilohiy irodasidir. Shunga ko’ra bugungi kunda ko’pmillatli bo’lgan O’zbekistonning diniy hayoti 3 ta tushuncha bilan ajralib turadi: 1.Diniy plyuralizm –har bir fuqaro o’zining diniy e’tiqodiga ega ekanligi. 2.Diniy bag’rikenglik – har xil e’tiqodda bo’lgan fuqarolarning o’zaro hurmati va tinchliksevarligi. 3. Dinlararo muloqot -mamlakatimizda mavjud bo’lgan konfessiyalar orasidagi munosabat. Mamlakatimiz fuqarolarining ushbu tushunchani teran anglashlari, barcha dinlarni va ularga e’tiqod qiluvchilarni hurmat qilishlariga dalolat qiladi. Bugungi kunda yurtimiz musulmonlari diyorimizdagi boshqa dinlarning vakillari bilan birgalikda yagona maqsad- Vatanimizning yanada gullab yashnashi yo’lida harakat qilayotganligi ham dinimizdagi e’tiqod erkinligiga dalildir. E’tiqod arabcha so’z bo’lib “ishonch”, ‘iymonli bo’lish” degan ma’nolarni anglatadi. Istilohda esa e’tiqod inson faoliyati uchun ma’naviy asos, yo’l yo’riq va aql, his vositasida anglangan bilim, g’oya va shu asosda shakllanadigan maqsadlar

majmuini ifodalaydi. Shunday ekan jamiyatda shaxsning komil inson bo’lib shakllanishida e’tiqod muhim omildir. E’tiqodda sobitqadam bo’lish haqida, dinimiz asosi bo’lgan Qur’oni karim va hadisi sharifda bir qancha ko’rsatmalar berilgan. Jumladan, Alloh ta’olo Sho’ro surasi 31 - oyatida: “U zot sizga dindan Nuhga tavsiya qilgan narsani va Senga (Ey Muhammad) vahiy qilgan narsani Ibrohimga Muso va Iysoga tavsiya qilgan narsamizni shariat qilib: “Dinni barpo qilinglar va unda tafriqaga tushmanglar” dedik” , - deydi. Ushbu oyatdan ma’lum bo’ladiki Alloh ta’olo Muhammad (s.a.v) va undan oldin o’tgan barcha payg’ambarlarga O’zining haq shariatini din qilib yuborgan. Shuning barobarida Alloh ta’olo ularga O’ziga ibodat qilishga, buyurganini bajarib, qaytarganidan qaytishga amr qilgan. Va yana barcha payg’ambarlar va ularning qavmlariga “Dinni barpo qilinglar va unda tafriqaga tushmanglar” degan ilohiy amr ham mavjuddir. Demak oyat hukmiga ko’ra musulmon kishi avvalgi o’tgan payg’ambarlardan yoki dinlardan birontasini inkor qilmasligi va ularga nisbatan hurmatsizlik, diniga nisbatan past nazar bilan qaramasligi lozim. Shunga ko’ra dinimizda boshqa din vakillariga ehtirom ko’rsatiladi. Jumladan payg’ambarimiz huzuriga Najron elchilari kelganida ular nasoro bo’lsalarda, ularga ko’rsatgan ehtiromlari yoki payg’ambar alayhis salomning zimmiylar haqida: “Ularga bizga bo’lgan imtiyozlar bor va ularga bizga qo’yilgan majburiyatlar bor”, deganlarida ularning islomdagi haq huquqlarini bayon qilganlar. Zimmiy deb islom diyorida yashaydigan ahli kitoblarga aytiladi. Ahli kitoblar yahudiy va nasroniylardir. Ahli kitob bo’lmaganlar haqida esa payg’ambarimiz Muhammad (s.a.v) : “Ularga ahli kitobga qilingan sunnatni qilinglar. Faqat ayollariga uylanmagan va so’yishlarini yemagan holda”, - deganlar.

Shunday ekan, avvalo, har birimiz yuqoridagi oyat va hadislardan to’g’ri xulosa chiqarib rioya qilishimiz, hamda naslimiz davomchilari kelajagimiz bunyodkorlari bo’lgan yosh avlodni sog’lom e’tiqodli qilib, ya’ni ularni ma’nan yetuk, jismonan sog’lom qilib tarbiyalashda ibrat bo’lishimiz lozim. Ana shundagina davlatimiz birinchi I. A. Karimov rahbari ta’kidlaganlaridek: “XXI asrda qaysi davlat qudratli, qaysi davlat kuchli bo’ladi? Bu savolga aholisi intellektual nuqtai nazardan barkamol, yoshlari bilimli, or nomusli vatanparvar bo’lib unib o’sayotgan davlat, deb javob qaytarish” 10 ,- deb aytganlariga munosib javob qaytargan bo’lamiz. 10

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. – Toshkent: “O’zbekiston” 2021. 2. O’zbekiston Respublikasi Qonuni «Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to’g’risida»gi O’RQ-699-son. 3. O’zbekiston Respublikasi Qonuni «Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to’g’risida»gi O’RQ-699-son. 4. Федеральный закон "О свободе совести и о религиозных объединениях" от 26.09.1997 N 125-ФЗ (последняя редакция). 5. O ’ zbekiston Respublikasining Qonuni « Madaniy meros obyektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to ’ g ’ risida » gi O ’ RQ -228- son . 6. https :// lex . uz / docs /-5491534 7. https :// xs . uz / , https :// islomkarimov . uz / uz / page / ish 8. http :// uktamov . uz / portfolio / xalq - sozi - gazetasi - rasmiy - veb - sayti 9. https :// uz . wikipedia . org / wiki / Xalq _ so % CA % BBzi 10. https :// uz . wikipedia . org / wiki / Xalq _ so % CA % BBzi

O'xshashlar

Vijdon erkinligi haqida umumiy qoidalar

Demokratik jamiyat va O'zbekistonda milliy hamda umuminsoniy qadriyatlar vobastaligi e'tiqod erkinligi

Shaxsiy huquq va erkinliklar

Jinoyat-ijroiya huquqiga binoan mahkumlar huquqiy holati

Inson huquqlari mohiyati, tushunchasi va normativ shakli