Ҳуқуқ тизими билан қонунчилик тизимининг ўзаро алоқадорлиги мазмун ва шакл нисбати - Huquqshunoslik - Referatlar

Ҳуқуқ тизими билан қонунчилик тизимининг ўзаро алоқадорлиги мазмун ва шакл нисбати

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

24.71484375 KB

Ko'chirib olish

Ҳуқуқ тизими билан қонунчилик тизимининг ўзаро алоқадорлиги мазмун ва шакл нисбати Режа: 1. Ҳуқуқ тизими ва қонунчилик тизими 2. Қонунчилик тизимининг таркибий тузилиши ва таснифланиши 3. Конституциявий қонунлар

Ҳуқуқ тизими ва қонунчилик тизими Ҳуқуқ тизими ва қонунчилик тизими – бир-бирлари билан узвий боғлиқ ва мустақил категориялар ҳисобланади. Улар шакл ва мазмуннинг ўзаро нисбати сифатида намоён бўлади. Ҳуқуқ тизими ўз таркибига кўра, ҳуқуқнинг ижтимоий муносабатларни тартибга солиш билан боғлиқ ички тузилишини акс эттиради. Қонунчилик тизими эса ҳуқуқнинг манбалари йиғиндиси сифатида унинг ташқи шаклини намоён қилади. Ҳуқуқ тизими ва қонунчилик тизими ривожланишининг тенденциялари ни тадқиқ этиш нафақат назарий, балки амалий муносабатлар учун ҳам долзарб ҳисобланади. Бундай масалаларнинг илмий ечими, авваламбор, амалдаги норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни рўйхатга олиш ва тизимлаштириш, қолаверса, Ўзбекистон Республикаси қонунларининг мажмуини яратиш учун биринчи даражали аҳамият касб этади. Қонунчилик ҳужжатларини тизимлаштириш амалдаги ҳуқуқ тизимига қанчалик мувофиқ келса, ундан кутилаётган натижалар шунчалик самарали бўлади. Қонунчилик тизими билан ҳуқуқ тизими бир-бирига яқин тушунчалар бўлсада, ушбу ўхшашлик нисбий характерга эгадир, чунки уларнинг ўртасида бир қатор жиддий фарқлар мавжуд. Биринчидан , қонунчилик тизими билан ҳуқуқ тизими ҳар доим ҳам бир- бирига мос келавермайди. Баъзи ҳолларда муайян ижтимоий муносабатлар тизимини қамраб олувчи ҳуқуқ соҳаси мавжуд бўлсада, қонунчилик соҳаси ҳали яратилмаган бўлади (масалан, молия ҳуқуқи, экология ҳуқуқи, қишлоқ хўжалик ҳуқуқи ва шу к.) Бундай ҳуқуқ соҳаларини тартибга солувчи нормалар турли ҳуқуқий актларда ўз аксини топган бўлиб, уларни қонунчилик тизими ҳолига келтириш лозим бўлади. Яна шундай ҳолат ҳам бўладики, ҳуқуқ соҳаси бўлмагани ҳолда қонунчилик соҳаси мавжуд бўлади (масалан, божхона кодекси, солиқ кодекси, ҳаво кодекси ва шу к.). Бироқ, ушбу йўналишларда ҳали мустақил ҳуқуқ соҳалари шаклланиб улгурганича йўқ. Шу билан бир вақтда, ҳам ҳуқуқ соҳаси, ҳам қонунчилик соҳаси бир- бирига мос келадиган ҳолатлар мавжуд (масалан, жиноят ҳуқуқи – Жиноят

кодекси, фуқаролик ҳуқуқи – Фуқаролик кодекси, меҳнат ҳуқуқи – Меҳнат кодекси, маъмурий ҳуқуқ – Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекс каби ҳуқуқ ва қонунчилик соҳалари). Иккинчидан, қонунчилик тизими ўзининг ҳажми жиҳатидан ҳуқуқ тизимидан кенгроқ бўлади. Яъни, қонунчилик тизими мазмун-моҳиятига кўра бирон-бир ҳуқуқ соҳасига кирмайдиган қоидаларни ҳам ўз ичига қамраб олган бўлиши мумкин (норматив ҳужжатнинг чиқарилиш сабаби ва мақсадини ўз ичига олган турли дастурлар, низомлар, кўрсатмалар ва ҳ.к. Масалан, 1993 йил 8 январда қабул қилинган “Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар органларида хизмат ўташ тўғрисида”ги вақтинчалик Низом, 1997 йил 29 августда қабул қилинган “Жамиятда ҳуқуқий маданиятни юксалтириш миллий Дастури” ва бошқ.). Учинчидан , ҳуқуқ тизимини тармоқларга ва институтларга бўлиш асосида ҳуқуқий тартибга солишнинг предмети ва ҳуқуқий тартибга солиш 60 усули ётади. Қонунчилик тизимида эса, ижтимоий ҳаётнинг муайян соҳаларини тартибга солиш асосида нафақат ҳуқуқий тартибга солиш предмети ва ягона усул мавжуд бўлиши, балки тартибга солиш даражаси, яъни кодекслашган ҳужжатнинг мавжуд бўлиши мезон сифатида талаб этилади. Тўртинчидан , ҳуқуқ тизимининг ички тузилиши (ҳуқуқ нормаси, ҳуқуқ институти, ҳуқуқ тармоғи) қонунчилик тизимининг ички тузилиши билан айнан мос келмайди. Қонунчилик тизимининг вертикал тузилиши норматив-ҳуқуқий ҳужжатнинг юридик кучи ва уни чиқарган органнинг ваколатидан келиб чиқиб белгиланади. Бунда қонунчилик тизими муайян мамлакатнинг миллий-давлат тузилишини акс эттиради. Масалан, Ўзбекистон Республикаси қонунчилик тизими республика қонунчилиги ва Қорақалпоғистон Республикаси қонунчилигини ўз ичига олади, Россия Федерацияси қонунчилик тизими федерал қонунчилик ва федерация субъектларининг қонунчилигидан иборат.

Ҳуқуқ тизимининг бошланғич элементи ҳуқуқ нормаси бўлса, қонунчилик тизимининг бошланғич элементини қонуннинг моддаси ёки норматив-ҳуқуқий ҳужжатнинг моддаси, бўлим ва бандлари ташкил этади. Бешинчидан, ҳуқуқ тизими ҳар доим объектив тусда мавжуд бўлса, қонунчилик тизими аксарият ҳолларда қонун чиқарувчи идоранинг субъектив иродаси ифодасини акс эттиради. Ҳуқуқ тизимининг объективлиги шунда намоён бўладики, бунда кишиларнинг хулқ-атворида юз бераётган ижтимоий муносабатларнинг турли кўриниши ва томонлари табиий равишда майдонга чиқади. “Ҳуқуқ тизими” ва “қонунчилик тизими” тушунчалари мазмун билан шаклнинг ўзаро нисбати тарзида майдонга чиқади. Янада аниқроқ айтадиган бўлсак, ҳуқуқ тизими ҳуқуқнинг моҳиятини, мазмунини ифодаласа, қонунчилик тизими ҳуқуқнинг баён этилиш шаклини ифода қилади. Ҳар қандай воқеа, ҳодиса ва предметнинг маъно-моҳияти, ижтимоий вазифаси ва функцияларини уларнинг шакли ўзида мужассам этади. Яъни, шакл ҳодиса ва предмет мазмунининг мавжудлигини таъминлаш воситасидир. Шунга кўра, “қонунчилик” ҳуқуқнинг мавжудлигини, “қонунчилик тизими” эса ҳуқуқ тизими мавжудлигини ифодалайди. Ҳуқуқий нормалар қонунчилик ҳужжатларида мустаҳкамланади, юридик қоида тарзида расмийлаштирилади. Юқорида таъкидлаганимиздек, ҳуқуқ тизими ҳуқуқнинг ички тузилиши, ички таркибий қурилиши бўлиб, унинг мазмуни ўзи тартибга соладиган ижтимоий муносабатлар характери билан белгиланади. Қонунчилик тизими ҳуқуқ тизимининг ташқи шакли сифатида ҳуқуқнинг манбалари тузилишини, норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар йиғиндисини (бирикмасини) акс эттиради. Ҳуқуқ, ҳуқуқий нормалар қонунчиликдан ташқарида мавжуд бўла олмайди, усиз амал қила олмайди. Қонунчилик тизимининг таркибий тузилиши ва таснифланиши Қонунчиликни тизим сифатида ўрганиш қонунчиликнинг бутун мазмун- моҳиятини очиб беришда муҳим аҳамият касб этади.

Тизимли тадқиқотларнинг долзарблиги икки муҳим ҳолат билан белгиланади. Биринчиси, ҳаётнинг табиий ва ижтимоий шарт-шароитларини тизимли, яхлит ва мажмуа тарзида англашнинг амалий эҳтиёжи ўсиб бораётганлиги бўлса; иккинчиси, замонавий назарий ва амалий билим ҳамда фаолият шу даражада чуқурлашиб, ихтисослашиб бормоқдаки, ижтимоий ҳаёт ва ижтимоий амалиёт худди бир-бири билан мутлақо алоқаси бўлмаган, алоҳида қисмларга ёки фаолият шаклларига бўлиниб кетганга ўхшайди. Шундан билим ва ижтимоий фаолиятни нафақат тизимлаштириш, шу билан бирга ижтимоий ҳаёт ҳамда ижтимоий фаолиятни яхлитлаштириш, синтез орқали улар орасидаги боғлиқликларни очиб бериш эҳтиёжи вужудга келади. Айнан шу вазифани тизимли тадқиқотлар ҳал этади. “Тизимлар назарияси”га кўра, ҳар қандай тизимнинг таркибий тузилиши муайян қоидалар ва мезонлар асосида ташкил топади. Бирон-бир тизимни чуқурроқ англаш учун тизим асосида ётадиган ушбу мезонларни аниқлаш лозим. Бу қонунчилик тизимини ўрганиш учун ҳам зарур бўлиб, унинг натижасида қонунчиликнинг нималарга асосланиб “қурилганлиги”, ундаги элементларнинг жамланиши ва бўлиниши асосида нима ётганлигини билиб оламиз. Қабул қилинган қонунларни амалга ошириш механизми аниқ ва камчиликсиз ишлагандагина қонун чиқарувчи муайян ижтимоий натижани кутиши мумкин. Бунда барча зарурий ташкилий тузилмаларнинг саъй- ҳаракати, қонунни қўллаш эса ваколатли, виждонли, таълим ва тарбия кўрган шахсларнинг қўлида бўлиши талаб қилинади. Қонун ҳамда давлат органлари актларини ҳаётга татбиқ этиш ҳуқуқшунослик фани ва амалиёти учун биринчи даражали аҳамият касб этади. Шунинг учун ҳуқуқий ҳодисаларни тизимли, ўзаро алоқада ва яхлитликда олиб ўрганиш мақсадга мувофиқдир Юқорида таъкидланганидек, тизим муайян таркибий қисмлар, бўлинмаларнинг бир бутун муштараклигидир. Шундан келиб чиққан ҳолда,

қонунчилик тизими алоҳида ижтимоий ҳодиса сифатида бир қанча таркибий қисмлар (элементлар)ни бирлаштиради. Қонунчилик тизимининг таркибий қисмлари бир биридан ўз мазмуни ва моҳияти, мақсади ва вазифалари, тузилиши ва шакли, ҳаракат доираси ва майдони ҳамда бошқа хусусиятлари билан фарқ қилади. Қонунчилик тизими тузилишининг мураккаблиги уни ташкил этувчи таркибий қисмларнинг кўплиги, ҳар бирининг алоҳида функцияси мавжудлиги ва ўзаро муносабат (алоқа)да ҳаракатланишида намоён бўлади. Қонунчилик тизими мустақил ҳуқуқий ҳодиса сифатида норматив- институциявий тузилма эканлиги ҳақида юқорида таъкидлаб ўтган эдик. Норматив-қонунчилик юридик тизимларнинг ривожланиши, – С.С. Алексеевнинг кузатишига асосан, – дунё миқёсида, айниқса роман-герман ҳуқуқий тизимида рўй бераётган муҳим ривожланиш танденциясидир. Бу тенденция доирасида қуйидагилар намоён бўлмоқда: а) ҳуқуқда норматив умумлашмаларнинг даражаси ортмоқда ва аввало, бевосита тартибга солинувчи аҳамиятга эга бўлган тизимли умумлашмалар ривож топмоқда. Гап бу ерда қонунчилик тизими, унинг таркибий тузилмалари ривожланаётганлиги ҳақида бормоқда. Бунда нафақат ҳуқуқнинг, қонуннинг интеллектуал кучи, балки уларнинг тартибга солувчи салоҳияти (энергияси) ошмоқда; б) тизимли норматив тузилмалар (яъни, қонунчилик)нинг даражаси юксалиши сабабли ҳуқуқда органик (таркибий) тизимлилик хусусиятлари кенгроқ қулоч ёзмоқда, натижада унинг институциявий тузилма сифатидаги хусусиятлари ривожланмоқда; в) ҳуқуқнинг структураси такомиллашуви баробарида қонунчилик тизими мукаммаллашмоқда. Ҳуқуқий тизимнинг норматив тузилмалари, яъни қонунчиликнинг тизимли хусусият касб этиб бораётганлиги унинг тартибга солувчи таъсирини кучайтиради. Қонунчиликда тизимлилик белгиларининг кучайиши ёки қонунчилик тизимининг муттасил ривожланиши ҳуқуқ ижодкорлиги билан

шуғулланадиган ваколатли давлат органлари фаолияти профессионаллашувини, ҳуқуқ ижодкорлиги системали, кодекслашган кўриниш касб этиши билан боғлиқ. Айнан кодекслашган ҳужжатларда норматив тузилмалар тизимли (системали) сифатларга эга бўлади. Кодекслаштириш қонунчиликни тизимлаштиришнинг асосий тури бўлиб, унда ҳуқуқий қоидалар мазмунан ва мантиқан тизимлаштирилади. Кодекс воситасида норматив-ҳуқуқий материал ўзаро мувофиқлашади, унификациялашади, мантиқан изчиллашади. Ҳар қандай тизим ички таркибий элементлардан таркиб топади. Қонунчилик тизимининг таркибий тузилишини ўрганишда унинг ҳуқуқ тизими билан алоқадорлигига эътибор қаратиш зарур. Қонунчилик тизими – ҳуқуқнинг мазмуни ва ички таркибий тузилишини мустаҳкамловчи, расмийлаштирувчи, моддийлаштирувчи норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар йиғиндиси ҳисобланади. Қонунчилик тизими ҳуқуқ (қонун) ижодкорлиги фаолияти орқали ҳуқуқ нормаларининг яратилиши, расмий ҳужжатларда мустаҳкамланиши ва уларнинг тизимлаштирилиши (системалаштирилиши) оқибатида вужудга келтирилади. Турли норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг юридик кучи бўйича ўзаро нисбати Конституцияга, норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни қабул қилган давлат органининг ваколати ва ҳуқуқий мақомига, шунингдек ҳужжатларнинг турларига мувофиқ белгиланади. Ҳар бир норматив-ҳуқуқий ҳужжат ўзига қараганда юқорироқ юридик кучга эга бўлган бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатларга мувофиқ бўлиши шарт. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар иерархиясида энг юқори ўринни эгаллайди. Конституция давлатимизнинг қонунчилик-ҳуқуқий негизини шакллантиришнинг асосий пойдевори, мустақил давлатчилигимизнинг тамал тоши ҳисобланади. Конституция ўз мазмун-моҳияти билан қонунчилик тизимини уюштирувчи “марказ” бўлиб, қонунчилик тармоқларини шакллантирувчи ва ривожлантирувчи бирламчи асос вазифасини ўтайди. Президент

И.А.Каримов таъкидлаганидек, “Мустақил Ўзбекистоннинг илк Конституцияси – давлат ва жамият ҳаётининг Асосий Қонуни қабул қилинганлиги биринчи босқичдаги қонун чиқариш фаолиятининг гултожиси бўлди. Конституция ёш давлатимиз чинакам мустақиллигининг, янги ижтимоий ва иқтисодий муносабатлар дунёга келишининг мустаҳкам пойдевори бўлиб хизмат қилмоқда”. Ўзбекистоннинг Конституцияси мамлакатда амал қилувчи ҳуқуқнинг муҳим асосий манбаидир. У ўзига асосланган янги норматив ҳужжатларни қабул қилиш учун (ҳуқуқий тизимни “ташқаридан” ўзгартириш) юридик база бўлиб хизмат қилади, шу билан бирга ҳаракатдаги ҳуқуқий нормаларнинг конституциявийлиги ҳақидаги (ҳуқуқий тизимни “ичидан” ўзгартириш) масалани ечиш учун ҳам мезон бўла олади3. Асосий қонун ҳуқуқнинг бош манбаи сифатида, қонунчиликнинг турли соҳалари муштараклигини, яхлитлигини ва ўзаро ички мувофиқлигини таъминлайди. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 16-моддасига мувофиқ, барча ҳуқуқий ҳужжатлар Конституцияга мос ва унга таянган бўлиши лозим. “Бирорта ҳам қонун ёки норматив-ҳуқуқий ҳужжат Конституция нормалари ва қоидаларига зид келиши мумкин эмас”. Ушбу принцип билан Конституциянинг устунлиги принципи биргаликда Асосий қонуннинг ҳуқуқий тизимдаги устуворлигини таъминлайди. Конституция қонунчилик тизимининг умумий ғоялари ва принципларини ўзида мужассам этади. Ўзбекистон қонунчилик тизимининг таркибига Қорақалпоғистон Республикаси қонунчилиги ҳам киради. Бу мамлакатимиз қонунчилик тизимининг ўзига хос муҳим ҳусусиятидир. Ўзбекистон Республикасининг “Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида”ги қонунининг 7-моддасига биноан, Ўзбекистон Республикасида қонунлар ва бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси асосида ва уни ижро этиш учун қабул қилинади ҳамда унинг нормалари ва принципларига зид келиши мумкин эмас. Ўзбекистон ўз давлат мустақиллигига эришганидан сўнг ўзининг мустақил қонунчилик тизимига эга бўлди. Ўзбекистон

Республикаси қонунчилик тизимининг иерархиясини Конституциядан кейин конституциявий қонунлар, кодекслар, жорий қонунлар, парламент палаталарининг норматив қарорлари ташкил этади. Юқорида кўрсатиб ўтилганидек, қонунчликнинг кенг талқинига кўра, бу тизимга Президент фармонлари, Ҳукумат қарорлари, вазирликлар ва давлат қўмиталарининг, маҳаллий давлат органларининг норматив-ҳуқуқий ҳужжатлари ҳам киради. Конституциявий қонунлар амалдаги Конституцияга ўзгартиришлар ва қўшимчалар киритиш учун қабул қилинади. Айрим олимлар қабул қилиниши конституцияда назарда тутилган қонунларни конституциявий қонунлар, деб ҳисоблашни маъқуллайдилар. Олимлар орасида Конституциявий қонунлар масаласида ягона фикр мавжуд бўлмаганлиги сабабли, ҳозирга қадар конституциявий қонунларга мукаммал, ягона таъриф шаклланмаган. Фикримизча, расмий тарзда Конституциявий қонунлар мақомини олган қонунларни конституциявий қонунлар деб аташ мақсадга мувофиқ. Юқорида кўриб ўтганимиздек, ҳуқуқ тизими ҳуқуқнинг ички тузилиши, ички таркибий қурилиши бўлиб, унинг мазмуни ўзи тартибга соладиган ижтимоий муносабатлар характери билан белгиланади. Қонунчилик тизими ҳуқуқ тизимининг ташқи шакли сифатида ҳуқуқнинг манбалари тузилишини, норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар йиғиндисини (уюшмасини) акс эттиради. Ҳуқуқ, ҳуқуқий нормалар қонунчиликдан ташқарида мавжуд бўлаолмайди, амал қилаолмайди. Қонунчилик ҳужжатлари мураккаб таркибий тузилишини (структурасини) яна қуйидаги мезонлар асосида ҳам таснифлаш мумкин: горизонтал, вертикал ва комплекс турдаги қонунчилик тизими. Қонунчилик тизимининг горизонтал қурилиши соҳавий (тармоқ) таснифлаш бўлиб, ҳуқуқий тартибга солишнинг предмети, яъни ижтимоий муносабатлар йўналиши ва мазмунига асосланади. Бу мезонга мувофиқ, ҳуқуқ тармоқларига мос келувчи қонунчилик тармоқлари ажратилади (Масалан, конституциявий ҳуқуқ – конституциявий қонунчилик, фуқаролик ҳуқуқи – фуқаролик қонунчилиги, жиноят ҳуқуқи – жиноят қонунчилиги, меҳнат ҳуқуқи – меҳнат қонунчилиги, маъмурий ҳуқуқ – маъмурий

қонунчилик). Ҳар бир ҳуқуқ тармоғига мос равишда қонунчилик тармоғи шаклланади, масалан, фуқаролик – процессуал ҳуқуқига – фуқаролик процессуал қонунчилиги мос келади, ер ҳуқуқига – ер қонунчилиги мувофиқ бўлади. Қонунчилик тизимининг вертикал (поғонама-поғона, иерархик) тузилиши давлат ҳокимияти органларининг ваколатига кўра поғонама- поғона жойлашувини ва норматив ҳуқуқий актларнинг юридик кучига кўра жойлашувини акс эттиради. Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тизими марказида Конституция туради, ундан сўнг конституциявий қонунлар, жорий қонунлар, президент фармонлари, ҳукумат қарорлари, вазирлик ва давлат қўмиталарининг меъёрий ҳужжатлари, маҳаллий давлат ҳокимияти органларининг меъёрий ҳужжатлари жойлашади. Санаб ўтилган ҳужжатларнинг мана шу жойлашуви уларнинг юридик кучини ҳам акс эттиради. Қонунчилик тизимининг комплекс тузилмалари ҳуқуқий тартибга солиш объектининг хусусияти ва давлат бошқарувининг мазмунидан келиб чиқиб шакллантирилади. Бундай қонунчилик комплекс (мажмуий) тузилмалари қаторига табиатни муҳофаза қилиш қонунчилиги, транспорт қонунчилиги, капитал қурилиш соҳасига оид қонунчилик, фуқароларнинг ижтимоий ҳимоясига оид қонунчилик, хўжалик қонунчилиги кабиларни киритиш мумкин. Қонунчилик тизимини янада чуқурроқ таърифлаш мақсадида уни ҳуқуқ тизими билан қиёслаб таҳлил юритамиз. Аввало, ҳуқуқнинг таркибий тузилиши (структураси) жамиятнинг иқтисодий тизими мазмуни билан белгиланади. Ҳуқуқ тизими қонун чиқарувчи органнинг хоҳишига кўра шакллантирилмайди. Юқорида таъкидланганидек, ҳуқуқ тизимининг элементлари қуйидагилардан иборат: ҳуқуқ нормалари, ҳуқуқ институтлари, ҳуқуқ тармоқлари (баъзан у ёки бу ҳуқуқ тармоғи ичидаги бир турдаги йирик тузилмани “тармоқости ҳуқуқ соҳаси” деб юритилади). Ҳуқуқ тизимининг ривожланиши ва янгиланиши ижтимоий муносабатларнинг такомиллашувига

боғлиқ. Қонунчилик ҳуқуқ нормаларини ўрнатиш, расмийлаштириш ва ҳаётга жорий этиш воситаси ҳисобланади. Қонунчилик ҳужжатлари ҳуқуқий нормаларни умумлаштиради ва расмий ифода этади. Бироқ, қонунчилик тизими норматив-ҳуқуқий актларнинг оддий йиғиндиси эмас, балки бундай ҳужжатларнинг мантиқий мутаносиб ва уйғунлаштирилган тизимидир. Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тизимини шакллантиришда тартибга солинадиган муносабатларнинг хусусиятлари ва қонун чиқарувчи органнинг истаги, манфаати ҳал қилувчи роль ўйнайди. Ҳуқуқнинг ички тузилиши (структураси) қонунчилик тизимини шакллантириш учун объектив асос бўлиб хизмат қилади. Хуқуқни ижод этиш 68 ёки қонун чиқариш жараёнида ваколатли орган ҳуқуқ тармоғи ва ҳуқуқ тузилмаларининг хусусиятларидан келиб чиқиб иш тутиши лозим бўлади. Ўзбекистон Республикаси қонунчилик тизими ўз ички мантиғига кўра, қуйидаги қонунчилик тузилмаларини қамраб олади. Биринчиси – қонунчилик соҳалари бўлиб, муайян ҳуқуқ соҳасининг предмети ҳисобланган ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи нормалар йиғиндисидан иборат. Бунинг маъноси шуки, қонунчилик тизимининг ички тузилиши ҳуқуқий тартибга солиш объектлари, яъни ижтимоий муносабатларнинг мазмунига кўра таснифланишидан келиб чиқади. Масалан, инсон ва давлат (унинг ижроия ҳокимият органлари тимсолида) ўртасидаги ижтимоий муносабатларни тартибга солиш ҳақида сўз кетганда, маъмурий ҳуқуқ қоидалари (нормалари) амал қилади, мулкий муносабатларни тартибга солиш ҳақида сўз юритганимизда эса фуқаролик ҳуқуқи соҳасига оид нормалар амал қилади ва ҳ.к. Иккинчиси – қонунчилик соҳаси ичидаги йирик тузилма, соҳавий ижтимоий муносабатларнинг муайян турларини тартибга солувчи қонунчилик институтини ифодалайди (масалан, фуқаролик қонунчилиги соҳасининг таркибига кирувчи муаллифлик, мерос, ҳадя, олди-сотди, ижара институтлари).

Учинчиси – қонунчилик тизимининг асосини, унинг соҳалари ва институтлари ташкил топишининг бошланғич бўғинини юридик норма, яъни қонун ва бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатнинг нормаси (қоидаси) ташкил этади. Қонунчилик тизимининг ушбу бошланғич қисмини шартли равишда қонунчилик нормаси деб аташ мумкин. Қонунчилик нормаси деганда, Конституциянинг нормасини, қонуннинг нормаси (моддаси)ни, фармоннинг нормасини, ҳукумат қарорларининг нормасини тушуниш лозим бўлади. Тўртинчиси – ўз мазмунига кўра ижтимоий ҳаётнинг нисбатан мустақил соҳаларини ташкил этувчи ҳар турли ижтимоий муносабатлар мажмуини тартибга солувчи, бир неча ҳуқуқ соҳаларига оид ҳуқуқ нормаларини ўз ичига олувчи норматив тузилма қонунчиликнинг комплекс соҳаси (масалан, транспорт, балиқчилик хўжалиги, ҳарбий, темир йўл муносабатларига оид қонунчилик) деб аталади. Масалан, қонунчиликнинг комплекс соҳаси сифатида ҳарбий қонунчилик қуролли кучларнинг жанговар тайёргарлигини, ҳарбий хизмат ўташ тартибини, ҳарбий хизматчилар ҳамда уларнинг оилалари ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини таъминлаш ва қўриқлаш билан боғлиқ бўлган давлат, маъмурий, ер, молия, жиноят ва бошқа ҳуқуқ соҳаларига тегишли нормаларни ўз ичига олади. Юридик адабиётда комплекс ҳуқуқий тузилмалар хусусида аниқ-тиниқ асослантирилган фикрлар йўқ. Шунингдек, қонунчиликнинг комплекс соҳаси мавжудлиги масаласи Ўзбекистон ҳуқуқшунослик назариясида умуман тадқиқ қилинмаган. Шу сабабдан бўлса керак, баъзи илмий асарларда “ҳуқуқнинг комплекс соҳалари” бор, деб янглиш даъво қилиш ҳоллари учрайди. Аввало, шуни эслатиш лозимки, ҳуқуқ соҳаларини шакллантириш (алоҳида ажратиш) мезони ҳуқуқий тартибга солиш предмети ва ҳуқуқий тартибга солиш усули. Улар ҳар бир ҳуқуқ соҳаси учун алоҳида ва ўзига хос ҳодисадир. Ҳуқуқшунос Ў.Ҳ. Муҳаммедов комплекс қонунчиликнинг аҳамияти ҳақида шундай фикр билдиради: “Қонунларни ислоҳ қилиш айни шу билан

изоҳланадики, тармоқ эмас, балки комплекс қонунларнинг, яъни турли тармоққа тегишли ҳуқуқ нормаларини ўз ичига оладиган қонунларнинг сони кескин кўпайди. Бу шубҳасиз, қонуннинг тартибга солиш имкониятини кучайтиришга хизмат қилади, унинг тартибга солиш функциясини мустаҳкамлайди. Лекин қонуннинг норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар ва бутун ҳуқуқ тизимидаги бошқарувчилик имконияти сезиларли даражада заифлашади”3. Чамаси, бундай хавотирга ўрин йўқ. Комплекс ҳарактердаги қонунларнинг пайдо бўлишига ижтимоий ҳаётнинг мураккаблиги ва турли- туманлиги сабаб бўлади. Иқтисодий, ижтимоий-сиёсий ва бошқа муносабатларнинг ривожланиш эҳтиёжларидан келиб чиқиб, қонунчиликни такомиллаштириш жараёнида комплекс характерга эга бўлган ҳужжатлар қабул қилиниши табиий ҳол. Бу комплекс ҳужжатлар ижтимоий ҳаётнинг бутун-бутун жабҳаларига тегишли бўлиши мумкин. Бундай ҳолларда, – деб ёзади проф. С.С. Алексеев, – қонунчиликнинг комплекс соҳалари шаклланади, уларда предмети, мавзуси ва мақсадли белгиларига кўра у ёки бу соҳаларига тегишли турли юридик материал бирлашади. Демак, турли ҳуқуқ соҳаларига тегишли нормаларнинг битта норматив-ҳуқуқий ҳужжатда бирлашиши натижасида комплекс қонунчилик ҳужжати вужудга келади. Россиялик проф. С.В.Поленина ўзининг қонунчилик тизимининг назарий муаммоларига бағишланган монографиясида (1979й.) қонунчиликнинг комплекс соҳалари мавжудлиги ҳақида батафсил тадқиқот ўтказган. Унинг ёзишича: “Эҳтимол, бир ёки икки комплекс ҳужжатнинг мавжудлиги ҳали тегишли қонунчиликнинг комплекс соҳаси мавжудлигини англатмаса керак. Қонунчиликнинг комплекс соҳаси мавжудлиги тўғрисида ҳаётда муайян предметли алоқалар ва бошқарув алоқалари туфайли бирлашган комплекс норматив актлар гуруҳининг ички иерархик боғлиқлиги (бўйсуниши) мавжуд бўлгандагина гапириш мумкин” (57 – бет). Қонунчиликнинг комплекс соҳаси тўла шаклланиб, амал қилиши учун комплекс норматив ҳужжатларнинг тизими (йиғиндиси) мавжуд бўлиши лозим. Шундай қилиб, комплекс

мазмундаги ҳужжатларнинг йиғиндиси, мажмуаси қонунчиликнинг комплекс соҳасини ҳосил қилади. Битта қонунчилик ҳужжатида турли ҳуқуқ соҳаларига тегишли нормаларни жамлаш қонун чиқарувчи органга масалаларни кенг қамровли, яъни комплекс тарзда ҳал қилиш имкониятини беради. Масалан, битта қонунчилик ҳужжатида ижтимоий муҳим масаланинг ҳам фуқаровий-ҳуқуқий, ҳам маъмурий, ҳам жиноий-ҳуқуқий ва бошқа жиҳатлари комплекс тарзда акс эттирилади. Қонунчиликнинг комплекс (мажмуий) тузилмалари қаторига, масалан, табиатни муҳофаза қилиш қонунчилиги, транспорт қонунчилиги, капитал қурилиш соҳасига оид қонунчилик, фуқароларнинг ижтимоий ҳимоясига оид қонунчилик, хўжалик қонунчилиги кабиларни киритиш мумкин. Мамлакатимиз бозор иқтисодиётига ўтаётган бир шароитда янги ҳуқуқ тармоқлари пайдо бўлмоқда. Масалан, корпоратив ҳуқуқ, бюджет ҳуқуқи, божхона ҳуқуқи, парламент ҳуқуқи, тадбиркорлик ҳуқуқи, суғурта ҳуқуқи ахборотлаштириш ҳуқуқи, ижтимоий таъминот ҳуқуқи, муниципал ҳуқуқ ва бошқалар шулар жумласидандир.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати: 1. Абдумажидов Г. Шахсий ҳуқуқ ва эркинликлар: ҳуқуқий нормаларни ривожлантириш. – Тошкент: “Давлат ва ҳуқуқ”, 2000. 2. Рустамбаев М.Х., Е.Н.Никифорова. Правоохранительные органы. – Ташкент: ТГЮИ, 2003. 3. Каракетов Й., Усмоналиев М. Жиноятчиликка қарши курашнинг криминологик чоралари. – Тошкент: “Ўзбекистон”, 1995. 4. Абдурасулова Қ.Р. Жиноятнинг махсус субъекти. –Тошкент: ТДЮИ, 2005. 5. Иноғомжонова З.Ф. нинг умумий таҳрири остида. Жиноят процесси умумий қисм. – Тошкент: ТДЮИ, 2008.

O'xshashlar

Ўзбекистон Республикаси ҳуқуқ тизими билан қонунчилик тизмининг ўзаро нисбати

Қонунчилик тизимининг принциплари

Ҳуқуқ тизими ва тушунчаси

Ҳуқуқ тизими ( Хукук тизими )

Ўзбекистон республикаси қонунчилик тизимининг назарий масалалари