Tadbirkorlik faoliyati subyektlarining majburiyatlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

66.5 KB

Ko'chirib olish

Tadbirkorlik faoliyati subyektlarining majburiyatlari Tadbirkorlik faoliyati subyektlari o‘z faoliyatini amalga oshirish jarayonida ma’lum bir majburiyatlarga ega bo‘ladilar. Tadbirkorlik faoliyati subyekglarining majburiyatlari -qonunlarda belgilangan ma’lum bir xatti-harakatlarni sodir etishga yoki bunday xatgi-harakatlarni sodir etishdan saklanishdan iborat. Mazkur majburiyatlar ikki asos: biri qonunga, ikkinchisi esa shartnomaga muvofiq kelib chiqadi. Tadbirkorning qonunga muvofiqmajburiyatlari umumiy va maxsus bo‘lishi mumkin. Umumiy majburiyatlar, eng avvalo, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi bilan belgilanadi. Jumladan, Konstitutsiyaning 19-moddasida O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi va davlat bir-biriga nisbatan bo‘lgan huquklari. va burchlari bilan o‘zaro bog‘liqdir, deb belgilangan. Shunga ko‘ra fuqaro o‘z tadbirkorlik faoliyatini olib borayotganda davlat bilan bog‘liq bir qator majburiyatlarga, masalan, qonunlarda belgilangan va boshqa qoidalarga rioya qilish, olgan daromadlaridan soliq to‘lab turishi shart. Shu bilan birsa tadbirkor fuqarolar Konstitutsiyaning 20-moddasida belgilanganidek, o‘z huquq va erkinliklarini amalga oshirishda boshqa shaxslarning, davlat va jamiyatning qonuniy manfaatlari, xuquqlari va erkinliklariga putur yetkazmasliklari shart. Shuningdek, boshqa shaxslar, ya’ni yuridik shaxslar va fuqarolarning shaxsiy huquklari va erkinliklariga, iqgisodiy va ijtimoiy huquklariga, fuqarolarning siyosiy huquklari va erkinliklariga to‘sqinlik qilmasligi lozim. Tadbirkor fuqarolarning qonunlarda belgilangan majburiyatlari O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 47-52-moddalarida ham belgilab berilgan. Xususaq, yaadbdokorlar Konstitutsiyada belgilangan burchlarini bajarishda Qonstitutsiya va qonunlarga rioya etishga, boshqa kishilarning huquklari, erkinliklari, sha’ni va qadr-qimmatini hurmat qilishga majburdirlar. Xalqimizning tarixiy, ma’naviy va madaniy merosini avaylab asrashga, atrof-muhitga

ehtiyotkorona munosabatda bo‘lishga, qonun bilan belgilangan soliqlar va mahalliy yigamlarni to‘lashga xamda vatanimizni ximoya kdpishga burchlidirlar. Tadbirkorlik faoliyati subyektlarining maxsus majburiyatlari qonunga muvofiqham kelib chiqadi. Qonunga muvofiq kelib chiqadigan maxsus majburiyatlarga O‘zbekiston Respublikasining Mulk, Ijara, Dehqon xo‘jaliklari, Sug‘urta, Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarining huquklarini himoya qilish, «Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida»gi va boshqa qonunlarda belgilangan majburiyatlarni misol qilib ko‘rsatish mumkin. Qonunlarda belgilangan majburiyatlar majburiy kuchga ega bo‘lib, tadbirkorlarning rioya qilishi shart bo‘lgan qoidalardir. Bu haqda «Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida»gi qonunning 9-moddasida belgilab berilgan. Unda ko‘rsatilishicha, tadbirkorlik faoliyati subyektlari o‘zlari tuzgan shartnoma™ardan kelib chiqadigan majburiyatlarni bajarishlari shart. Tadbirkorlarning majburiyatlari o‘zlari ishtirokida tuziladigan turli bitimlardan ham kelib chiqadi. Bunday majburiyatlarni ham ular o‘z xox^shshari bilan bajarishlari yoki uni bajarishdan o‘zini saqlab turishlari lozim. Misol sifatida tadbirkorlar ipggirokqsa tuziladigan va nihoyatda keng tarqalgan bitimlardan biri oldi-sotdi shartnomasini olib ko‘raylik. Agar tadbirkorlar tovar ishlab chiqarib uni sotadigan yoki vositachi sifatida ishtirok etadigan bo‘lsalar, albatta o‘zgalar bilan tovar ayriboshlash munosabatini o‘zlari keyaishib belgilaydilar. Buvda sotuvchi sifatida ishtirok etayotgan tadbirkor shartnomani bajarish bo‘yicha keyaib chiqadigan barcha majburiyatlarni bajarishi shart. Agar belgilangan majburiyatni bajarmasa, unga nisbatan shartnomada yoki qonunlarda belgilangan javobgarlik tadbiq ztiladi.

Tadbirkorning muhim majburiyatlaridan biri yollanib ishlayotgan xodimlar bilan qonunlarga muvofiq mehnat shartnomalari (bitimlari)ni tuzish va o‘z vaqgida hisob-kitob qilishdir. Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘grisidagi qonunning 9- moddasida belgilanganidek tadbirkor yollangan xodimlar bilan o‘z vaqgida hisob- kitob qilishi lozim. Darhaqiqat, tadbirkor o‘zining xususiy korxonasiga xodimlarni yollanma mehnat asosida jalb etishga hakdi. Bunday paytda u yollanib ishlayotgan xodim bilan O‘zbekisgon Respublikasi Mehnat kodeksining mehnat shartnomasini tuzish to‘g‘risidagi 77-87-moddalari qoidalariga rioya etishga majburdir. Yollanib ishlashga rozi bo‘lganlar bilan mexnat shartnomasyush tuzish uchun shu fuqaro o‘n olti yoshga to‘lgan bo‘lyshi kerak. O‘n besh yoshga ao‘lgan shaxslar ota- onasidan birining yoki ular o‘rnini bosuvchi shaxs (vasiy yoki homiy)ning yozma ravishdagi roziligi bilan ishga qabul qilinadshshr. Ishga qabul qilish uchun pasport yoki uning o‘rnini bosadigan boshqa hujjatlar takdim etadilar. O‘n olti yoshgacha bo‘lgan shaxslar esa tukilganlik to‘g‘risidagi guvohnoma taqdim etish bilan birga turar joydan ma’lumotnoma ham toshniradilar. Ular avval boshqa joyda mexnat qilgan bo‘lsalar, mehnat daftarchasini takdim etadilar. Birinchi marta ishga joylashayotgan xodimga ishga joylashishi bilan besh kundan so‘ng mehnat daftarchasi ochiladi. Xususiy korxonada yollanib ishlayotgan xodimlar bilan meh^ig shartnomasi tuzilgavda ham davlat va jamoat korxonalarssa mehnat qilayotgan xodimlarga nisbatan mehnat qonukchiligida qanday qoidalar belgilangan bo‘lsa, ularga ham ana shu qoidalar to‘liq tatbiqetiladi. Jumladan, ish kuni, ish haftasi va mehnatta’tili davomiyliga, mehnat nizolarini hal etish va boshqalar qonunlarga muvofiq belgilanadi.

Tadbirkor xodisharni ishga yollapvda bajariladigan ishning xususiyatiga, davomiyligiga qarab mehnat shartnomasi yoki bitim (kontrakt) tuzib rasmiylashtirish mumkin. Tadbirkor bilan xodim o‘rtasida tuziladigan mehnat shartnomasi bilan bitim (kontrakg)ni farqpash lozim. Bu farq shundan iboratki, bitim (kontrakt) malakali mutaxassislar bilan tuziladi. O‘z mazmuni bo‘yicha mehnat shartnomasiga aynan o‘xshash bo‘lsa-da, ayrim shartlar fuqarolik huquqiy shartnomalari (masalan, mualliflik, topshiriq, pudrat, yuk tashish kabi shartnomalar)da belgilangani kabi shartlar kiritilishi mumkin. Tadbirkorning qonunda belgilangan majburiyatlaridan yana biri — ishga jalb etilgan barcha xodimlar bilan tuzilgan bitimga muvofiq korxonaning moliyaviy ahvolidan qatiy nazar, to‘la hisob-kitob qilishdir. Bu majburiyatning mazmuni shuni anglatadiki, tadbirkor qanday iqgisodiy ahvolda bo‘lishidan qat’iy nazar, yollanib ishlayotgan, shuningdek, uning qo‘lida mehnat qilayotgan boshqa barcha xodimlar bilan doimo to‘la hisob-kitob qilib borishi lozim. To‘la hisob-kitob qilish tushunchasi xodim tadbirkorning korxonasida mehnat qilayotgan vaqgida, shuningdek, ishdan bo‘shab ketayotganida ham xodimning haqiga xiyonat kdiinmasligani anglatadi. Ma’lumki, xususiy korxonada mehnatga haq to‘lash davlat korxonasida mexdatga to‘lanadigan haqsan kam bo‘lmasligi kerak. Xususiy korxona mehnat qilayotganlarga to‘lanadigan ish haqi qonunda belgilangan tartibda olib borilishi lozim. Ish haqi O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 161-moddasida belgilangan muddatlarda to‘lanishi kerak. Mazkur moddada belgilanishicha, mehnatga haq to‘lash muddatlari jamoa shartnomasi yoki boshqa lokal me’yoriy xujjatda belgilanadi va har yarim oyda bir martadan kam bo‘lishi mumkin emas. Xodimlarning ayrim toifalari uchun alohida hollarda ish haqi to‘lashning boshqa muddatlari belgilab qo‘yilishi mumkin. Haq to‘lanadigan kun dam olish kuni yoki bayram kuniga to‘g‘ri kelib qolsa, mehd^at haqr shu kun arafasida to‘lanadi.

Mehnat shartnomasi bekor qilinganda xodimga tegishli summalar Mehnat kodeksining 110-modsasida belgalangan qoqdaga muvofiq ushbu moddada belgilanishdek: 1) mehnat shartnomasi bekor qilingan kunga qadar ishlayotgan xodimga, mexdat shartnomasi bekor qilingan kuni; 2) mehnat shartnomasi bekor qilingan kuni ishlamayotgan xodimga, u xisob- kitob qilishni talab qilgan kun to‘lanishi kerak. Mehnat shartnomasi xodimning tashabbusi bilan bekor qilinganida unga tegishli ish haqi, uning miqsori xususida taraflar o‘rtasida nizo kelib chiqmasa: 1) qonun bo‘yicha yoki shartnomaga muvofiq mehnat shartnomasini bekor qilish haqida ish beruvchi ogoqlantirishi shart bo‘lgan xodimga, ogoxlantirishiga ko‘ra u ishni tashlab ketishga haqli bo‘lgan kundan kechikgirilmasdan; 2) mehnat shartnomasini bekor qilishi haqida ish beruvchini ogohpantirishi shart bo‘lmagan xodimga, - ishdan ketgan kunning ertasidan kechiktirmasdan to‘lanishi lozim. Mehnat shartnomasi bekor qilinganda xodimga tegishli haqning miqsori yuzasidan nizo chiqmagan taqsirda, xodimga shak-shubhasiz tegadigan summaning ish beruvchi Mehnat kodeksining 110-moddasi birinchi va ikkinchi qismlarida ko‘rsatilgan mudsatlarda to‘lashi shart. Darhaqiqat, tadbirkor moddiy ahvolining nochor bo‘lish-bo‘lmasligidan qatiy nazar, xodimlarga ish haqi to‘lashni yoki ishdan bo‘shaganidan so‘ng hisob-kitob qilishni kechiktirishga haqli emas. Xususiy korxona moliyaviy jihatdan inqirozga uchraganda, ya’ni to‘lovga qobiliyatsiz, nochor qarzdor yoki singan deb topilganda ham eng avvalo xodimlari bilan hisob-kitob qilishi lozim. Tadbirkor xodim bilan hisob-kitob qilganida unga tegishli haqni bir yo‘la to‘lashi shart. To‘lanadigan haqni qismlarga bo‘lib to‘lashga faqat xodimning roziligi bilan yo‘l qo‘yiladi. To‘lanmay qolgan summani talab qilib olishi uchun uch yillik da’vo mudsati belgalanadi. Tadbirkorning qonunda belgilangan asosiy majburiyatlaridan biri yollanib mexnat qilayotgan xodimlarni ijgimoiy va tibbiy sug‘urta qilishdir.

Ijtimoiy va tibbiy sururta kdldirish xodimning mavsumiy, vaqginchalik yoki dsimiy ishga qabul qrlinganidan qatiy nazar amalga oshiriladi. Xususiy tadbirkorlik to‘g‘risidagi Nizomning 27-moddasida belgilanganidek, xususiy tadbirkor O‘zbekiston Respublikasi qonunlariga muvofiq ijtimoiy va tibbiy sururta hamda ijtimoiy ta’minot jamgarmasiga majburiy ajratmalar ajratadi. Ijtimoiy sug‘urta to‘lovlari xodimlar ish haqidan ushlab qolmay, tadbirkor tomonidan to‘lanadi. Tadbirkor mehnat shartnomasi asosida yollanib ishlayotgan barcha xodimlar uchun ijtimoiy sug‘urta jamg‘armasiga belgilangan tartibda to‘lov to‘laydi. O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 282-moddasida belgilanganidek barcha xodimlar davlat yo‘li bilan ijtimoiy sug‘urta qilinishlari lozimdir. Davlat ijtimoiy sugurtasi uchun ish beruvchilar, shuningdek sug‘urta qilinganlarning o‘zlari badallar to‘laydilar. Mehnat kodeksining 283-moddasida belgilab qo‘yilganidek, ish beruvchilarning davlat ijtimoiy sururtasi mablaglari xisobidan ta’minlash huquqidan mahrum qilmaydi. Demak, yollanib mehnat qilayotgan xodimlarni sug‘urta qilish umumiy qoidaga ko‘ra xususiy tadbirkor zimmasida bo‘ladi. Xodimlarni ijtimoiy muhofaza qilish uchun nafaqa jamg‘armasiga, aholini ish bilan ta’minlash jamg‘armasiga, ijtimoiy sug‘urta jamg‘armasiga majburiy to‘lovlar ajratish joriy etilgan. Ana shu ajratmalar hisobidan ijtimoiy sug‘urta qilingan xodimlarga ijtimoiy sug‘urta sodir bo‘lganda tegishli ta’minot belgilangan tartibda to‘lanadi. Xususan, to‘lanadigan ta’minot quyidagichadir: - vaqgincha mehnat qobiliyatini yo‘qotganda, beriladigan nafakalar; - ayollarga homiladorlik va tugash davri uchun beriladigan nafakd; - bola tug‘ilganda beriladigan nafaqa; - yoshga doir, nogironlik, boquvchisini yo‘qotganlik uchun to‘lanadigan pensiyalar; - dafn etish marosimi uchuy beriladigan nafaqalardan iborat.

(O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksinitsg 285-288-moddalari). Buvdan tashkrri xodimlar tibbiy sug‘urta ham kdlinadi. Tibbiy sug‘urta ishga yollovchi tomoniDan amalga oshyryladi. Tibbiy sugurta O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 40-modsasida «Har bir inson malakali tibbiy xizmatdan foydalanish huquqiga ega», deb ta’kidlanadi. Tibbiy sug‘urta shartlari va miqsori O‘zbekiston Respublikasining hukumati tomonidan belgilab qo‘yiladi. Tadbirkorning O‘zbekiston Respublikasi «Tadbirkorlik faoliyati erkinliganing kafolatlari to‘grisida»gi qonunining 9-moddasida belgilangan asosiy majburiyatlaridan biri xavfsizlik, ekologiya, sanitariya, gagayena va mexnatni muhofaza qilish talablariga rioya etishlaridir. Tadbirkorning o‘z korxonasiga xodimlarni ishga jalb etishi uchun qonunda belgilangan bunday qoidaning ahamiyati tadbirkor shaxsning, iste’molchining, yollanib mexnat qilayotganlarning, qolaversa, davlatimizning ham manfaatidan kelib chikdsi. Chunki mehnatga jalb qilingan shaxs ish faoliyatini xavfsiz amalga oshirishi uchun hamma sharoit yaratilgan bo‘lishi kerak. Ma’lumki, atrof-muhitni, ekologiyani saqlash hozirgi kunda o‘ta dolzarb muammoga aylanib qoldi. Shuning uchun ham tadbirkorlar o‘z faoliyatini amalga oshirishda xususan ekologiyani saqlashi, atrof-muhitni ifloslantirmasligi shart. Ehtiyotsizlik natijasida ekologiyaga yetkazilgan ziyon qayta tuzatib bo‘lmas darajaga kelib qolishi ham mumkin. Bu xrlda davlat ham, xalq ham katga zarar ko‘radi. Tadbirkorlar, mehnatni muhofaza qilish talablariga rioya etishlari lrzim. Shu bilan birgalikda meqnatni muhofaza etish qoidalariga rioya etishni ta’minlashda ishga qabul qilinayotganlarning ana shu ishga yoki lavozimga qanchalik mos, ya’ni maxsus bilimga yoki tayyorgarlikka ega ekanligi ham ahamiyatga ega. Demak, tadbirkor fuqarolarni ishga qabul kdlishda mehnatni muxrfaza k^oshsh qoidasiga to‘liq rioya etishi kerak. Xodim maxsus bilimga yoki tegishli ma’lumotga ega bo‘lishi, deganimizda, fuqaroning ma’lum bir soxa bo‘yicha oliy

$ma’lumotga yoki maxsus o‘rta ma’lumotga ega bo‘lganligi va bu xususda tegishli hujjati borligi hisobga olinadi. Zarur tayyorgarlikka ega, deb \ISoblash uchun xodim bajaradigan ish, ish sharoitlari, xavfeizlik qoidalari, ish yuritish tartibi haqida to‘rri tasavvurga egaligi yoki ilgari ham mazkur vazifalarda mehnat qilganligi x^isobga olinadi. Ishga qabul qilinayotgan shaxs kasb jihatdan yaroqli bo‘lishi lozim. Kasb jihatdan, deyilganda xodimning malakasi, hunari, bajaradigan ishga mos bo‘lishi, salomatligi, xulq-atvori, yoshi va boshqa holatlari bajaradigan ishiga muvofiq bo‘lishi lozimligi tushuniladi. Tadbirkor xodimlarni ishga qabul qilishda yuqorida ko‘rsatilgan ana shu qoidalarga rioya etishi lozim. Aks holda kelib chiqqan huquqiy oqibatlar uchun tadbirkor ham javobgar bo‘ladi. Agar tadbirkor mahsulotlar ishlab chiqarib uni realizatsiya qilish natijasida foyda (daromad) oladigan bo‘lsa, ayirbosh qilinadigan mahsulotlarning qonun hujjatlariga muvofiq sertifikatlariga ega bo‘lishlari lozim. Tadbirkorlar «Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida»gi qonunning 9-moddasida belgilanganndek, buxgalteriya gezkor va statistika x^sobini qonun hujjatlari talablariga muvofiq yuritishlari lozim. Ular o‘zlari olib borayotgan faoliyatlari to‘g‘risidagi hisobotlarni tegishli organlarga belgilangan tartibda va muddatlarda taqdim etishlari shart. Bundan tashqari manzili va boshqa rekvizitlari o‘zgargan bo‘lsa, ular bu haqda tegishli davlat sfganlariga o‘z vaqgida xabar berishga majbur.$

Adabiyotlar: 1 Karimov I. A.. O‘zbekiston buyuk kelajak sari (O‘zbekiston XXI asr bo‘sagasida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafo-latlari). T., «O‘zbekiston», 1998, 567-6. 2. Karimov I. A. O‘zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo‘lida. T., «O‘zbekiston», 1995, 241-6. 3. O‘zbekiston Respublikasining Korxonalar, Ijara, Mulkchilik to‘g‘risidagi qonunlari. T., «Adolat», 1997. 4. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Tadbirkorlik faoliyati subyektlarining huquqlari

Tadbirkorlik faoliyatini davlat yo`li bilan qo`llab-quvvatlash va tadbirkorlik faoliyati subyektlarining huquqlarini himoya qilish

Tadbirkorlik faoliyati sohasida yuridik xizmat ko`rsatish

Tadbirkorlik faoliyati sohasida qo`llaniladigan shartnomalar tizimi

Tadbirkorlik faoliyati uchun soliq undirishning huquqiy qoidalari