Temur va temuriylar saltanati davlati va huquqi - Huquqshunoslik - Referatlar

Temur va temuriylar saltanati davlati va huquqi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

78 KB

Ko'chirib olish

Temur va temuriylar saltanati davlati va huquqi Reja: 1. A.Temur va temur i ylar saltanat 2. Temuriylar davlatining boshqaruv tizimi. 3. Temuriylar davlatining sud hokimiyati, harbiy qo‘shin va soliq tizimi. 4. "Temur tuzuklari"- temuriylar saltanatining huquq manbai.

XIV asrning o‘rtalariga kelib, Movarounnahrda Chig‘atoy ulu-sining ikkiga bo‘linib ketishi natijasida hokimiyat ancha zaiflashadi. Taxt uchun olib borilgan kurashlar natijasida (1326-1358 yillar) mamlakatda siyosiy tarqoqlikdan foydalangan katta-katta viloyatlarni qabilalar boshliqlari, jumladan Keshni Xoji Barlos, Xujandda Boyazid Jaloyir, Balxni Uljoy Bug‘asulduz, Toshkentni Xizir Yasevuriylaro‘z mulklari sifatida mustaqil boshqarar edi. Buni sabablari birinchidan: Chig‘atoy ulusini parchalanib, siyosiy tarqoqlikning avj olishi, ikkinchidan 140 yil hukm surgan Mug‘ul zulimidan qutulishga intilish, uchinchidan Chig‘atoy ulusini Mug‘uliston xoni Tug‘luq Temurxon tomonidan qayta bosib olinishiga intilishi bilan xarakterlanib kelgan. Ana shunday bir davrda Borlos begining o‘g‘li T a rag‘ay Bahodir - ning o‘g‘li Temurbek tarix maydoniga keladi. Sharafutdin Ali Yazdiyning fikriga ko‘ra A.Temur Xijriy 736 yil sha’ban seshanba 25 kuni ya’ni xijriy 1336 yil 9 aprelda tug‘ilgan. Uning otasi Tarag‘ay Baxodur Barlos urug‘ining boshlig‘i bo‘lib, Xo‘ja Ilg‘or qishlog‘idan edi. Onasi Takina xotun ismli ayol edi. A.Temur yoshlik yillaridayoq bilim olishga kirishadi. Bu haqida uning o‘zi shunday deydi: “Yetti yoshga to‘lganimda meni madrasaga olib borishdi va qo‘limga so‘zlar jadvalini berishdi. Men o‘qiy boshladim. Va erishgan muvaffaqiyatlarimdan behad xursand bo‘ldim”. 9 yoshga to‘lganda esa nomoz o‘qiganligi, 12 yoshda o‘z tengqur-lari bilan suhbatlar o‘tkazganligi va nixoyat 21 yoshda otasini bor mol-mulkini boshqarganligini hikoya qiladi: “Otam amir Tarag‘oy va uning fuqarolarining ekini shu yil mo‘l hosil berdi, qaramol va yilqi ham juda ko‘p tug‘ildi. har o‘n xizmatkor ni b i r i ni b oshli q qilib qo‘ydim, har 20ta otni bir podaga ajratdim har p odani bir xizmatkorga topshirdim. Menga qarashli molu-mulkni boshqarishni maxsus ishonchli xizmatkorga topshirdim”. Yuqoridagilardan ko‘rib turibdiki Temur yoshligidanoq juda tadbirkor bo‘lgan, boshqaruvni nozik sirlarini bilgan. Temurning dunyoqarashida davlatga, harbiy ishlarga bo‘lgan qiziqish juda erta o‘yg‘onadi. Bu haqida shunday deydi: “Men 10 yoshda o‘zimda favqulodda

hukmronlik va ulug‘lik alomatlarini xis qildim. 18 yoshimda o‘zimning suvoriylik va ovchilik hunarim haqida ko‘p o‘yladim. Umrimni qur’on o‘qish, shatranj o‘ynash va ot minish mashqlariga sarf qildim”. A.Temur davlatini tuzishga kirishar ekan, u Samarqanddan boshqa shahar va mamlakatlarni birma-bir ishg‘ol qila boshlaydi. Mug‘ul xoni Tug‘luk Temurxonning o‘g‘li Ilyosxuja Movarounnahrni o‘ziga buysundiradi. Amir Temur esa Keshni amiri etib tayinlanadi. Xon vafot etgandan so‘ng uni o‘g‘li Ilyosxo‘jaga bo‘ysunmasdan mustaqil hokim bo‘lib oladi. Turk amiri qozog‘onning nabirasi Xusaynni jangda yengib 1370 yilda, bosh kent Balxni qo‘lga kiritadi va ikkidaryo oralig‘ida markazlashgan kuchli davlat tuzishga kirishadi. Temurning zafar qozonishida "uch yillik yurish", "besh yillik yurish", "etti yillik yurishlari" alohida ahamiyatga ega. U davlatni idora qilishda kuchli va ko‘p sonli qo‘shinga tayanadi. U o‘z imperiyasini boshqa qo‘shni davlatlarni bosib olish yo‘li bilan kengaytiradi va mustahkamlaydi. Temur davlatining chegaralari shimolda Volga daryosidan janubda hindistonning Ganga, sharqda Xitoy devori va g‘arbda O‘rta yer dengizigacha bo‘lgan katta hududni o‘z ichiga oladi. Bu imperiyaga kiruvchi davlatlar qo‘yidagilar Turon, Eron, Rum, Mag‘rib, Suriya, Misr, Iroqi Arab, Iroki Azam, Mezondoron, Keylam, Shirvon Ozarboyjon, Fors, Jidda, Buyuk Totariston, Xorazm, Xo‘ton, Kabuliston, Boxtar, Zomin, hindiston, Dashti qipchoq, Ok Urda, Gurjiston, Armaniston, Oltin O‘rda edi. Amir ya’ni lashkor boshi (Ilyosxo‘ja davlatida) Soxibqiron ya’ni “shohlarni shohi” degan ma’noda unvonlariga sazovor bo‘lgan. Tuzuklarda yozilishga Temur davlati 9 ulushi kengash va 1 ulushi esa shamshir yordamida barpo etilgan. Ijtimoiy, tuzumiga kelsak, bu haqida A.Temur shunday deydi: “Saltanatning ishlarini qonun qoida va intizomga solib, salta-natni martabasiga zebu-ziynat berdim. Saltanatimni 12 toifaga bo‘ldim, ularga tayangan holda ish yurgizdim”. Bu toifalar ko‘yidagilardan iborat edi: 1. Sayidlar ulamo, shayxlar, fozillar. 2. Aqlli tajribali kishilar, donishmand, olimlar. 3. Duoguy kishilar.

4. Amirlar, sarxanglar, sinohsalar. 5. Askar va xalq. 6. Maxfiy ishlar bilan shug‘ullanuvchi tajribali ishlar. 7. Vazirlar, bosh kotiblar, devon munshiylari. 8. hakimlar tabiblar, munajjim va muxandislar, arxitektor - lar. 9. Muxaddislar, payg‘ambar va uning saxoborlari haqida rivoyat qiluvchi tarixchilar. 10.Mashoyix va so‘ppilar. 11. hunar va sa’nat egalari. 12.har mamlakat va o‘lkalarni yaxshi biluvchi sayohatchi va musofirlar. Amir Temur o‘zining siyosatini amalga oshirishda, davlatni boshqarishda ulamolar, ilm fan ahillari va yuqoridagi tabaka vakil-lariga qattiq tayangan. Bu haqida sohibqiron shunday dedi: “Fan va dinning mashxur kishilari o‘z maslahatlari bilan podsholarga yordam berib kelganlar. Sizlar menga nisbatan bunday qilmayapsizlar. Mening maqsadim mamlakatda adolat o‘rnatish tartib va tinchlikni mustahkamlash, fuqarolarning turmushini yaxshilash, yurtimizda qurilishni kuchaytirish, davlatimizni rivojlantirish. Sizlar bu ishlarni amalga oshirishda o‘z maslahatlaringiz bilan ko‘maklashishingiz kerak”. Amir Temur ana shu tabaqalarning xizmati, ijtimoiy mavqeiga qarab foydalangan, hamda ularni takdirlab turgan. Uning davrida “suyurg‘ol” tariqasida ayrim mansabdorlarga (askarboshi, shoir, ruhoniylar va devon xizmatchilariga) beriladigan mulkchilik rivojlangan. Alohida xizmat ko‘rsatgan beklarga, lashkarboshilarga beriladigan yer-suv mulki ya’ni ma’lum joydan (tuman, viloyatdan) o‘z foydasiga soliq yig‘ib olish haqini beradigan mulk “jogir” rivoj- langan. Temurning davlat gerbi uch doiradan iborat bo‘lib bu shakl tashqaridan o‘rab olingan jahonning 3 qismi Osiyo va Afrika, Yevropa hukmdori degan ma’noni anglatadi. Keshga katta e’tibor berdi. “Qibbat-ul-ilm va obod” deb yuritildi. Shiori “Rusti-rosti”, ya’ni “Kuch adolatdadir” bo‘lgan.

Temuriylar davlatining boshqaruv tizimi Amir Temur davlatini boshqarishda "Tuzuklarda" ko‘rsatilishicha, kengash va maslahatga tayangan. Bu haqida uning o‘zi shunday degan: “Davlat ishlarining to‘qqiz ulushi kengash, tadbir va mashvarat, qolgan bir ulushi qilichdir.” Bunda u albatta o‘z yaqinlari zadogonlar, yirik amaldorlar bilan kengashni nazarda tutgan. Bunga qurultoylar shuningdek harbiy yurishlar oldidan qo‘shin boshliq-lari bo‘lgan amirlar va amrzodalar bilan o‘tkazilgan kengashlarni kiritish mumkin. Faqat boshqarishda emas, harbiy kengashlarga ayniqsa katta ahamiyat berilgan. Yuz ming otliq asar qila olmagan ishni bir to‘g‘ri kengash bilan amalga oshirish mumkin degan fikr bunga guvohlik beradi. Amir Temur huzurida maslahat kengash organlariga qurultoy va davlat kengashini ko‘rsatish mumkin. Qurultoy - bu Temur davrida oliy feodal tabaqalarining kengashi bo‘lib, vaqti-vaqti bilan mamlakat va davlat hayotining muhim masalalarini hal etish uchun chaqirilib turilgan. Bunday qurultoylarni Balxda, qarshi va Korabog‘da, Samarqandda chaqirilgan. Ayrim manbalarda bunday qurultoylar millat majlisi” ham deb atalgan. Qurultoyda barcha shaxzodalar, oliy martabali dindorlar bosh amaldorlar, ma’muriyat xodimlari, harbiy boshliqlar, zadogonlar vakillari ishtirok etishgan. Davlatning markaziy idora organi ham oliy hukmdori ham Temurning o‘zi bo‘lgan, bu haqida shunday deydi “...butun mamlakatda bo‘yruq-formon berish ishlari poshdoning o‘zida bo‘lishi lozimki, har ishda podsho o‘zi hukm chiqarsin, toki hech kim uning hukmiga aralashib o‘zgartirilmasin”. Amir Temur "Tuzuklari"da davlatni idora qilishda 12ta tamoyilga asoslangan. 1. Davlat va saltanatimga bog‘lagan tangri taoloning dini va Muxammad Mustafoning shariatiga dunyoda rivoj berdim. har yerda va har vaqt islom dinini quvvatladim. 2. Davlatning, mamlakatning ustunlarini tashkil qilgan turli tabaqalar va toifalar bilan birgalikda bamaslahat ish yuritish siyosat yurgizish, faqatgina

zo‘rlikka emas ommaga xalqqa tayangan holda ular bilan kengashgan holda ish olib borgan. 3. Maslahat, tadbirkorlik va xushyorlik bilan ish yuritish. Kengashib, ehtiyotkorlik bilan yuritish natijasida o‘z imperiyasini barpo etgan. 4. Davlat ishlarini saltanat qonun-qoidalariga asoslangan holda bajarish. To‘ra va tuzukka ya’ni mulozimlari va qonunlarga tayanib ish ko‘rish. Temur davlatida amirlar, vazirlar, sipohlar o‘z vakolatlariga ko‘ra harakat qiladi. Bu esa temuriylar davlatini huquqiy davlat tamoyillariga asoslanganligidan dalolat beradi. 5. Amirlar va sipohiylar bilan yaxshi munosabatda bo‘lgan, ularni hurmat qilib, xizmatlarini rag‘batlantirib borgan. 6. Adolat va insof bilan ish ko‘rgan. Gunohkorga ham begunohga ham raxm-shafqat qilgan. 7. Sayidlar, ulamoyu mashoyix, oqilu donolar muxandislar, tarixchilarni e’tiborli shaxslar deb izzat va xurmat qilgan. 8. Azmu-jazm bilan ish tutgan, ya’ni nima ishni amalga oshi-rishga qaror qilgan bo‘lsa unga butun vujudi bilan kirishib, oxiri-ga yetkazgan. O‘tgan shahar va payg‘ambarlarning ishlarini o‘rgangan. 9. Raiyat (oddiy xalq) hol-ahvolidan doimo ogoh bo‘lgan. Ular-ning ulug‘larini og‘a qatorida, kichiklarini esa farzand o‘rnida ko‘r-gan. har bir yurtni urf-odatiga, qonun va qoidalariga hurmat bilan qaragan. Ulardan xabardor bo‘lish uchun tarixchi, xabarchilarni yozma ravishda turli xalqlar hayotidan xabardor qilib turishlarini talab qilgan. 10. Turli millat toifalaridan o‘z panohiga kirgan kishilarga xurmat bilan qaragan. Do‘stlik qilgan kishilarga muruvvat ko‘rsat-gan. Dushmanlik qilib, keyin undan pushaymon bo‘lib tavba qilsa dushmanligini unutgan. Unga muruvvat ko‘rsatgan. 11. Farzandlari, qarindoshlar, oshna og‘ayni qo‘ni-qo‘shnilar va u bilan do‘stlashgan kishilarni davlat martabasiga erishganda ham ularni unutmagan. 12. Do‘sti-dushman bilan kelishib yashagan.

Amir Temur buyuk siyosatchi darajasida o‘zga davlatlarni zabt etish, ularni o‘z imperiyasiga qo‘shib olishda, asosan tadbirlar va kengashlarga tayangan holda amalga oshirgan. Ustozlari maslahatlariga tayanib ish ko‘rgan. Piri Zaynitdin Abubakr Taibodiy Amir Temurning ustozi bo‘lgan. Biror mamlakatga yurish qilishdan oldin u bilan maslahatlashgan va u ko‘rsatgan yo‘ldan yurgan. Ustozining maslahlariga ko‘ra saltanat ishlarida to‘rt narsaga amal qiladi. 1.Kengash. 2.Mashvaratu maslahat 3. qat’iy qaror, tadbirkorlik va xushyorlik. 4. Ehtiyotkorlik. Amir Temur bir ishni qilmoqchi bo‘lsa, avval kengash qurgan, keyin Qur’ondan fol ochirgan. Qur’onning hukmiga binoan ish ko‘rgan. Yuqorida aytib o‘tganimizdek, saltanatni tashkil qilish uchun o‘tkazgan 31 ta muhim kengash haqida alohida-alohida Tuzuklarda to‘xtatilib o‘tilgan. Amir Temur saltanatni boshqarishda yirik masalalardan tortib, oddiy masalalargacha alohida e’tibor berib, ularni tartibga solgan. Masalan: saltanat saroyida o‘tirish va o‘rin olish tuzugni ishlab chiqadi. Bu qonunga ko‘ra quyidagicha tartib o‘rnatilgan edi: Temurning o‘g‘illari, nabiralari va qarindoshlari o‘z darajasi va mansablariga ko‘ra oysimon shaklida taxtni o‘rab o‘ti-rishlari kerak. Sayidlar, qozilar, ulamo, fuzalo, shayxlar ulug‘lar o‘ng tomonidan o‘rin olgan. Amiri ul umaro, beklar – begi, amirlar, ulus, tumanlar va qo‘shinlarning sardorlari va amirlari mingboshilar, yuzboshilar, o‘nboshilar o‘z martabalariga yarasha chap qo‘l tomo-nidan joy olganlar. Devonbegi va vazirlar taxt qarshisidan joy olganlar. qolganlari taxt orqa tomonlariga joylashgan. Xirovul amiri taxtning ro‘parasidan o‘rin olsa, ichki xususiy yasovul katta chodir eshik oldida taxtning to‘g‘risida tik turgan. Dadholar esa o‘ng va chap tomonlarida tik turgan. O‘rin olish qoidalarini nazorat qilish amirga topshiriladi. Majlis qoida bilan boshlangandan so‘ng ming tovoq osh, ming dona non keltirilgan va yig‘ilganlarga berilgan. Buni “shohona ziyofat” deb atalgan. Bu davlatda "saltanat qo‘rg‘onlari" deb atalgan amirlar va saltanat saroyining ishonchli, e’tiborli kishilari bo‘lmish vazirlar, ayniqsa (vazirlar) katta mavqega ega bo‘lganlar.

Davlatning markaziy boshqaruv organi devonxona bo‘lib, tarmoq boshqaruvi esa vazirlar tomonidan olib borilgan. Amir Temur vazirlarni tayinlashda juda ehtiyotkorlik va xushyorlik bilan ish ko‘rgan va "Agar podshoh zolim bo‘lib, vazir odil bo‘lsa podshohning jabru zulmiini to‘xtatish chora- tadbirlarini ko‘radi, lekin vazir zolim bo‘lsa saltanat ishlari tez muddatda porakandalikka uchraydi, deb o‘z “Tuzuk”larida qayd etgan. Amirlar, asosan harbiy kishilar bo‘lib, ular lashkarni boshqarish, jangga hozirlash kabi ishlarni yaxshi bilishgan. Amirlarning eng kattasi Amiru-ul-umaro ya’ni amirlar amiri, shohning yo‘qligida uning vazifasini bajarib, sipohga buyruq bera oladigan darajadagi shaxs bo‘lishi kerak. Shu tariqa Amir Temur 313 kishidan 4 nafarini “beklar begi” etib ; bir kishini esa, amir ul-umaro etib tayinlaydi. g‘ayratli or nomusli bo‘lgan yana o‘n ikki kishiga ushbu tartibda daraja berganini aytgan. Birinchi kishiga ming kishiga buyruq berish huquqini bergan bo‘lsa, ikkinchi amirga ikki ming kishiga, 3-chi amirga 3 ming kishiga amir va huquq o‘n ikkinchi amirgacha ko‘paytirib, 12 ming kishiga bo‘yruq bergan. Birinchisi, ikkinsini o‘rniga 2-chisi esa 3-si o‘rniga va hokazo – etib tayinlanadi. 12-chi amir esa amir ul-umaro noibi etib tayinlanadi. Amir ul-umaro esa Amir Temurning noibi hisoblangan. Agarda qaysi bir amirga biror kor hol bo‘lsa, uning o‘rnini noibi egallashi ham belgilanadi. O‘sha 313 amirdan 100 tasi o‘n boshi, 100 tasi yuzboshi, 100 tasi mingboshi bo‘lgan. Jang paytlarida amir-ul umaro amirlarga, amirlar-mingboshilarga, mingboshilar yuzboshilarga, yuzboshilar -o‘nboshilarga boshliq degan bo‘yruq ham bergan. Shuningdek birini vazifasini ikkinchisiga buyurmaslikni ham qattiq tayinlaydi. Amir Temurning to‘rt vaziri bo‘lib, ularning vazifalari maxsus qonunlarda aniq ko‘rsatib qo‘yilgan bo‘lgan Ularning to‘rttalovi ham har kuni devonxonada hozir bo‘lganlar. 1-mamlakat va raiyat vaziri. Bu vazir mamlakatdagi muhim ishlarni, kundalik muammolarni, raiyat ahvolini, viloyatlardan olinadigan hosil, soliq- o‘lponlar, ularni taqsimlash, kirim-chiqimlarni, mamlakatni obodonchiligini

aholini farovonligi ishlarini va xazinani qanday qilib tartibga solinganligi haqida Sohibqironga bildirib turgan. 2-vazir, sipoh (ko‘shin) vaziri bo‘lib, sipoxiylarning maoshini, xizmat evaziga beriladigan mulklarni idora qilgan. 3-vazir egasiz qolgan, o‘lib ketgan va qochganlarga tegishli molu-mulkni, kelib ketayotgan xorijiy savdogarlardan olinadigan zakot va bojlarni, mamlakat chorvalarini, ularni o‘tloq-yaylovlarini boshqaruvchi va bularning barchasidan keladigan soliqlarni daro-madlarini jamlab, omonat tariqasida ushlab turadigan vazir Egasiz mulklarni merosxo‘rlarga berish bilan shug‘ullangan. 4-vazir -saltanat ishlarini yurituvchi vazir. U butun saltanatning idoralari kirim-chiqimi, xazinadan taomlar uchun sarf qili-nadigan xarajatlar, otxona va boshqa jonzotlarga qilinadigan xara-jatlar bo‘yicha vazir. Bulardan tashqari chegara tumanlari bo‘yicha ham uchta vazir tayinlangan. Ular sarhadlar va tobe mamlakatlar muammolari, daromadlarini idora qilganlar. Bosib olingan yerlardagi vazirlardan 7 tasi Devonboshga bo‘ysungan. Kelib tushgan arizalar bilan shug‘ullanuvchi “ariza begi-dodxoh” mansabi mavjud bo‘lgan. Amir Temur ulkan saltanatni uluslarga bo‘lib idora qilgan. U o‘ziga bo‘ysungan butun viloyat va mamlakatlarni 4 o‘g‘liga ulus qilib bergan. To‘ngich o‘g‘li Muxammad Jaxongirga Balx viloyati 12 ming qo‘shin bilan, o‘g‘li Umar Shayx Mirzoga Fors viloyati 10 ming askarga ko‘mondonlik qilish uchun, Mironshohga Ozorbayjon, Iroq va Armaniston 9 ming askar bilan va kenja o‘g‘li Shohruxga Xuroson, Jurjon, Mozondoron, Seyiston viloyati va 7 ming askarga ko‘mondonlikni bergan. Temuriylar davlatining mahalliy boshqaruvi tizimi va ma’muriy bo‘linishi butun davlat okrug-nohiyalarga, o‘n mingliklar-tumanlarga, mingliklar xazoraga, yuzliklar sad va o‘nliklar daxa-larga bo‘lingan. Mahalliy boshqarishning "o‘nliklar" tizimi mavjud bo‘lib, uning asosida askar yetkazib berish ya’ni tumanlar 10.000., xazoralar-1000, sadlar-100, daxalar 10 askar qurollantirib yuborishi kuzda tutilgan.

Temuriy davlati sud hokimiyati, harbiy qo‘shin va soliq tizimi Temur davlatida sudlov ishlarini qozilar tomonidan amalga oshirlgan bo‘lib, ular fuqarolar, harbiylar, ruxoniylar va xizmatchilar ishlarini ko‘radigan qozilar turlariga bo‘lingan. har bir shaharda Dorul-omonat ya’ni hukumat uyi, Dorul- adolat-kozixonalar mavjud bo‘lgan. Yuqoridagilarga ko‘ra temuriylar davlatida qozilar 4 ga bo‘lingan; 1. qozi-askar: -lashkarlar, sipohlar uchun qozi. 2. Urf- odatlar bilan bog‘liq ishlarni ko‘ruvchi Axdos qozi. 3. Ruhoniylar bilan bog‘liq ishlarini ko‘ruvchi Shayx-ul-islom. 4. Aslzodalar bilan bog‘liq ishlarni ko‘ruvchi Ixdom qozisi. Temur tuzuklariga ko‘ra, qozilar asoslangan hukm va qaror chiqarishi zarur bo‘lgan. Agar tomonlardan biri qozining chiqargan qaroridan norozi bo‘lsa davlat boshlig‘iga shikoyat qilish lozim bo‘lgan. Butun mamlakat bo‘yicha qozilar faoliyatini nazorat qilish kozikolonga yuklatilgan. Temur davlatida alohida muassasa “Adolat devoni” bo‘lgan. U asosan, davlatga qarshi qaratilgan jinoyatlar, boshqarish tartibiga va mansabdorlik jinoyatlarini ko‘rib, tegishli jazo tayinlangan. Temur davlatida maxsus jinoyat qidiruv mirshabligi bo‘lgan. U savdo karvonlari harakati xavfsizligini ta’minlash, bosqinchilar va o‘g‘rilar to‘dalarini topish va qo‘lga olish, shariat qoidalarini buzganlarga, darbadarlarga, tilamchilarga qarshi choralar ko‘rish bilan shug‘ullangan. Amir Temurning nomini dunyoga mashhur qilgan hamda uni Soxibqiron, ya’ni shohlarni shohi degan unvonga sazovor bo‘lishi zaminida uning shavkatli amirlari, lashkarlari turadi. Gap shundaki, u hokimiyat uchun kurashga kirgan kunidan boshlab, ana shu sipohni tuzish va uning kuch-qudratini doimo yuksaltrishga alohida e’tibor berdi. Eng oliy bosh ko‘mondon Temurning o‘zi hisoblangan, u bo‘lmagan vaqtlarda qo‘shinlar ishi yuzasidan noibi bosh amir, Amiru-ul-umaro boshchilik, qilgan. Tuzuklarda ko‘rsatilishicha bu unvonga 5 kishi sazovor bo‘lgan, qoidaga ko‘ra “Amir ul-umaro” unvoniga sazovor bo‘lgan

kishilar chegara nohiyalarning hokimi, o‘z yo‘l ostidagi viloyatlarning harbiy va fuqaroviy hukmdori hisob-langan. Ulardan keyingi darajada 4 ta “beklar begi” turgan. Amir-lar 1-12 darajali amirga bo‘linib, darajasiga qarab 1-12 mingta qo‘shinga boshchilik qilgan. Urush vaqtida ular amiri ul-umaroning noiblari hisoblangan. Sipox tashkil qilishda Temur ularga 10 boshi, 100 boshi, mingboshi, amirlar tanlashda bevosita jang maydo-nida o‘zining mahoratini ko‘rsatgan kishilarni tanlaydi. Bu haqida uning o‘zi shunday deydi: Cherik tuzib navkar olmoqda 3 qoidaga amal qildim. 1-dan yigitning kuch-quvvatiga, 2-dan qilichni o‘ynata olishiga, 3-dan aql-zaqovatiyu – kamolotiga e’tibor qildim. Shu uch fazilat jamuljam bo‘lsa navkarlik hizmatiga oldim. Yurish vaqtida ulus va tuman amirlari har chodir (utov) 1 otliq har 2 (kapa chayla) 1 otliq, har 1 o‘troq aholidan 1 otliq miqdorida qo‘shin to‘planishi lozim. qo‘shin ichidagi tuzilish o‘nlar tuzumiga asosan tuzilib, ular boshida o‘nboshi, yuzboshi ming boshilar turgan. Temur o‘z sipohni tuzishda tabiiy qonunchilikga amal qiladi. Shuningdek ularning boshlig‘i qilib, o‘zlarining orasida hammalaridan ham botirini, shijoati ortiqroq jangchini tanlab, qolgan to‘qqiztasini roziligi asosida o‘nboshi qilib tayinlaydi. Bu holat 100 boshi va ming boshilarga nisbatan ham qo‘llangan, bu esa o‘ziga xos harbiy demokratiyani belgisi edi. Amir Temur o‘rnatgan qonun va qoidasiga binoan lashkarlar orasida biror- bir kimsa o‘lsa, yoki qochib ketsa uning o‘rniga yangi kishi taynlash qo‘yidagi tartibda o‘tkazilgan: oddiy jangchi o‘nboshi, o‘nboshi 100 boshi, 100 boshi esa mingboshi bo‘lishiga huquq berila-di. Bu o‘zgarishlar va yangi tayinlanganlar haqida va uning sabab-larini shaxsan o‘zini xabardor qilishlarini talab qilgan. Amir Temur jang maydonlarida hamda saltanat ishlarini boshqarishda mingboshning hukmi yuzboshiga, yuzboshining hukmi o‘nboshiga va 10 boshining hukmi ko‘l ostidagi jangchilarga qat’iy qilib belgilab qo‘yadi. Agarda kimda kim bu qoidani buzsa, u qonuniy jazoga torti-lib, o‘z lavozimidan bo‘shatilgan va o‘rniga yangi shaxs tayinlangan. Amir Temur faqatgina o‘z sipohini tashkil etish yoki uning jangovorligini oshirish ishlari bilangina emas, balki u sipohning ichki masalalari, sipohga ulusda

oziq-ovqat, maosh turli moddiy inomlar qilish, tanho taqsimlash, ya’ni ayrim amirlarga, mingboshi, yuzboshilari uchun boylik, yer-suv, amirlik mansabini berish, martabalarga tayinlash qoidalarini ishlab chiqqan va amalga oshirgan. Maosh tayinlashni quyidagicha amalga oshirgan: Odiy sipoh o‘z vazifasini o‘rinlatib bajarganda unga mingan otining bahosi berilgan, bahodirlarning maoshi ikki ot bahosidan 4 ot bahosigacha. O‘nboshilarning maoshi qo‘l ostidagi oddiy sipohiydan 10 barobar ortiq bo‘lgan. Yuzboshilarning maoshi esa 10 boshilarning maoshidan 2 barobar, mingboshning maoshi esa, 100 boshining maoshidan 3 barobar ortiq belgilangan. Askarlarning maoshi ko‘rsatgan xizmatlariga qarab berilgan. Bundan tashqari alohida ko‘rsatgan xizmatlari uchun (qahramonliklari uchun) “ulufa” “tanho” kabi rag‘batlantirishlar joriy qilingan. Agarda sipohiylardan qaysi biri jangda xatolikka yo‘l qo‘ysa, uning maoshi o‘ndan birga kamaytirilgan. Maoshni belgilash “devon begilar” orqali amalga oshirilgan. Amirlar va amir-ul-umarolarga sarxad yerlaridagi viloyatlardan biri “tiyul” mulk (soliq yig‘ib olish uchun topshiriladigan viloyat, yer mulk) qilib belgilangan. Amir Temur o‘z qo‘shinining yaroq va jixozlari haqida doimo g‘amxo‘rlik qilgan. Oddiy asarlar 18-1 chodir, 1 qilich arra bigiz. 1 qop, baxodirlar 5-1 chodir har biri temir sovut, dubulg‘a qilich o‘q 5 ta ot, yuzboshilar har biriga 1 chodir, 10 ot, sovut, mingboshilar 1-1 chodir, soyabon, boshqa aslaha qurol yaroq ko‘tara olganicha. 1-amir 110 ot, 2-chisi 120 ta ot, 3-si 130 4-chisi 140 ta ot. Amir Temurni o‘zi esa 300dan kam bo‘lmagan ot olishi belgilab qo‘yilgan. Urush va tinchlik paytlarida sipoh va o‘rda 4 tarafdan qo‘riqlab turilgan. Sipohlar, amirlar, yuzboshi, mingboshilar devonxonaga majlislarga bosh kiyimsiz kirishi, qilichsiz kirishi mumkin bo‘lmagan. Hamma vaqt 12 ming askar qorovullikda turgan. Har kecha 1000 kishidan soqchilik qilib turishgan. Har 100 soqchiga 100 boshi tayinlanib, shartlashgan maxfiy so‘z aytilgan

Qo‘shin tuzishda yuqoridagi tamoyillarga, qoidalarga qat’iy amal qilish natijasida Amir Temur o‘rta asrlarda misli ko‘rilmagan jangavorliklarni qo‘lga kiritgan va eng og‘ir shiddatli janglarda ham doimo zafar qozongan. Ko‘p ming sonli armiya va boshqaruv apparatini moliyaviy ta’minlashning asosiy yo‘li turli soliqlarni yig‘ish bo‘lgan. Temur davlatida olinadigan soliqlar quyidagilardan iborat bo‘lgan. 1. Xiroj-solig‘i (nakd pul yoki mahsulot) 2. Sovarin-oliy martabali shaxslarga qilinadigan tortik. 3. Qo‘nalg‘a-safar paytida olinadigan soliq. 4. Shilon puli-podsho va oliy mansabdorlarning ovqati uchun yig‘iladigan soliq. Xiroj miqdori daromadning uchdan biri miqdorida undiril-gan. Shuningdek tashlab qo‘yilgan yerlarni ishlab, hosildor yerga aylantirgan dehqonlardan, hosilning birinchi va ikkinchi yili o‘zi xohlagani ch a soliq to‘lab, 3 yildan boshlab umumiy asoslarda soliq to‘laganlar.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Karimov I.A. O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T.1.-T., 1996 y. 2. Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi. T.5.-T., 1997 y. 3. Karimov I.A. Havfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. T.10.-T., 2002 y. 4. 4.Karimov I.A.Bizning bosh maqsadimiz-jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. T: ’’O`zbekiston’’ 2005 - 96 bet 5. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T: «O’zbekiston” 2003 yil. 6. Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish milliy dasturi. O`zbekiston Respublikasi Oily Majlisining ahborotnomasi. 1997 yil 9-son 7. .Saidov A.X.Hozirgi zamon huquqiy tizimlari T: TDYU 2004 – 428 B 8. Saidov A.X.Xalqaro huquq. 2-tom T: 2001 yil 9. Raxmonqulov X.-A. Mustaqil O`zbekiston yangi huquq tizimining shakillanishi va rivojlanishi. “O`zbekistonda ijtimoiy fanlar”. 2006 yil 4-5 sonlar 8-14 betlar

O'xshashlar

Amir Temur davlati va huquqi

Xitoy davlati va huquqi

Vizantiya davlati va huquqi

Yaponiya davlati va huquqi

ANGLIYA DAVLATI VA HUQUQI