Узбекистон Республикаси прокуратура органларининг хукукий макоми - Huquqshunoslik - Referatlar

Узбекистон Республикаси прокуратура органларининг хукукий макоми

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

110.5 KB

Ko'chirib olish

Ўзбекистон Республикаси прокуратура органларининг ҳуқуқий мақоми Режа 1- Ўзбекистон Республикасида Прокуратура органларининг тарихий яратилиши ва ҳозирги даврда ривожланиши 2-. Прокуратура органларининг мақсад ва вазифалари 3-. Прокуратура органлари фаолиятини амалга ошириш принциплари ва тизими 4-. Прокурор назорати 5-. Прокурорнинг ҳуқуқий мақоми

1-. Ўзбекистон Республикасида Прокуратура органларининг Конституциявий асослари тарихий яратилиши ва ҳозирги даврдаги ривожланиши Жамият тараққиётининг у ёки бу соҳасини тарих нуқтаи назари асосида ўрганиш ва фикр юритиш ҳозирги давр талабидир, шунингдек ижтимоий тизимдаги муаммоларни ҳал этиш учун бу соҳаларга тўғри баҳо бериш зарур, бу эса ривожланиш режаларини аниқ белгилаб олишга ёрдам беради.Истиқболдан олдин Туркистон ҳудудида хонлик ва амирликларнинг бошқарув органларидаги қозилари амалда бўлган шариат нормаларига мувофиқ иш олиб борганлар, улар устидан хонлар, амирлар, жойлардаги беклар назорат олиб борганлар. Ўрта Осиё Россия томонидан босиб олингунга қадар унинг ҳудудида учта давлат, Бухоро амирлиги, Хива ва Қўқон хонлиги ҳукмрон эди. Бошқарувда Қуръон ва шариат нормалари амалда бўлган. Қуръон ва шариат нормаларига қатъий амал қилиш ҳар бир мўмин мусулмоннинг бурчи ҳисобланган. Ислом қонун нормаларига қатъий риоя қилинишини таъминланишида қози ва бийлари муҳим ўринни эгаллаган. Қози судлари жиноий ва фуқаролик ишларини, шариат нормаларига риоя қилишлари устидан назорат олиб борган, қозилар, амир, хонлар томонидан мансабига муддатсиз тайинланган. «Қозилик мансабига тайинланиши лозим бўлган шахс ўзини босиб олган, олий диний маълумотга эга бўлган шахслардан танланган. Уларнинг билимдонлиги уламолар томонидан имтиҳондан ўтказилиб, кейин тайинланган». Ўрта Осиёдаги бий судъялари, жиноий ёки фуқаролик, оила-никоҳ масалаларини шариат ва бошқа ёзилмаган урф-одат нормалари асосида, ҳал қилиш билан шуғулланган. Қози суд ишларини оғзаки, ошкора амалга ошириб, якка ўзи кўрган иш бўйича ҳукм чиқарган. Қози судлари чиқарган ҳукмларга (амир ёки хонга) шикоят қилинган. Агар шикоят олий ҳукмдор томонидан қондирилса, у ҳолда қози чиқарган ҳукм бекор қилинган.

Ўрта Осиё Россия томонидан босиб олинганидан кейин, бутун ҳокимият Туркистон генерал губернаторлигига бўйсундирилди ва бошқарув органлари ўзгартирилди. Туркистон ўлкасида 1887 йили Россия ҳукмдорлари томонидан тузилган прокуратура органлари Ўрта Осиёда мустамлакачилик сиёсатини мустаҳкамлаш, маҳаллий халқни подшо ва унинг амалдорларига итоатгўй қилиб бериш, уларни хўрлаш, табиий бойликларни истаганича олиб кетишларига шарт-шароит яратиб бериш билан шуғулланишган. Прокуратура органларида асосан унинг ҳудудидан келган турли миллатга мансуб кишилар бўлган ва биринчи прокурорлик лавозимига фақат рус миллатига мансуб кишилар ишлаган. «Октябрь инқилобидан» кейин яна ҳокимият ўзгарди, яна янги тартиб қоидалар ўрнатила бошлади. Бухоро халқ жумҳуриятида 1924 йилнинг ўрталарига келиб қонунларнинг бажарилиши устидан назорат олиб борувчи махсус орган- прокуратура органи тўла шаклланган бўлсада, амалдаги қонун нормалари РСФСР қонун нормалари асосида қабул қилинганлиги, рус алифбосида ёзилганлиги туфайли минг йиллаб мусулмон қонунчилиги бўйича етук билимга, мутахассисларга эга бўлган халқ, янги ҳокимият қонунлари олдида уларни умуман саводсиз қилиб қўйди ва маҳаллий халқ вакилларига прокуратура органларида ишлаш имкониятини бермади, натижа маҳаллий халқ кўп ҳолларда қонун ҳимоясидан ташқарида қолиб кетди. Мустақиллик кунларига қадар, прокуратура органларида ишлаш учун танланадиган номзодлар коммунистик партия ва совет ҳокимияти органлари томонидан тайинланди. Уларнинг эса ўз фаолиятлари давомида, шу ҳокимият органлари олдида ҳисобот бериб туришлари қонунларда ифодаланди. Бунинг оқибатида прокуратура органлари ўз фаолиятларини олиб бориш ишларида мазкур ташкилотларга қарам қилиб қўйди. Бундай ҳолатлар прокуратура органларини маҳаллий ҳокимият органлари томонидан уларнинг ички ишларига бемалол аралашиш имкониятига шароит яратиб берди.

1992 йил 8 декабрда қабул қилинган, Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси прокурор назоратининг Конституциявий тамойилларини белгилаб берди. Прокурор назоратининг Конституциявий тамойиллари Асосий қонуннинг XXIV-бобида ўз ифодасини топди. Бунга асосан, Ўзбекистон Республикасида прокуратура органлари 119-моддада акс эттирилганидек, ташкил этилди. Энди давлатнинг ягона марказлаштирилган тизимига Ўзбекистон Республикасининг Бош прокурори бошчилик қилади. Бу томойиллар 1992 йил 9 декабрда Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгаши томонидан қабул қилинган эди. Янги таҳридаги қонунда ҳам ўз аксини топди, яъни «Ўзбекистон Республикаси Прокуратураси тўғрисида»ги қонунида янада ривожлантирилди. Прокурор назоратининг ягона марказлаштирилган тиз и ми нинг конституциявий тамойилларига, ҳар бир прокурор, прокуратура органлари, ягона давлат бошқаруви тизимининг вакили сифатида фақат конституция ва қонунлар асосида фаолият юритиши тушунилади. Шунингдек унга кўра, прокурорлар (туман, вилоят, шаҳар, республика) қонун бузилишини аниқлаш ва уни бартараф қилишда бир хил ваколатлардан, (баъзи бир истиснолардан ташқари) фойдаланадилар. Ўзбекистон Республикасида Прокуратура органларининг ташкилий-ҳуқуқий асоси Конституциянинг 118-моддасида ўз ифодасини топган; «Ўзбекистон Республикаси ҳудудида қонунларнинг аниқ ва бир хилда бажарилиши устидан назоратни Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори ва унга бўйсунувчи прокурорлар амалга оширади», -деб белгиланган. Марказлаштириш тамойили, прокурор назоратини амалга ошираётган қуйи турувчи прокурорларни, Ўзбекистон Республикаси Бош прокурорига бўйсунишлари тушунилади. Марказлашганлик тамойили прокуратура органлари тизимини ташкил қилиш билан ҳам боғлиқдир.("Прокуратура тўғрисида"ги қонуннинг 5-моддаси.) Бу тамойилга кўра, юқори турувчи прокурорнинг буйруғи ва кўрсатмаларини бажариш, қуйи турувчи прокурорлар учун мажбурий ҳисобланади.Марказлашганлик тамойили Ўзбекистон Республикаси

ҳудудида ягона қонунчиликни жорий қилиш, қонун бузилиши ҳолларига дарҳол барҳам бериш, қонунларнинг аниқ ва бир хилда бажарилиши устидан назоратни тезкорлик билан амалга ошириш имкониятини яратади. Прокуратура фаолиятининг мустақиллигини таъминлашда Асосий қонуннинг 120-моддаси муҳим аҳамият касб этади. Бу моддага биноан, «Ўзбекистон Республикаси прокуратура органлари, ўз ваколатларини ҳар қандай давлат органлари, жамоат бирлашмалари ва мансабдор шахслардан мустақил ҳолда, фақат қонунга бўйсиниб амалга оширадилар»,-деб кўрсатилган. Бу тамойил прокуратура органларининг ўз фаолиятларини давлат номидан амалга оширишларида, маҳаллий идоралар томонидан қонун бузилиш ҳолларини аниқлаш ва уларни бартараф қилиш чораларини кўришларида кафолат бўлиб хизмат қилади. Бу эса прокуратура органларининг мустақиллигини таъминлайди. Прокурорларнинг фаолиятларига ҳар қандай йўллар билан маҳаллий идоралар мансабдор шахсларининг аралашувига йўл қўйилиши бу тамойилнинг қўпол равишда бузилишига олиб келади ва бу қонунга хилоф бўлиб, уни содир қилган шахс жавобгарликка тортилади. Бу тамойил прокурорларни ўз фаолиятларини амалга оширишларида холисона бўлишларини таъминлашга қаратилгандир. Холислик тамойилига кўра, прокуратура идораларига ишга қабул қилинган шахс, унга қадар бирон бир партия аъзоси бўлса, аъзолигини тўхтатиб туриши талаб қилинади, ишлаб турган прокурорларнинг эса сиёсий партияларга ёки бирлашмаларга аъзо бўлиб киришлари ман этилади, агар бундай ҳолат аниқланса, ўз лавозимларидан озод этилади. «Бу эса прокурорларнинг ўз фаолиятларини амалга оширишда бирор бир шахс, идора ёки бир гуруҳ шахсларнинг манфаатларини кўзлаб, ҳаракат қилишларига барҳам беради, барча мансабдор шахслар ва фуқаролар томонидан қонунларнинг бир хилда бажарилиши устидан назорат олиб бориш орқали Республиканинг бутун ҳудудида қонун устиворлигини таъминлаш учун шарт-шароит яратди.

Прокурор назоратининг конституциявий тамойиллари бир-бири билан ўзаро чамбарчас боғлиқ бўлиб, прокурор назорати давлат фаолиятининг мустақил шакли эканлигини ифодаловчи асосий ҳолатларни очиб беради. Унинг амалий аҳамияти ҳам шундадир.» Ўзбекистон Республикасининг Прокуратура идоралари фаолиятини ташкил этиш , Конституция ва бошқа амалда бўлган қонунлар, прокуратура тўғрисидаги қонун билан тартибга солинади. Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори ва унинг ўринбосарлари Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан лавозимига тайинланади ва лавозимидан озод қилинади ва бу масала Олий Мажлис Сенати томонидан тасдиқланади. Қорақалпоғистон Республикаси Прокурори Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори билан келишилган ҳолда Қорақалпоғистон Республикаси Олий в акиллик органи Жуқорғи Кенгес томонидан тайинланади. Вилоятларнинг прокурорлари туман ва шаҳар прокурорлари Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори томонидан тайинланади. Ўзбекистон ва Қорақалпоғистон Республикаларининг Бош прокурорлари ва бошқа ҳамма прокурорлар 5 йил муддатга тайинланади. Ўзбекистон Республикаси прокуратура органларининг тизими .Ўзбекистон Республикаси Бош Прокуратураси Қорақалпоғистон Республикаси прокуратураси, вилоятлар ва Тошкент шаҳар прокуратураси, Ўзбекистон Республикаси ҳарбий ва транспорт прокуратураси туманлар ва шаҳарлар прокурату- ралари ҳарбий округ ва ҳудудий ҳарбий про- куратуралари транспорт прокурату- ралари ихтисослаш- тирилган прокурату- ралар Солиққа оид жиноятларга қарши курашиш департаменти ва унинг жойлардаги бўлинмалари

Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисида қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига эгадир. Шунингдек , Ўзбекистон Республикаси Олий судининг Пленуми ва Олий хўжалик судининг Пленуми мажлисларида, унинг ўринбосари эса Ўзбекистон Республикаси Олий суди Раёсатининг мажлисларида иштирок этадилар. Ўзбекистон Республикасида амалдаги қонунлар асосида прокуратура органларининг фаолияти такомиллаштирилди, кучли ижроия ҳокимиятнинг назорат функцияси давр талаби даражасида яратилди. Прокуратура органларининг эндиги ва келажакдаги вазифалари, мустақил Ўзбекистонимизда ҳуқуқий давлатни барпо этиш, энг аввало, инсон ва фуқароларнинг Конституциявий ҳуқуқ ва эркинликларини қонуний ҳимоя қилишни таъминлаш ва давлат номидан кафолатлашга қаратилгандир. 2-§. Прокуратура органларининг мақсади ва вазифалари Ўзбекистон Республикаси Конституциясига биноан (XXIV-боб) Прокуратура – Ўзбекистон Республикаси ҳудудида Ўзбекистон Республикаси номидан қонунларнинг аниқ ва бир хилда бажарилиши устидан назоратни амалга оширувчи органларнинг ягона марказлаштирилган тизими ҳисобланади. Ўзбекистон Республикасида прокуратура органларини ташкил этиш, прокурорларнинг ваколатлари ва фаолият кўрсатиш тартиби Ўзбекистон

Конституцияси (XXIV боб), 2001 йил 29 августдаги "Прокуратура тўғрисида"ги қонун (янги таҳрири), жиноят кодекси, жиноят-процессуал кодекси ва бошқа қонунлар билан белгиланади. Прокурорлик фаолиятининг мақсади қонун устиворлигини таъминлаш, қонунийликни мустаҳкамлаш, инсон ва фуқароларнинг ҳуқуқлари ҳамда эркинликларини, шунингдек қонун билан қўриқланадиган жамият ва давлат манфаатларини муҳофаза қилишдан иборатдир. Шунга мувофиқ, "Прокуратура тўғрисида"ги қонуннинг (янги таҳрири) 1-моддасига кўра Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори ва унга бўйсунувчи прокурорлар Ўзбекистон Республикаси ҳудудида қонунларнинг аниқ ва бир хилда бажарилиши устидан назоратни амалга оширади. Прокуратура қонунларни аниқ ва бир хилда ижро этилишини назорат қилиш орқали Ўзбекистон Республикаси Ж иноят–процессуал қонун ҳужжатларида белгиланган доирада жиноий таъқибни амалга оширади ва жиноятчиликка қарши курашда ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларининг фаолиятини мувофиқлаштиради. Қонунда прокуратура органлари фаолиятининг муҳим йўналишларидан бири, яъни процессуал қонунчиликка мувофиқ, прокурорнинг судларда ишларни кўришда иштирок этиши ҳамда қонунларга зид бўлган судларнинг ҳукмлари, ажримлари, қарорлари устидан протест келтириши алоҳида таъкидлаб ўтилган. Республика прокуратураси ҳуқуқ ижодкорлиги соҳасида фаол иштирок этади. Прокуратура тўғрисидаги қонуннинг 13-моддасига биноан Бош Прокурор Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисида қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига эга. Прокуратура зиммасига қонунда назарда тутилмаган вазифаларни юклаш мумкин эмас. 3-§. Прокуратура органлари фаолиятини амалга ошириш принциплари ва тизими

Прокуратура ўз фаолиятини тегишли принципларга асосланиб амалга оширади. Улар фаолиятининг асосий принциплари бирлик, марказлашганлик, қонунийлик, мустақиллик ва ошкораликдир. ("Прокуратура тўғрисида" янги таҳрирдаги қонуннинг 5-моддаси). Прокуратура органларининг бирлиги ва марказлaштирилганлиги қуйи поғонадаги прокурорларнинг юқори поғонадаги прокурорларга бўйсуниши тартибида Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори бошчилигидаги ягона марказлаштирилган тизимни ташкил этишлари тушунилади. Мазкур тамойил барча бўғинлардаги прокурорларнинг олдида турган мақсад ва вазифаларнинг бирлигини ҳамда қонунларнинг ижро этилиши устидан назоратни амалга ошириш шакли ва услубларининг умумийлигини, қонун бузилиши аниқланган далилларига нисбатан прокурорнинг таъсир кўрсатиш воситалари, шунингдек қонунбузарликларнинг олдини олиш чораларини кўришнинг ягоналигини англатади. Ягоналик принципи юқори поғонадаги прокурорлар зиммасидаги ўз ваколатларини қуйи турувчи прокурорларга бериш ёки қуйи прокурорларнинг ваколатларини ўз зиммасига олиш ҳуқуқини беради. Прокуратуранинг мустақиллиги принципи прокуратура идораларининг назоратни ва ўз ваколатларини давлат фаолияти ҳамда бошқарув идораларидан, мансабдор шахслардан, жамоат бирлашмаларидан мустақил равишда Ўзбекистон Республикаси ҳудудида амал қилиб турган қонунларга, халқаро ва давлатлараро шартномаларга (битимларга) қатъий риоя этиб, фақат Ўзбекистон Республикаси Бош прокурорига бўйсунган ҳолда амалга оширилишини билдиради. Қонун прокурорлик назоратини амалга оширишда аралашувга йўл қўйилмаслигини мустаҳкамлайди. Прокурорнинг ғайриқонуний қарор қабул қилишига эришиш мақсадида унга қандай шаклда бўлмасин бирон-бир таъсир кўрсатиш ёки фаолиятини амалга оширишга тўсқинлик қилиш, унинг дахлсизлигига тажовуз қилиш, шунингдек прокурор ёки терговчининг рухсатисиз текширишлар ва дастлабки тергов маълумотларини ошкор этиш, прокурорнинг талабларини бажармаслик

белгиланган тартибда жавобгарликка тортишга сабаб бўлади (Қонуннинг 5- моддаси. 6-қисми). Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори фақат Ўзбекистон Республикаси Президенти ва Олий Мажлис Сенати олдида ҳисобдордир.(Қонуннинг 14-моддаси.) Прокуратура идоралари сиёсий партиявийликдан ҳоли қилинган бўлиб, уларда сиёсий партиялар ва ҳаракатларнинг ташкилий тузилмаларини тузишга йўл қўйилмайди. Прокуратура фаолиятидаги ошкоралик прокуратуранинг ҳуқуқни муҳофаза қилувчи бошқа идоралар каби ўз вазифаларини жамоатчилик ва фуқаролардан ажралмаган ҳолда амалга оширишини билдиради. Прокуратура органлари қонунийлик ҳамда жиноятчиликнинг аҳволи, асосий йўналишлари тўғрисида, бошқарув идоралари томонидан қонунларга риоя этилишини таъминлаш, давлат ва жамоат тартибини сақлаш, фуқароларнинг ҳуқуқларини муҳофаза қилиш борасидаги вазифалар қaндай бажариётганлигини тегишлигига қараб, Ўзбекистон Республикаси Президентини, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисини, Қорақалпоғистон Республикаси давлат ҳокимиятининг олий идораларини, Ўзбекистон Республикаси ва Қорақалпоғистон Республикаси ҳукуматларини, халқ депутатларини маҳаллий Кенгашлари ва маҳаллий ижро ҳокимиятларини хабардор қиладилар. Қонунга кўра, прокуратура органлари, фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини муҳофаза қилиш тўғрисидаги, шунингдек давлат сири ҳамда қонун билан муҳофаза қилинадиган бошқа сирни сақлаш ҳақидаги қонун талабларига зид келмайдиган даражада ошкора иш кўрадилар. Шунингдек, Конституцияда белгиланган қонунийлик принципини ҳам алоҳида қайд қилиш керакки, унга мувофиқ прокуратура идоралари ўз вазифаларини бажаришда Конституция, Прокуратура тўғрисида"ги қонун ва Ўзбекистон Республикаси ҳудудида амалда бўлган бошқа қонун ҳужжатлари, халқаро шартномалар (битимлар)га риоя этган ҳолда иш кўрадилар.

Ўз вазифалари ва мақсадларини амалга ошириш учун прокурорлар, хусусан, Ўзбекистон Республикаси Бош Прокурори, Қорақалпоғистон Республикаси прокурори, тегишли равишда Ўзбекистон Республикаси ҳамда Қорақалпоғистон Республикаси барча давлат ҳокимияти ва бошқаруви идораларининг мажлисларида белгиланган тартибда қатнашиш ҳуқуқига эгадирлар, вилоятлар, Тошкент шаҳри, шаҳарлар ва туманларнинг прокурорлари, уларга тенглаштирилган прокурорлар белгиланган тартибда тегишли ва қуйи даражадаги ҳокимият ва бошқарув органларининг мажлисларида иштирок этишга ҳақлидирлар. Прокуратура идоралари фуқароларнинг ариза ва шикоятларини, давлат, жамоат ҳамда бошқа ташкилотларнинг мурожаатларини қараб чиқадилар ва башарти, ҳал этишнинг бошқа тартиби белгиланмаган бўлса, фуқаролар ҳамда ташкилотларнинг бузилган ҳуқуқларини тиклаш ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш чора-тадбирларини кўрадилар. Прокурорнинг шикоят ва ариза бўйича қабул қилган қарори устидан юқори поғонадаги прокурорга шикоят қилиш мумкин. Бунда қарори ёки ҳаракати устидан арз қилинган мансабдор шахсга ёхуд идорага шикоятни қайта юбориш тақиқланади. Ўзбекистон Республикаси прокуратура идораларининг тизими Ўзбекистон Республикаси прокуратураси, Қорақалпоғистон Республикаси прокуратураси, вилоятлар, Тошкент шаҳри, шаҳарлар ва туманлар, туманлараро ва бошқа ҳудудий прокуратуралардан иборатдир. Ўзбекистон Республикаси прокуратура идораларининг тизимига, шунингдек транспорт, ҳарбий, табиат муҳофазаси прокуратуралари ва бошқа ихтисослаштирилган прокуратуралар ҳам киради. Бундан ташқари, Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори томонидан вилоятлар ва туманлар прокуратураларига тенглаштирилган бошқа прокуратуралар, туман прокуратураларига эга бўлган шаҳарларда эса туман прокуратураларига бўйсунадиган шаҳар прокуратуралари тузилиши мумкин. Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори томонидан тузиладиган транспорт, табиатни муҳофаза қилиш

прокуратуралари, бошқа ихтисослаштирилган прокуратуралар, вилоятлар, туманлар прокуратуралари ваколати билан ташкил этилади ҳамда фаолият кўрсатади. Ўзбекистон Республикаси ҳарбий прокуратурасини ташкил этиш ва унинг иш тартиби "Прокуратура тўғрисида"ги қонун, бошқа қонун ҳужжатлари ҳамда Ўзбекистон Республикасининг Бош прокурори томонидан тасдиқланган "Ўзбекистон Республикаси Қуролли Кучларининг ҳарбий прокуратура тўғрисида"ги Низоми билан белгиланади. Ўзбекистон Республикаси прокуратурасининг ягона тизимига кирмайдиган прокуратура органларини Ўзбекистон Республикаси ҳудудида ташкил этилишига ва фаолият юритишига йўл қўйилмайди. Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва "Прокуратура тўғрисида"ги қонун (12-модда)га биноан, Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан 5 йил муддатга тайинланади (лавозимидан озод этилади), сўнгра Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенати тасдиғидан ўтади ва улар Олий Мажлис Сенати ҳамда Президент олдида ҳисобдордир. Бош прокурор йўқлигида ёки унинг ўз вазифаларини бажаришнинг имкони бўлмаса, унинг вазифаларини биринчи ўринбосари бажаради, у ҳам бўлмаганда ёки вазифаларини бажариш имкони бўлмаганда Бош прокурор ўринбосарларидан бири томонидан амалга оширилади. Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори Ўзбекистон Республикаси Президентини қонунийлик, ҳуқуқ-тартиботнинг аҳволи тўғрисида мунтазам хабардор этиб туради ва беш йилда камида бир марoтаба Ўзбекистон Республикасининг Олий Мажлиси Сенатига ўз фаолияти ҳақида ҳисобот тақдим этади. Қорақалпоғистон Республикаси Прокурори Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори билан келишилган ҳолда Қорақалпоғистон Республикаси Давлат ҳокимиятининг олий органи томонидан 5 йил муддатга тайинланади ва улар олдида ҳисобдордир.

Вилоят прокурорлари ва Тошкент шаҳри прокурори ҳамда уларга тенглаштирилган прокурорлар Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори томонидан 5 йил муддатга тайинланадилар, унга ва юқори поғонaдаги прокурорларга бўйсунадилар ва уларнинг олдида ҳисобдордирлар. Ўзбекистон Республикаси прокуратурасига Ўзбекистон Республикаси Бош Прокурори бошчилик қилади. У Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан тайинланадиган ва озод этиладиган, кейининчалик Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенати тасдиғидан ўтадиган биринчи ўринбосарига, ўринбосарларига эга. Ўзбекистон Республикаси Бош Прокурори ўз ўринбосарлари ўртасида вазифаларни тақсимлайди. Республика Прокуратурасида Ўзбекистон Республикаси Бош Прокурори, унинг биринчи ўринбосари, ўринбосарлари, Қорақалпоғистон Республикаси прокурори, Ўзбекистон Республикаси ҳарбий прокурори прокуратура идораларининг бошқа раҳбар ходимларидан иборат таркибда ҳайъат тузилади. Ҳайъатнинг шахсий таркибини Ўзбекистон Республикаси Президенти тасдиқлайди. Ўзбекистон Республикаси Прокуратурасида бош бошқармалар, бошқармалар ва бўлинмалар тузилиб, уларда катта прокурорлар ва прокурорлар фаолият кўрсатади. Мазкур бошқармалар ва бўлимлар раҳбарлари Бош прокурор томонидан тайинланади ва озод этилади. 4-§. Прокурор назорати Прокурор назорати деганда, давлат номидан амалга ошириладиган махсус ваколатли мансабдор шахслар-прокурорларнинг ҳуқуқ бузилишларини ўз вақтида аниқлаш ва уларни бартараф этиш чораларини кўриш, айбдорларни жавобгарликка тортиш орқали қонунни бир хилда қўлланилиши ва аниқ ижро этилишини таъминлаш фаолияти тушунилади. Прокурор назорати прокуратура фаолиятининг асосий йўналишларидан бири ҳисобланади. "Прокуратура тўғрисида"ги қонунга кўра, бу йўналишлар прокурорлик назоратининг тўққизта соҳасига бўлинади:(Қонуннинг 4- моддаси.)

1. Қонунларга риоя этилиш устидан умумий назорат; 2. Жиноятчиликка қарши кураш идораларининг қонунларни ижро этишлари устидан назорати; 3. Судларда ишларнинг кўриб чиқилишида прокурорнинг иштироки (судларда ишларни кўришда прокурорнинг ваколатлари-3-бўлим); 4. Ушланганларни сақлаб туриш, дастлабки қамоқ, суд тайинлаган жазо ва бошқа жиноий-ҳуқуқий таъсир чораларини ўташ жойларида қонунларнинг бажарилиши устидан назорат. Умумий назорат предметига қуйидагилар киради: барча вазирликлар, давлат қўмиталари, идоралари, давлат назорат идоралари, ҳокимлар, муассасалар, корхоналар, ташкилотлар, бирлашмалар ҳарбий қисмлар, ҳарбий идоралар, вазирликлар ва идораларнинг ҳарбий бўлинмалари, жамоат ташкилотлари, мансабдор шахслар қонунларни бажарганлиги, шунингдек, улар чиқараётган ҳужжатлар Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва қонунларига мувофиқлиги, шахснинг дахлсизлиги тўғрисидаги, фуқароларнинг ижтимоий–иқтисодий, сиёсий, шахсий ҳуқуқ ва эркинликлари тўғрисидаги, уларнинг шаъни ва қадр-қимматини муҳофаза қилиш (башарти ушбу ҳуқуқларни муҳофаза этишнинг ўзга тартиби кўзда тутилмаган бўлса) тўғрисидаги қонунларга риоя этилиши, иқтисодий муносабатларга атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва ташқи иқтисодий фаолиятга доир қонунларга риоя этилиш, фуқароларнинг қонунларга риоя этишлари, назоратни амалга ошираётганда прокуратура органлари бошқа давлат органларининг ўрнини босмайди. Прокурор таъсир кўрсатишни, аралашувини талаб қиладиган қонун бузилиш ҳоллари ҳақида аризалар ёки бошқа маьлумотлар тушганда, шунингдек етарли асослар бўлганда ҳам ўз ташаббуси билан қонунлар ижросини текширувлари ўтказилади. Бунда прокурор хизмат гувоҳномасини кўрсатиб, текширилаётган органларнинг худуди ва биноларига ҳеч қандай монеликсиз кириш, раҳбaр ва бошқа мансабдор шахслардан зарур ҳужжат ва материлларни талаб қилиш,

қонунлар бузилганлигига доир тушунтиришлар олиш учун мансабдор шахслар ва фуқароларни чақиртириш ҳуқуқига эга.(Қонуннинг 22-моддаси.) 39-модда:"Қонунда белгиланган асосларга кўра прокурор жиноий ишлар, интизомий ишлар ёки маъмурий ҳуқуқбузарликларга доир ишларни қўзғатади", кўриб чиқиши учун материалларни жамоатчилик муҳокамасига топширади: давлат идоралари, жамоат бирлашмалари ва мансабдор шахсларга қонунбузарлик ҳолларини, шунингдек қонун бузилишининг сабаблари ва бунга йўл очиб берган шарт-шароитларни бартараф этиш тўғрисида тақдимнома киритади; фуқаролар, жамият ва давлатнинг ҳуқуқлари ҳамда қонун билан муҳофаза этиладиган манфаатларини ҳимоя қилиш тўғрисида судлар ёки хўжалик судларига ариза билан мурожаат этади; (Қонуннинг 41-моддаси.) Шунингдек, қонунда назарда тутилган бошқа ваколатларни амалга оширадилар (Прокуратура тўғрисида"ги қонунинг 24-моддаси). Прокурор қонунига зид бўлган норматив ҳужжатга нисбатан ана шу ҳужжатни чиқарган идорага ёки юқори турувчи идорага протест келтиришга ҳақлидир. Протест қараб чиқилиши шарт қараб чиқиш натижалари тўғрисида маълум қилинади.(Қонуннинг 38-моддаси.) Прокурор мансабдор шахс ёки фуқаро томонидан қонуннинг бузилиш мазмунидан келиб чиққан ҳолда жиноий иш маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги ёки интизомий ҳуқуқбузарликка доир иш қўзғатиш тўғрисида асосли қарор чиқаради, шунингдек, қонунда назарда тутилган ҳолларда ҳам прокурор қарор чиқаради.(Қонуннинг 39-моддаси.) Прокурор таъсир чорасининг бошқа шакли бу қонун бузилишини бартараф қилиш юзасидан тақдимномадир. У прокурор томонидан қонун бузилишини бартараф этиш ваколатига эга бўлган давлат идорасига, жамоат ташкилотига ёки мансабдор шахсларга киритилади ва дарҳол кўриб чиқилиши лозим. Қонун бузилишини, унга кўмаклашган шарт-шароитларни бартараф этиш юзасидан тақдимнома киритилган кундан зудлик билан чора

кўриш лозим. Натижалар тегишли тарзда ёзма шаклда прокурорга 1 ой ичида маълум қилиниши шарт. Жиноятлар тўғрисидаги аризалар ва маълумотларни қараб чиқиш ҳамда ҳал этиш ва текширувлар ўтказишнинг қонунларда белгиланган процессуал тартиби, жиноятчиликка қарши кураш органлари томонидан қабул қилинаётган қарорларнинг қонунийлиги, шунингдек, жамоатчиликка қарши курашга қаратилган бошқа қонунларга оғишмай амал қилиш- жиноятчиликка қарши кураш идораларининг қонунларни ижро этишлари устидан назоратни амалга ошириш бўйича прокурор ваколатлари "Прокуратура тўғрисида"ги қонуннинг 27-28-моддасида ҳамда жиноят- процессуал қонунчилиги ва бошқа меъёрий ҳужжатларда белгиланган. Прокурорнинг Ж иноий-процессуал қонунларда назарда тутилган тартибга мувофиқ суриштирув ва дастлабки тергов органларига тергов олиб боришига қадар текширувлар ўтказиш, қўзғатилган ва тергов қилинаётган жиноий ишлар билан боғлиқ кўрсатмалари ана шу органлар учун мажбурий ҳисобланади. Прокуратура органлари жиноий таъқибни амалга ошириш чоғида жиноят процессуал қонунида уларга тегишли бўлган ваколатлар доирасида жиноят ишлари юзасидан тергов ўтказадилар. Прокурор ҳар қандай жиноятни тергов қилишни ўз юритувига олишга ёки унга бўйсунувчи прокурор ёхуд терговчига бериш ҳуқуқига эга. 1. Судларда ишларни кўриб чиқилишидаги прокурорнинг ваколатлари "Прокуратура тўғрисида"ги янги таҳрирдаги қонуннинг IV бўлими ҳамда процессуал қонунчиликда кенгроқ белгилаб берилган. Прокурор судда жиноий таъқибни амалга ошириш чоғида, давлат айбловчиси сифатида иштирок этади. Прокурор давлат айбловини қўллаб-қувватлар экан, далил- исботлар ўрганишида иштирок этади, жиноят учун қонун қўлланилишига, судланувчига берилиши лозим бўлган жазо тури ва миқдорига доир ўз фикрини судда баён этади. Бунда прокурор қонун

талабларига ва иш юзасидан тўпланган материалларни холис ба ҳ олаш тўғрисидаги ра ҳ барий кўрсатмаларга амал қилади. Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори Олий суднинг Пленуми ва Олий хўжалик судининг Пленуми мажлисларида, унинг ўринбосарлари эса, Олий суд раёсатининг мажлисларида иштирок этадилар. Прокурор ўз ваколатлари доирасида суднинг ноқонуний ва ассосиз ҳал қилув қарори, ҳукми, ажрими ёки қарори устидан юқори турувчи прокурорга кассацион ёхуд хусусий протест келтиради. Прокурор, шунингдек, унга берилган ваколатлар асосида ҳукмлари, ҳал қилув қарорлари, ажримлари ва қарорлари қонуний кучга кирган ҳар қандай ишни суддан талаб қилиб олиш ҳуқуқига эгадир. Прокурор суд томонидан чиқарилган ҳукмлар, ҳал қилув қарорлари, ажримлари ва қарорларининг ноқонунийлиги ва асоссиз эканлигини аниқлагач, назорат тартибида протест келтиради ёки юқори поғонадаги прокурорга тақдимнома билан мурожаат этиб, протест киритишни сўрайди. 2. Прокурор назоратининг бу соҳадаги предметини сақлаб туриш жойлари ва жиноий жазони ҳамда жиноий-ҳуқуқий таъсир чораларини таъминлайдиган идора ва муассасаларда шахсларни ушлаб туриш тартиби ва шароитлари ҳақидаги қонунларга риоя этилганлиги: ушланганлар, қамоққa олинганлар, ҳукм этилганлар, шунингдек ҳуқуқий таъсир этишнинг бошқа чоралари қўлланилган шахсларнинг қонунда белгиланган ҳуқуқлари ва бурчларига риоя этилиши таъминланаётганлиги; жиноят ижроя қонунчилиги қўллайдиган идоралар, муассасалар ва мансабдор шахсларнинг фаолиятида қонунийликка риоя этилаётганлиги ташкил қилади. Прокурор назоратини амалга ошириш чоғида ушланганларни сақлаб туриш, қамоқ, интизомий қисмга жўнатиш, озодликдан маҳрум этиш жойларида, мажбурий даволаш ва тарбиялаш махсус муассасаларига исталган вақтда монеликсиз кириш ва бинонинг ҳамма жойлари билан танишишга; шахсларни сақлаб туришга, дастлабки қамоқ жойларида сақлашга, шунингдек жиноий жазони ва бошқа жиноий-ҳуқуқий таъсир этиш

чораларини қўллашга асос бўлган ҳужжатлар билан танишишга; ушланганларни сақлаш жойларида, интизомий қисмга жўнатиш тарзидаги жазони ижро этиш муассасаларида, озодликдан маҳрум қилиш жойларида, мажбурий даволаш ва тарбиялаш муассасаларида ғайриқонуний равишда сақлаб турилган ёки қонунга хилоф тарзда ушланган, дастлабки қамоқда сақланаётган, шунингдек мажбурий равишда даволанаётган ёки тарбияланаётган шахсларни дарҳол озод этишга; башарти қамоқда сақланаётган ҳамда озодликдан маҳрум этиш жойларида жазони ўтаётган шахсларга нисбатан қўлланилган интизомий чоралар қонунга мувофиқ келмаса, бу қарорларни бекор қилиш, ўз қарори билан юқорида кўрсатилган шахсларни интизомий бўлимлардан дарҳол озод қилишга, шунингдек қонунда белгиланган бошқа ваколатларни амалга ошириш ҳуқуқига эга. Прокурор, шунингдек ушланганлар, қамоққа олинганлар, ҳукм қилинган ва бошқа жиноий-ҳуқуқий таъсир этиш чораларига жалб қилинган шахсларнинг ҳуқуқлари, ариза ва шикояти билан жазони ижро этиш муассасаси, бошқа давлат органлари, жамоат бирлашмалари, мансабдор шахсларга мурожаат қилиш ҳуқуқи тў ғ рисидаги қонун талабларига риоя этилиши устидан назоратни амалга оширади. Ушланган, қамоққа олинган ва бошқа жазо чораси қўлланган шахсларни, шунингдек бошқа жиноий-ҳуқуқий таъсир этиш чоралари қўлланилган шахсларнинг қонунда белгиланган тартиби ва шароитлари ижросига доир прокурорнинг талаб ва қарорларини бажариши мажбурийдир. 5-§. Прокурорнинг ҳуқуқий мақоми

Ўзбекистон Республикасининг олий юридик маълумоти бор ва зарур касб-малакасига эга ҳамда ахлоқий фазилатларга эга бўлган фуқаролари прокурор бўлиши мумкин. Прокуратура органларида лавозимга биринчи марта тайинланган шахслар қасамёд қиладилар, қасамёд матни Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси томонидан тасдиқланади. Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар, Тошкент шаҳри, туман, шаҳар прокурорлари ва уларга тенглаштирилган прокурорлар лавозимига ёши 25 дан кам бўлмаган шахслар тайинланади. Прокурор Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори белгилайдиган тартибда аттестациядан ўтадилар. Прокурор ва терговчиларга эгаллаб турган лавозими ва иш стажига мувофиқ даражали унвонлар берилади. Прокурорлар ва терговчи лар пуллик юридик хизмат кўрсатишга, тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланишга ёки даромад берадиган бошқа фаолият билан шуғулланишга ҳақли эмас, илмий, педагогик ва ижодий фаолият бундан мустаснодир. Фаолияти қонунийлиги прокурор нaзорати остида бўлган сайлов йўли билан ташкил этиладиган идораларга прокурорнинг ўзи сайланиши мумкин эмас. Прокурорлар ва терговчилар давлатнинг алоҳида ҳимоясида бўлиб, хизмат дахлсизлигига эгадирлар. Прокурор ва терговчига нисбатан жиноят ишини қўзғатиш ва тергов қилиш юқори турувчи прокурор билан келишилган ҳолда, фақат прокуратура органларининг мутлақ ваколатлари доирасида амалга оширилади. Юқори турувчи прокурор прокуратура ходимларига нисбатан маъмурий ҳуқуқбузарлик ва ножўя хатти-ҳаракат учун интизомий жавобгарлик чораларини қўллашга доир масалани ҳал қилади. Прокурор-тергов ходимлари Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори томонидан рўйхати белгиланадиган ўқ отар қуролини олиб юриш ҳуқуқига эгадирлар. Қонун шунингдек, прокуратура органлари ходимларининг моддий ва ижтимоий таъминотини ҳам белгилаб берган (жамоат транспортларидан

бепул фойдаланиш, белгиланган нормалар бўйича бепул кийим-кечак билан таъминланиш ва бошқалар).

O'xshashlar

Узбекистон Республикаси Президентининг конституциявий-хукукий макоми

Узбекистон Республикаси вазирлар махкамасининг конституциявий-хукукий макоми

Ўзбекистон Республикаси прокуратура органларининг тизими

Узбекистон Республикаси Олий Мажлисининг контитуциявий макоми

Прокуратура органларининг ҳайъатлари