Узбекистон Республикасида Президент сайлови - Huquqshunoslik - Referatlar

Узбекистон Республикасида Президент сайлови

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

122 KB

Ko'chirib olish

Ўз б екистон Республикасида Президент сайлови Режа 1-. Президентлик бошқарув усули - ўзбек миллий давлатчилиги ўзаги 2-. Ўзбекистонда президент лик сайловининг конституциявий асослари 3-. Президентлик сайлови тўғрисидаги қонунчилик 4-. Президентлик сайловларида актив ва пассив сайлов ҳуқуқи 5-. Президентлик сайловининг асосий ташкилий-ҳуқуқий механизмлари ва принциплари 6-. Ўзбекистон Республикаси Президентлигига номзодлар кўрсатиш 7-. Президентлик сайловларини ўтказиш ва овоз бериш

1-. Президентлик бошқарув усули - ўзбек миллий давлатчилиги ўзаги Ўзбекистон собиқ иттифоқдаги республикалардан биринчи бўлиб, президентлик бошқарувини жорий этган, ҳамда кенг миқёсдаги иқтисодий, сиёсий, ҳуқуқий ва маданий-маънавий ислоҳотларни амалга ошириш, жамиятни тубдан ўзгартириш ва янгилаш йўлига ўтган суверен давлатдир. Дарҳақиқат, юртбошимиз таъкидлаганидек, «Ўзбекистон тарихида илк марта жорий этилган Республика Президенти лавозими янги Ўзбекистон давлат ҳокимияти органлари тизимида марказий ўринни эгаллади. У сиёсий тизимнинг ўзаги бўлиб қолди». Президентлик бошқарувида Президентнинг давлат бошлиғи ва ижро ҳокимияти бошлиғи сифатидаги ваколатлари мужассамлашган. Президентлик ҳокимияти жамиятдаги сиёсий барқарорлик ва миллатлараро тотувликнинг ва Ўзбекистон демократик ислоҳотлари йўлидан муаффақиятли боришнинг кафолати бўлгани ҳолда, мустақил ўзбек давлатчилиги биносининг асосий таянчига айланди. Ўзбекистон президентлик республикасидир. Бу–инсонпарварлик қоидаларига асосланган, миллати, дини, ижтимоий аҳволи, сиёсий эътиқодларидан қатъи назар фуқароларнинг ҳуқуқлари ва эркинликларини таъминлашга қаратилган бошқарув усулидир. Халқнинг хоҳиш-иродаси президентлик ҳокимияти сиёсатини белгилаб беради. Президентлик бошқаруви инсон ва жамиятнинг фаровонлигини, Ўзбекистон барча фуқароларининг муносиб турмушини таъминлашга қаратилгандир. Президе н тлик ҳокимияти инсонга унинг сиёсий, иқтисодий ва ижтимоий турмуш тарзини эркин танлаб олишни кафолатлайди. Президентлик ҳокимияти қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд органлари фаолиятини мамл а кат олий мақсадлари йўлида мувофиқлаштиради. Бизнинг давлатимизни катта бир оила деб тушуниш мумкин. Айнан шу маънода Президент миллат тимсоли, давлат рамзи сифатида намоён бўлди,

Оилада, давлатда ўзаро ҳурмат ва қаттиқ тартиб бўлмаса, оиланинг барча аъзолари, давлатнинг фуқаролари ўз бурчларини адо этмаса, бир-бирига нисбатан эзгулик билан меҳр-оқибат кўрсатмаса муносиб ҳаёт кўриш мумкин эмас. Кучли ижроия ҳокимияти бўлмаса ҳатто энг демократик йўл билан қабул қилинган қонунлар ҳам бажарилмаслиги мумкин. Бу эса қонунларнинг сўзсиз бажарилишини, фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларининг ҳимоя қилиниши, сиёсий ва иқтисодий ислоҳотлар турмушга тадбиқ этилишини таъминлайдиган президентлик ҳокимиятини тақозо этди. Шу н дай қилиб, президентлик бошқаруви барқарорлик, фуқаролар тинчлиги ва миллатлараро тотувликни таъминлаш, қонунчилик ва ҳуқуқ- тартиботни қарор топтириш, ҳамда конституциявий тузум барпо этиш асосидир. Президенлик бошқаруви давлат тушунчаси, унинг маъно- моҳиятини тубдан ўзгартирди. Президент ислоҳотларнинг бош ташаббускори ҳамда уларнинг мувофиқлаштирувчи асосий кучга айланди. Ўзбек давлати бозор иқтисоди муносабатларига вазминлик билан, пухта ўйланган ҳолда, босқичма-босқич ўтишни амалга оширмоқда. 2-§. Ўзбекистонда президентлик сайловининг конституциявий асослари Мустақил Ўзбекистон давлатчилигининг ривожланишида 1992 йилнинг 8 декабрида Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг қабул қилиниши тарихий воқеа бўлди. Бу ҳол бутун сайлов тизимнинг сиёсий-ҳуқуқий жиҳатдан тубдан янгилаш ва ислоҳ қилишни кун тартибига қўйди. Шунга кўра, қонун чиқаруви олий ҳокимият-Олий Мажлис сайлов тизимининг янги ҳуқуқий асосларини яратди. Ўзбекистон Республикаси давлат қурилиш и нинг ҳозирги босқичи олдинги даврлардагидан тубдан фарқ қилади. Ҳозирги босқичда мамлакатимиз халқаро ҳуқуқнинг тўла қонли субъекти бўлиб, янгиланиш ва тараққиёт йўлидаги ривожланишида тўла мустақилдир. Ўзбекистон суверен,

конституциявий, демократик ҳуқуқий ва п резидентлик республикасидир. Ўзбекистон Республикаси давлат ҳокимиятининг тизими- ҳокимиятнинг қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимиятига бўлиниши принципига асосланади, шу билан бирга уларнинг ўзаро муносабатлари давлат ҳокимиятининг ягона манбаи сифатида халқнинг олий мақсадларига хизмат қилади. «Сайлов» тушунчаси бирон бир органни (давлат, жамоат, халқаро ва ҳакозолар) овоз бериш йўли билан шакллантириш демакдир. Бинобарин, сайлов учун бир неча объектлар бўлиши мумкин. Унда сайлов муқобиллик тарзида амалга оширилади. Муқобилликсиз сайловларда ҳеч бўлмаганда, ундан воз кечиш учун кафолат беришга имконият яратиш лозим. Ўзбекистон Марказий Осиё учун 1992 йил 29 декабрида муқобил сайловлар йўли билан Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлашда бебаҳо тажрибага эгадир. «Сайлов ҳуқуқи» тушунчаси ва ибораси икки маънода ишлатилади. Биринчиси, бу-сайлов ҳуқуқи сайлаб қўйиладиган давлат органларини шакллантиришни тартибга солувчи ҳуқуқий меъёрлар тизимидир. Сайлов ҳуқуқининг манбалари Конституция, Президент, Олий Мажлис ва маҳаллий вакиллик органларига сайловлар ҳақидаги қонунлардир. Иккинчиси, бу фуқароларнинг сайлаб қўйиладиган органларни тузишда қатнашиш, яъни уларнинг таркибини сайлаш (фаол сайлов ҳуқуқи) ва унга ўзларининг сайланиш (пассив сайлов ҳуқуқи) ларидир. Сайлов тизими – бу фуқаролик жамиятида давлатнинг вакиллик органларини сайлаш йўли билан пайдо бўлувчи давлат жамоат муносабатлари тизимидир. Бу эса сиёсий партияларнинг фаол ҳаракатлари ва фуқароларнинг ўз иродасини қанчалик билдиришларига боғлиқ. Давлат сайлов тизими Ўзбекистон Республикаси қонунийлигини ташкил этувчи в а ҳуқуқийлигини кафолатловчидир. Сайлов ҳуқуқининг асосий манбаи конституциявий меъёрлардир. Президентлик сайловлари тўғрисида қонунни тайёрлашда ўзбек халқининг

бутун маданий тараққиётининг тарихий тажрибасига асослан ил ган Конституциямизнинг руҳи эътиборга олинган. Бундай ёндашув шак- шубҳасиз, умуминсоний қадриятлар ва инсон ҳуқуқларига давлатимизнинг бу йўналишдаги юксак масъулиятига жавоб беради. Конституциямизнинг 117-моддасига биноан, Ўзбекистон Республикаси 18 ёшга тўлган фуқаролари фаол сайлаш ҳуқуқига эгадирлар. Ўзбекистон Президентлигига сайловлар умумий, тенг, тўғридан-тўғри сайлов ҳуқуқи асосида яширин овоз бериш йўли билан ўтказилади. Ўзбекистонда президентлик сайлов ҳуқуқининг конституциявий меъёри кўппартиявийлик бўлиб, у фуқароларнинг давлат ва жамиятдаги сиёсий ҳуқуқлари, қонунийликни, барқарорликни, демократиявийликни кафолатлашга қаратилгандир. Конституциянинг 10-моддасида сиёсий партиялар халқ номидан иш олиб боришга хақли эмаслиги алоҳида кўрсатилган. Умуман, конституциянинг 10 та моддасида кўппартиявийлик билан боғлиқ бўлган меъёрлар бор. 34-моддада фуқароларнинг сиёсий партияларга уюшиши ҳуқуқи алоҳида белгилаб қўйилган. Чунончи, 60-моддада «Сиёсий партиялар турли таба қа ва гуруҳларнинг сиёсий иродасини ифодалайдилар ва ўзларининг демократик йўл билан сайлаб қўйилган вакиллари орқали давлат ҳокимиятини тузишда иштирок этадилар », деб конституциявий қоида мустаҳкамлаб қўйилган. « Кўппартиявийлик » тушунчаси том маънода Президентлик сайловларида бир неча сиёсий партияларнинг камида эса иккита сиёсий партиянинг иштирок этишини билдиради. Шу тариқа, сайлов тизимнинг кўп партиявийлиги фуқароларнинг танлаш ҳуқуқини кафолатлайди. Кўппартиявийлик асосида президентлик сайловларини ўтказиш қуйидагиларни билдиради : биринчидан, ҳуқуқий жиҳатдан рўйхатга олинган барча сиёсий партияларнинг сайлов компаниясида иштирок этиши ;

иккинчидан, конституция ва қонун талаблари доирасида ўз номзодларини президентликка кўрсатиш ҳуқуқи ; учинчидан, сиёсий партияларнинг барча даражалардаги сайлов комиссияларининг ишида қатнашиш ҳуқуқи ва кафолатли шарт-шароит яратиш ; тўртинчидан, Олий судга, президентлик сайловлари ҳақидаги Қонуннинг бузилиши фактлари устидан шикоят қилиш ҳуқуқидир. Сайлов ҳуқуқининг конституциявий принциплари яширин овоз бериш йўли билан умумий, тенг ва тўғридан-тўғри сайлаш ҳуқуқидир. Президент сайловлари ҳақидаги Қонун фуқароларнинг сайлов ҳуқуқининг умумийлиги яъни сайловчилар рўйхатини тузиш тартиби, овоз бериш ҳуқуқини расмийлаштириш ва овоз бериш фактини тасдиқлаш каби тадбирларнинг ҳуқуқий жиҳатдан кафолатланишини назарда тутади. Тенг сайлов ҳуқуқи шундан иборатки, ҳар бир сайловчи бир овозга эга бўлади ва барча фуқаролар сайловларда тенг шароитларда иштирок этадилар. Тўғридан-тўғри сайлов ҳуқуқи шундан иборатки, сайловчилар Президентни сайлашда бевосита иштирок этадилар. Яширин овоз бериш эса сайловчининг ўз иродасини билдириш устидан назорат қилишга йўл қўймасликни назарда тутади. Бу конституциявий принцип фуқароларнинг ўз иродасини эркин билдиришини таъминлашнинг ҳуқуқий кафолатланиши бўлиб, демократик жамиятнинг асосий белгиларидан биридир. Фуқароларнинг Президентни сайлаш ҳуқуқларини тўғридан-тўғри ёки бевосита чеклашга йўл қўйилмайди. Албатта, Ўзбекистон Республикаси Конституциясида белгиланган баъзи бир алоҳида ҳоллар бундан мустаснодир. Ўзбекистон Республикасининг сайловлар кунига қадар 18 ёшга тўлган ҳар бир фуқароси Президентни сайлаш ҳуқуқига эгадир. Президентлик сайловларини ташкил этиш белгиланган баъзи бир алоҳида ҳоллар бундан мустаснодир. Президентлик сайловини ўтказиш Ўзбекистон Республикаси

Олий Мажлиси палаталари томонидан тузиладиган Марказий сайлов комиссияси зиммасига юклатилади. 3. Президентлик сайлови тўғрисидаги қонунчилик Ўзбекистонда президентлик лавозими жорий қилингандан сўнг Президент сайловига оид муҳим қонунлар қабул қилинди. Бу қонунлар жумласига қуйидагилар киради: 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ; 2. "Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови тўғрисида"ги Қонун ; 3. "Марказий сайлов комиссияси тўғрисида"ги Қонун ; 4. "Фуқаролар сайлов ҳуқуқларининг кафолатлари тўғрисида"ги Қонун. Бу тўрт қонун Президент сайловига бевосита алоқадор.. Бундан ташқари Президент сайловлари яна бир қатор бошқа қонунлар билан тартибга солинади. Бундай қонунлар қаторига "Сиёсий партиялар тўғрисида"ги Қонун, "Оммавий ахборот воситалари тўғрисида"ги Қонун, "Маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисида"ги Кодекс, Жиноят Кодекси, Фуқаролик-процессуал Кодекси кабилар киради. Бу кодекс ва қонунлар ёрдамида президентлик сайловининг у ёки бу томонлари тартибга солинади. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 90-моддасида Ўзбекистон Республикаси Президенти лавозимига сайланиш учун сайлов талаблари мустаҳкамланган: «Ўзбекистон Республикаси Президенти лавозимига ўттиз беш ёшдан кичик бўлмаган, давлат тилини яхши биладиган, бевосита сайловларга қадар камида 10 йил Ўзбекистон ҳудудида муқим яшаган Ўзбекистон Республикаси фуқароси сайланиши мумкин. Бир шахс сурункасига икки муддатдан ортиқ Ўзбекистон Республикаси Президенти бўлиши мумкин эмас». Бу конституциявий қоидалар Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови тўғрисидаги қонунда янада ривожлантирилган ва аниқлаштирилган.

Ўзбекистон Президенти сайлови тўғрисидаги қонунлари халқаро сайлов ҳуқуқининг стандартларига тўла мос келади. "Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон Декларацияси", "Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисида"ги халқаро пакт, "Европада хавфсизлик ва ҳамкорлик ташкилотининг Копенгаген учрашуви" Ҳужжатининг асосий талаблари бизнинг сайлов қонунларимизда ўз аксини топган. Президентлик бошқаруви жорий қилинган давлатлар сиёсий ҳаётининг энг муҳим воқеаларидан бири бу-Президент сайловлари ҳисобланади. Шунинг учун ҳам Ўзбекистонда Президент сайловларини демокартик асосларда ўтказилишининг зарур ҳуқуқий асослари яратилган; Ўзбекистон ўз давлат мустақиллигини эълон қилгандан сўнг собиқ иттифоқчи республикалар ичида биринчилардан бўлиб «Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови тўғрисидаги қонун»ни 1991 йил 18 ноябрда қабул қилди. Ушбу Қонунга 1997 йил 26 декбарда ва 1999 йил 19 августда ҳамда 2004 йил 2 декабрда муҳим ўзгартириш ва қўшимчалар киритилди. Ушбу Қонун Президент сайловларига оид қонунлар ичида марказий ўринни эгаллайди. Ўзбекистон Республикасининг II -чақириқ, саккизинчи сессиясида қабул қилинган: "Референдум якунлари ҳамда давлат ҳокимияти ташкил этилишининг асосий принициплари тўғрисида"ги Конституциявий Қонуннинг қабул қилиниши, 2002 йил 27 январда ўтказилган референдумда мамлакатимиз Олий Мажлисини икки палатали қилиб белгилаш ва Ўзбекистон Республикаси Президентининг ваколат муддатини беш йилдан етти йиллик қилиб ўзгартириш тўғрисидаги муҳим масала бўйича қабул қилинган Олий Мажлис қарори ҳаётга тадбиқ этиш борасидаги тарихий жараёнлардан ҳисобланади. Ушбу Конституциявий Қонун асосида: "Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови, Олий Мажлис Қонунчилик палатасига ҳамда Қорақалпоғистон Республикаси Жуқорғи Кенгасига вилоятлар, туманлар, шаҳарлар давлат ҳокимияти вакиллик органларига сайлов тегишинча уларнинг конституциявий ваколати

тугайдиган йилда – декабр ойи учинчи ўн кунлигинининг биринчи якшанбасида ўтказилади. Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови ҳамда давлат ҳокимияти вакиллик органларига сайлов муддатлари бир пайтга келмб қолган тақдирда давлат ҳокимияти вакиллик органлирининг ваколат муддати бир йилга узайтирилади." Сайлов жараёнлари унинг биринчи босқичи бўлмиш сайлов муддатини тайинлаш билан бошланади. Ушбу босқични турли давлатларда турлича кўринишлари мавжуд бўлиб, аксарият давлатларда парламентга сайлов ўтказиладиган кун давлат бошлиги томонидан, Президент сайлови куни парламент томонидан тайинланади. Сайлов ўтказиш муддати баъзи мамлакатларда эса ўз конституцияларида қатъий белгилаб қўйилган. Масалан, Коста-Рика Республикаси Конституциясига кўра, Президент сайлови сайлов йилининг февраль ойидаги биринчи якшанба куни ўткизалади. АҚШ Конституциясига кўра, Президент сайлови сайлов йилининг ноябрь ойида ўтказилади. Бунда ноябрь ойи биринчи душанбасидан кейинги биринчи сешанба куни сайлов куни деб белгиланган. Шундай ҳолатлар ҳам борки, Конституция сайлов ўтказишнинг аниқ муддатларни эмас балки, сайлов ўтказиш шартларини белгилаб беради. Масалан, Болгария, Польша, Чехия давлатларида тегишли орган ёки мансабдор шахснинг ваколат муддати тугаши муносабати билан сайлов ўтказиш муддати белгиланади. Юқоридаги мисоллардан кўринадики, ҳар бир мамлакатда давлат ҳокимият органларига сайлов ўтказиш муддати турлича белгиланган. Бунга шу шаклланган муносабатлар, мамлакат халқининг менталитети, тарихий шарт-шароитлар сабаб бўлиши мумкин. Сайловларни ўтказиш муддати белгиланган ушбу модданинг иккинчи банди ҳам жуда муҳим қоидани ўзида ифодалаб беради. Биламизки, давлат

ҳокимияти органларининг ваколат муддати турлича бўлсада, маълум даврга келиб, ушбу органларга сайлов бир вақтга тўғри келиб қолади. Ушбу ҳолатда Президент билан давлат хокимияти вакиллик органларининг бир вақтда сайланишини олдини олиш мақсадида қуйидаги чора-тадбирни қўллаш маъқул деб топилди. Яъни, давлат ҳокимиятининг вакиллик органлари бўлмиш Олий Мажлис, Қорақолпоғистон Республикасининг Жўқорғи Кенгеси, вилоятлар, туманлар ва шаҳарлар давлат ҳикимияти вакиллик органларининг ваколат муддатлари яна бир йилга узайтирилади. Демак давлат бошлиғи – Президентга сайлов бўладиган йил ва кун ушбу қонун талабига кўра, вакиллик органларига бўладиган сайлов даврига тўғри келмайди. Ўзбекистон Республикаси давлатчилик тарихидан муносиб ўрин оладиган, миллий давлатчилигимизни ривожига ҳисса қушаётган ислоҳотларимизнинг яна бир самараси ҳисобланган 2002 йил 27 январдаги референдум натижалари бевосита сайлов институтига муҳим ўзагартиришлар киритиш зарурриятини белгилаб берди. Президент сайловлари Ўзбекистонда бевосита демократиянинг асосий шаклларидан биридир. 4-. Президентлик сайловларида актив ва пассив сайлов ҳуқуқи Актив сайлов ҳуқуқи, яъни сайлаш ҳуқуқи Ўзбекистон қонунчилигида барча давлат ҳокимияти органларига сайлов учун умумий қоида сифатида белгиланган Ўзбекистон Республикасининг 18 ёшга тўлган фуқаролари Ўзбекистон Республикаси Президенти сайловида қатнашиш ҳуқуқига эга. Актив сайлов ҳуқуқи турли хил мулкий чеклашларсиз ўтроқлик цензининг йўқлигисиз барча фуқароларни сайловчилар рўйхатга киритилиши билан таъминланади. Фуқароларнинг сайлаш ва сайланиш ҳуқуқини чеклашлик ҳоллари Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови тўғрисидаги Қонуннида аниқ кўрсатилган.

Ушбу Қонуннинг 1-моддасига мувофиқ Ўзбекистон Республикаси Президенти сайловини мамлакат фуқаролари умумий, тенг ва тўғридан-тўғри сайлов ҳуқуқи асосида яширин овоз бериш йўли билан амалга оширадилар. Ўзбекистонда 18 ёшга тўлган фуқаролар Ўзбекистон Республикаси Президенти сайловида қатнашиш ҳуқуқига эга. Бунда ижтимоий келиб чиқиши, ижтимоий ва мулкий аҳволига, ирқий ва миллий мансублигига, жинси, маълумоти, тили, динга муносабатига, машғулот тури ва хусусиятига қараб Ўзбекистон Республикаси фуқароларининг сайлов ҳуқуқини бирон-бир тарзда бевосита ёки билвосита чеклаш қонун билан тақиқланади. Президент сайловларида суд томонидан муомалага лаёқатсиз деб топилган фуқаролар, шунингдек суднинг ҳукмига мувофиқ озодликдан маҳрум этиш жойларида сақланаётган шахслар қатнашмайдилар. Актив сайлов ҳуқуқидан пассив сайлов ҳуқуқини фарқлаш лозим. Пассив сайлов ҳуқуқи, яъни Президент бўлиб сайланишлик ҳуқуқи бир қанча қўшимча шартларни ўз ичига олади. Бу шартлар бевосита давлат бошлиғига ўта юксак масъулиятлар юкланишидан келиб чиқади. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси шундай учта шартни ўрнатган. Биринчидан, актив сайлов ҳуқуқига нисбатан Президент бўлишлик учун юқори ёшни белгилашлик, яъни Ўзбекистон Республикаси Президенти лавозимига 35 ёшдан кичик бўлмаган фуқаро сайланиши мумкин. Иккинчидан , давлат тилини яхши биладиган фуқаро Ўзбекистон Республикаси Президенти лавозимига сайланиши мумкин. Учинчидан, ўтроқлик цензи, яъни бевосита сайловгача камида 10 йил Ўзбекистон ҳудудида муҳим яшган фуқаро Ўзбекистон Республикаси Президенти лавозимига сайланиши мумкин. Бу шарт бўлажак Президент мамлакатдаги шароитни ва халқ ҳаётини яхши билишлиги зарурлиги талабидан келиб чиқади. Ўзбекистон Республикаси Президенти 5 йил муддатга сайланади. Ушбу муддат тугагандан сўнг янги Президент сайловлари ўтказилиши лозим.

Ҳуқуқий нуқтаи назардан сайловларни мунтазам равишда қатъий маълум муддатларда ўтказишлик сайлов ҳуқуқининг муҳим мажбурий принципларидандир. Президент сайлови муддати ва тартиблари бевосита қонун билан белигланади. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 90-моддасига мувофиқ бир шахс икки муддатдан ортиқ Ўзбекистон Республикаси Президенти бўлиб сайланиши мумкин эмас. Бу қоида президентлик ҳокимиятини амалга оширишларда давомийликни таъминлашга йўналтирилган. 5-. Президентлик сайловининг асосий ташкилий-ҳуқуқий механизмлари ва принциплари Конституциявий асослардан келиб чиқиб, президентлик сайловининг асосий ташкилий-ҳуқуқий механизмларини белгилаш мумкин. Уларга қуйидагилар киради : 1. Марказий сайлов комиссияси фаолиятининг тартиб ва шаклланиши ; 2. Округ сайлов комиссиялари ва сайлов участкаларини шакллантириш ; 3. Сайловчи фуқароларнинг рўйхатини тузиш ; 4. Номзодлар кўрсатишга сиёсий партияларга ҳуқуқий ижозат бериш ; 5. Президентликка номзодлар рўйхатини шакллантириш ; 6. Сайлов округлари бўйича овоз бериш тартиби ; 7. Овозларни санаш ва овоз бериш якунларини чиқариш тартиби ; 8. Сайлов ҳуқуқи меъёрларининг бузилиши устидан судга мурожаат қилиш. Президент сайлови бир-бирига зид бўлмаган умумдемократик принциплар ва аниқ талаблар асосида бўлиши керак. Президент сайлови умумдемократик принциплари Конституцияга асосланади, жаҳон мамлкатларининг тажрибаси ва ўз миллий тарихимизга таянади. Президент сайловининг умумдемократик принципларига қуйидагилар киради.

Биринчи принцип : Президент сайловининг Конституцияга тўла мувофиқ келиши. Иккинчи принцип : Президент ҳокимиятини нг қонунийлиги. Учинчи принцип : Президент сайлови тартиботлари ва вазифаларининг ҳуқуқий жиҳатдан таъминланганлиги Тўртинчи принцип : Президент сайловининг демократиявийлиги, фуқароларнинг ва сиёсий партияларнинг тенг ҳуқуқлиги. Бешинчи принцип : Президент сайловининг фуқаролик жамиятига хос бўлган барқарорлик, тараққиёт, қонунийлик, ҳуқуқий тартибот, инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилишни таъминлашга йўналтирилганлиги. Олтинчи принцип : Президент сайловининг халқчиллиги, барча фуқаролар учун тушунарли ва қулай бўлиши. Еттинчи принцип : Президент сайловининг уюшганлиги, конституциявий, ҳуқуқий, суд назорати остида бўлишлиги ва қонуний бошқарилишига эришиш. Саккизинчи принцип : Президент сайловининг тежамли ва самарали бўлиши. Тўққизинчи принцип : овоз бериш ва сайланишнинг зиддиятларсиз, унинг учун етарли бўлган натижаларини олишга кафолат яратилиши. Ўзбекистон Республикаси Президентини сайлашда фуқаролар ихтиёрий равишда қатнашадилар. Сайловда қатнашмаганлик учун фуқарога нисбатан бирор бир маънавий ёки моддий чора кўриш мумкин эмас. Сайловларда қатнашишнинг ихтиёрийлиги – бу сайлов ҳуқуқининг муҳим принциплари ва эркин сайловларнинг демократик кафолатидир. Ўзбекистон Республикаси Президентини сайлашда фуқаролар яширин овоз берадилар. Бунда ҳар бир фуқаро битта овозга эга бўлади. Президент сайловида овоз беришлик фуқаролар томонидан бевосита амалга оширилади. Овоз бериш жараёнида фуқароларнинг хоҳиш-ирода билдиришлари устидан назорат этилишга йўл қўйилмайди.

Сайловчининг ўз хоҳиш-иродасини бевосита ва эркин ифода этиши ҳам сайлов ҳуқуқининг муҳим принципларидан бўлиб, шахс эркинлигининг яққол намоён бўлишидир. Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови , Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссияси, округ ва участка сайлов комиссиялари томонидан ўтказилади. Сайлов комиссиялари Президент сайловини очиқлик ва ошкоралик принципи асосида ўтказадилар. Президент сайловларини ўтказишда ошкоралик принципи қуйидагиларда намоён бўлади : Биринчидан, сайлов комиссиялари фуқароларни ўз ишларидан, сайлов округлари, участкалари тузилганлиги, сайлов комиссияларининг таркиби, уларни жойлашган манзили ва иш вақтидан воқиф этадилар, сайловчиларнинг рўйхати билан таништирадилар. Ўзбекистон Республикаси Президентлигига номзодлар ҳақида маълумотлар, овоз бериш ва сайлов якунларидан хабардор қиладилар. Иккинчидан, оммавий ахборот воситалари Президент сайловига тайёрганликнинг бориши ва сайлов қандай ўтаётганлигини кенг ёритиб борадилар. Учинчидан, Президент сайловига тайёгарлик кўриш ва уни ўтказишга оид барча тадбирларда, айниқса сайлов куни овоз бериш хоналарида ва овозни санаб чиқишда президентлика номзод кўрсатган сиёсий партиялардан ҳокимият вакиллик органларидан биттадан кузатувчи, матбуот, телевидение ва радио вакиллари, хорижий давлатлар, ва ташкилотлар ва ҳаракатлардан кузатувчилар қатнашади. Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови билан боғлиқ барча ҳаракатлар давлат маблағлари ҳисобидан амалга оширилади. Президентликка номзодларни бошқа маблағлар ҳисобидан молиявий таъминлаш ва бошқача йўл билан моддий жиҳатдан қўллаб-қувватлаш тақиқланади. Президентлик сайлови учун сиёсий партиялар, жамоат бирлашмалари, корхона ва ташкилотлар ҳамда фуқаролар ўз маблағларини ихтиёрий

беришлари мумкин. Бу маблағларни Марказий сайлов комиссияси сайлов компаниясида фойдаланиш учун қабул қилиб олади. Президент сайлови харажатларининг давлат маблағларидан қопланиши, президентликка номзодлар учун тенг моддий шароитларни яратишга қаратилгандир. “ Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови тўғрисида ” ги қонунларни бузганлик учун жавобгарлик принципи сайлов қонунларини сайлов жараёнининг барча иштирокчилари томонидан сўзсиз ва оғишмай риоя қилишга хизмат қилади. Ушбу принцип “ Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови тўғрисида ” ги Қонуннинг 7-моддасида мустаҳкамланган. Президент сайловида фуқароларнинг: биринчидан, актив ва пассив сайлов ҳуқуқини эркин амалга оширишга, сайловларни олиб боришга зўрлик, алдов, таҳқир этиш ва бошқа йўлда тўсқинлик қилган шахслар; иккинчидан, сайлов ҳужжатларини сохталаштиршган, овозларни айнан нотўғри ҳисоблаган, овоз бериш яширинлигини бузган; учинчидан, Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови тўғрисидаги Қонуннинг бошқа йўсинда тузилишга йўл қўйган сайлов комиссияларининг аъзолари, давлат ташкилотлари ва жамоат бирлашмаларининг мансабдор шахслари; тўртинчидан, президентликка номзодларнинг шаъни ва қадр- қимматига доғ тушурадиган сохта маълумотларни эълон қилган ёки бошқа тартибда тарқатган, сайлов комиссиялари аъзоларига нисбатан ҳақоратомуз муносабатга йўл қўйган шахслар тегишли қонун ва Кодексларда белгилаб қўйилган тартибда жавобгар бўладилар. Ўзбекистон Республикаси Президенти сайловини ўтказиш принциплари ҳамма сайловчилар, сайлов жараёнининг барча иштирокчилари учун раҳбарий қоидалардир.

6. Ўзбекистон Республикаси Президентлигига номзодлар кўрсатиш Дунёнинг барча демократик давлатларида давлат бошлиғи лавозимига номзод кўрсатиш ҳуқуқи сиёсий партиялар ва бевосита фуқаролари га берилган. Ўзбекистон Республикаси Президентлигига номзодлар кўрсатиш сайловга олтмиш беш кун қолганида бошланади ва қирқ беш кун қолганида тугайди. Ўзбекистон Республикаси Президентлигига номзодлар кўрсатиш сиёсий партияларнинг юқори органлари томонидан, сайловчилар ташаббускор гуруҳи йиғилиши томонидан амалга оширилади. Сиёсий партиянинг юқори органи, сайловчилар ташаббускор гуруҳи Ўзбекистон Республикаси Президентлигига биттадан номзод кўрсатиши мумкин. Марказий сайлов комиссияси Ўзбекистон Республикаси Президентлигига номзодларни рўйхатга олади. Ўзбекистон Республикаси Президентлигига номзод этиб рўйхатга олинган шахсга рўйхатга олинганлик ҳақида гувоҳномаси берилади. Ўзбекистон Республикаси Президентлигига номзодларни рўйхатга олиш сайловга ўттиз беш кун қолганида тугалланади. Ўзбекистон Республикаси Президентлигига номзодлар рўйхатга олинганидан кейин беш кунлик муддат ичида Марказий сайлов комиссияси рўйхатга олинганлик тўғрисидаги хабарни Ўзбекистон Республикаси Президентлигига номзоднинг фамилиясини, исми ва отасининг исмини, туғилган йилини, партияга мансублигини, эгаллаб турган лавозимини, иш ва яшаш жойини, шунингдек уни номзод этиб кўрсатган сиёсий партияни ёки сайловчилар ташаббускор гуруҳини кўрсатган ҳолда эълон қилади. Қуйидагилар: қасддан содир этилган жинояти учун илгари судланган фуқаролар;

ўзларига нисбатан жиноий иш қўзғатилганлиги муносабати билан қонун томонидан таъқиб этилаётган фуқаролар; диний ташкилотлар ва бирлашмаларнинг профессионал хизматчилари Ўзбекистон Республикаси Президентлигига номзод этиб рўйхатга олинмайдилар. Сиёсий партия, сайловчилар ташаббускор гуруҳи у ёки бу шахсни Ўзбекистон Республикаси Президентлигига номзод этиб кўрсатиш тўғрисидаги ўз қарорини сайловга кечи билан етти кун қолганида бекор қилиш ҳуқуқига эга, бу шахс Марказий сайлов комиссияси томонидан Ўзбекистон Республикаси Президентлигига номзодлик мақомидан маҳрум этилиши мумкин. Сиёсий партия Ўзбекистон Республикаси Президентлигига номзодлар кўрсатиш муддати тугагунига қадар Марказий сайлов комиссиясига янги номзодни рўйхатга олиш тўғрисида таклиф киритиши мумкин. Рўйхатга олинган Ўзбекистон Республикаси Президентлигига номзод уни Ўзбекистон Республикаси Президентлигига номзод этиб кўрсатган сиёсий партия фаолиятини тугатган тақдирда ҳам Марказий сайлов комиссияси томонидан ўз мақомидан маҳрум этилиши мумкин. Президентликка номзод 15 нафаргача ишончли вакилликларга эга бўлиши мумкин. Ишончли вакиллар номзодга Президент этиб сайлаш учун тарғибот, ташвиқот юритадилар, давлат органлари ва жамоат бирлашмаларининг органлари, сайловчилар билан ўзаро муносабатларда, шунингдек сайлов комиссияларида номзоднинг манфаатлари ҳимоя қиладилар. Президентликка номзод рўйхатга олингандан кейин ўз ишончли вакилларини ўзи белгилайди ва Марказий сайлов комиссяси ишончли вакилларини рўйхатга олиб, уларга гувоҳнома беради.

7. Президентлик сайловларини ўтказиш ва овоз бериш Президент сайловларига тайёргарлик кўриш ва уларни ўтказиш очиқ ва ошкора амалга оширилади. Ўзбекистон Республикасининг оммавий ахборот воситалари сайловга тайёргарлик ва сайлов қандай ўтаётганлигини кенг ёритиб борадилар. Ўзбекистон Республикаси Президентлигига номзодларга ўзининг келгуси фаолият дастури билан чиқиш ҳуқуқи берилади. Номзодларнинг дастурлари республиканинг суверенитети, яхлитлиги ва хавфсизлигига қарши қаратилган бўлмаслиги, халқнинг саломатлиги ва маънавиятига тажовуз қилмаслиги унда уруш, миллий адоват, ирқий ва диний хусумат тарғиботи, конституциявий тузумни зўрлик билан ўзгартиришга, фуқароларнингг конституциявий ҳуқуқлари ва эркинликларини камситувчи хатти-ҳаракатларга даъват бўлмаслиги керак. Ўзбекистон Республикаси Президентлигига номзод этиб рўйхатга олинганлар тенг ҳуқуқлардан фойдаланадилар. Уларнинг ҳуқуқлари Қонун билан кафолатланади. Сайлов бюллетенига президентликка номзоднинг фамилияси, исми, отасининг исми алифбо тартибида киритилиб, унинг туғилган йили, эгаллаб турган лавозими ва иш жойи кўрсатилади. Бюллетенлар давлат тилида, шунингдек тегишли вилоят, туман, шаҳар, сайлов окурги аҳолисининг кўпчилиги муомала қиладиган тилларда нашр этилади. Овоз бериш махсус ажратилган биноларда ўтказилади, уларда яширин овоз бериш учун етарли миқдорда кабина ва хоналар жиҳозланган, сайлов бюллетенлари бериш учун жой ажратилган ва сайлов қутилари қўйилган бўлиши лозим. Сайлов қутилари яширин овоз бериш кабиналари ва хоналарида овоз берувчиларга қулай қилиб жойлаштирилади.

Овоз бериш сайлов куни соат 6 дан 20 гача ўтказилади. Овоз бериш вақти ва жойи тўғрисида участка сайлов комиссияси сайловчиларни кечи билан сайловга ўн кун қолганида хабардор қилади. Овоз бериш биносига келгач, сайлов комиссиясининг аъзосига ўз шахсини тасдиқловчи ҳужжатни, яъни паспорт ёки бошқа гувоҳномани кўрсатади ҳамда сайловчилар рўйхатига имзо қўяди. Шундан кейин унга сайлов бюллетени берилади. Сайлов бюллетени овоз берувчи томонидан яширин овоз бериш кабинаси ёки хонасида тўлдирилади. Сайлов бюллетенини тўлдириш имконига эга бўлмаган сайловчи ўз хоҳишига кўра, сайлов комиссияси таркибига кирадиган шахслардан, кузатувчилардан ва номзодларнинг ишончли вакилларидан бошқа кишини кабина ёки хонага таклиф қилишга хақлидирлар. Тўлдирилган бюллетенни овоз берувчи сайлов қутисига ташлайди. Бузиб қўйилган сайлов бюллетени сайловчининг илтимосига кўра янгиси билан алмаштирилиши мумкин. Бузиб қўйилган бюллетенлар ҳисобга олиниши, бекор қилиниши ва алоҳида сақланиши лозим. ажратилган кабина ёки хонада тўлдирадилар. Сайловчи сайлов бюллетенига, ўзи ёқлаб овоз бераётган номзоднинг фамилияси рўпарасида, ўнг томонда жойлашган бўш квадратга белги-крестик (плюс) қўяди. .Сайлов куни ўз жойида бўлиш имкониятига эга бўлмаган сайловчи ўзи турар жойдаги участка сайлов комиссиясидан сайлов варақасини талаб қилиб, бир қарорга келгач, тўлдирилган сайлов варақасини конвертга солиб, уни ёпиқ ҳолда участка комиссиясида қолдириши мумкин. Овоз бериш тугагач, сайлов қутиларини очишдан олдин участка сайлов комиссиясининг аъзолари иштирокида сайлов варақалари солинган ёпиқ конвертлар қутиларга ташланади. Фойдаланилмаган барча сайлов бюллетенлари участка сайлов комиссияиси томонидан санаб чиқилади ва бекор қилинади.

Сайловда овоз беришда қатнашган сайловчиларнинг ярмидан кўпининг овозини олган Ўзбекистон Республикаси Президентлигига номзод сайланган ҳисобланади. Башарти, сайловчилар рўйхатига киритилган сайловчининг ярмидан ками сайловда иштирок этган бўлса, сайлов ўтмаган деб топилади. Агар, Ўзбекистон Республикаси Президентлигига сайлаш учун иккитадан ортиқ номзод қўйилган бўлса ва номзодлардан ҳеч бири талаб қилинган миқдордаги овозни олмаган бўлса, сайловчиларнинг овозини энг кўп олган икки номзод иштирокида такрорий овоз бериш ўтказилади. Марказий сайлов комиссияси сайлов ўтказилган кундан бошлаб бир ой ичида, лекин камида ўн беш кундан кейин такрорий овоз бериш кунини белгилайди. Такрорий овоз беришни ўтказиш ҳақидаги хабар матбуотда эълон қилинади. Такрорий овоз беришда иштирок этган сайловчиларнинг овозини бошқа номзодга нисбатан кўпроқ олган номзод, башарти, уни ёқлаб берилган овозлар сони унга қарши берилган овозлар сонидан кўп бўлмаган бўлса, сайланган деб ҳисобланади. Янги сайланган Ўзбекистон Республикаси Президенти Марказий сайлов комиссияси томонидан сайлов натижалари расмий тарзда эълон қилинган кундан эътиборан кечи билан икки ой ичида Олий Мажлис йиғилишида қасамёд қилган пайтдан бошлаб ўз лавозимига киришади. Амалдаги Ўзбекистон Республикаси Президенти ўз ваколатларини янги сайланган Президент ўз лавозимига киришгунга қадар бажаради. Президент сайлови-мамлакатимиз ва унинг ҳар бир фуқароси учун муҳим ижтимоий-сиёсий компания бўлиб, уларни тайёрлаш ҳамда ўтказишга юксак масъулият ва ватанпарварлик бурчи ҳиссиёти билан ёндашиш – ҳар бир фуқаронинг муқаддас бурчидир.

O'xshashlar

Узбекистон Республикасида бюджет жараёни

Узбекистон Республикасида солик хукуки

Узбекистон Республикасида молиявий назорат

Узбекистон Республикасида оила конунчилиги

Президент И.А.Каримов асарлари, Узбекистон Республикаси давлат меьёрий хужжатлари