Bosh sahifa
Referatlar
Huquqshunoslik
Шахсий номулкий ҳуқуқлар тушунчаси ва турлари
Шахсий номулкий ҳуқуқлар тушунчаси ва турлари
Yuklangan vaqt:
20.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
95.5 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Квалификация тушунчаси ва турлари
Ашёвий ва мулкий ҳуқуқлар
Жиноятларни квалификация қилиш тушунчаси ва турлари
Ҳуқуқий хулқ тушунчаси ва асосий турлари
Давлат – фуқаролик-ҳуқуқий муносабатнинг иштирокчиси сифатида. Объектлар
![Номулкий ҳуқуқларнинг тушунчаси ва белгилари "Шахсий номулкий муносабатлар", "шахсий ҳуқуқлар" ибора-лари ҳуқуқий мазмунга эга бўлиб турли қонунлар ва бошқа норма-тив ҳужжатларда мустаҳкамлаб қўйилган. Масалан, Конституция-нинг VII бобида, Фуқаролик кодексининг 99-моддасида шахсий ҳуқуқлар ҳақида қоидалар мавжуд. Бошқа қонунларда (масалан, Жиноят кодекси, Оила кодекси ва ҳ.к.) ҳам шахсий ҳуқуқларни ҳимоя қилиш, улардан фойдаланиш масалалари ўз аксини топган. Шахсий ҳуқуқ жуда кенг қамровли тушунча ва фақат Консти-туциядагина бу кенг мазмун ўз ифодасини топган. Бироқ, алоҳида қонунларда, жумладан, ФК ёки ЖКда бу тушунчалар талқинида айрим ўзига хосликлар мавжуд. Бироқ айни вақтда улар ўртасида туташ нуқталар ҳам йўқ эмас. Айрим муаллифлар инсон ҳуқуқлари – шахс ҳуқуқий мақомини белгилашнинг муҳим ва ажралмас таркибий қисми эканлигини кўрсатиб, бу ҳуқуқий мақом турлича эканлигини эътироф этади. Уларнинг фикрича, шахснинг умумий ҳуқуқий мақоми билан бирга, унинг тармоқ, тармоқлараро ва махсус ҳуқуқий мақомлари ҳам мавжуд ҳамда улар ўртасида ўзаро боғланиш борлигини эсдан чиқармаслик шарт[84]. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг VII бобида ўз ифодасини топган шахсий ҳуқуқлар ҳам ўз мазмунига кўра юқори-даги нуқтаи назарга мосдир. Албатта, Конституцияда мужассамлан-ган шахсий ҳуқуқлар мазмуни ўз талқинига кўра ФКда назарда тутилган шахсий ҳуқуқлардан ғоят кенг. Бу шахсий ҳуқуқлар бир вақтнинг ўзида турли ҳуқуқ тармоқлари орқали ҳимоя қилинади. Илмий адабиётларда номоддий неъматларнинг ва номулкий ҳуқуқларнинг ўзига хос хусусиятлари тўғрисидаги фикрларда уму-мийлик кўпроқ эканини таъкидлаш лозим. Уларда шахсий номулкий неъматларнинг қуйидаги хусусиятлари кўрсатиб ўтилади: –улар фуқароларнинг турли эҳтиёжларини қондиришга қара-тилган бўлади;](/data/documents/28e6a3ab-4cab-43e9-b678-de9a6ce1d7e6/page-2.png)
![–улар бевосита пулда баҳоланиши мумкин эмас; –улар шахсдан ажралмайди (бундай неъматларни сотиш, ҳадя қилиш, мерос қилиб қолдириш ва бошқача тарзда шахсдан ажратиш мумкин эмас); –улар умумий қоидаги кўра, фуқаронинг туғилиши билан бошланиб, ўлими билан тугайди[85]. Шахсий ҳуқуқларнинг номоддий характери иқтисодий мазмун-дан маҳрум ҳолда юзага келади. Бу шуни билдирадики, шахсий номулкий ҳуқуқлар баҳоланиши мумкин эмас, улар учун текинлик хосдир, уларнинг амалга оширилиши бошқа шахсларнинг тенг қийматдаги мулкий мажбуриятларини назарда тутмайди. Номулкий неъматлар объекти, бу шахсдан ажратиб бўлмайдиган номоддий неъматлар: ном (исм), шаън, қадр-қиммат, соғлик, шахсий ҳаёт сири, шахсий дахлсизлик ва бошқалардир. Ихтиро, фойдали модель, саноат намуналарининг тегишли ҳуқуқий муносабатлар объекти деб тан олиниши учун яна ақлий фаолият натижаларини баҳолай оладиган ваколатли органнинг қарори ҳам керак. Қонунлар бир қатор ҳолларда баъзи номулкий ҳуқуқлар ёки шу ҳуқуқлар мазмунига кирувчи баъзи ваколатларни бошқа шахсга ўтказишни (беришни) кўзда тутади. Чунончи, товар белгисига бўлган ҳуқуқ юридик шахс қайта ташкил этилиши сабабли бошқа юридик шахсга ўтиши мумкин. Баъзи шахсий номулкий ҳуқуқлар мерос бўйича берилади (нашр қилиш ҳуқуқи, асарни қайта ишлаб чиқиш ва тарқатиш, патент олиш ҳуқуқи). Баъзи номулкий ҳуқуқлар мерос сифатида ўтмаса ҳам, бироқ, ҳуқуққа эга бўлган шахснинг вафотидан кейин учинчи шахс томони-дан ҳимояланади. ФКнинг 1054-моддасига асосан, муаллифнинг вафотидан кейин асарнинг дахлсизлигини ҳимоя қилиш васиятнома-да кўрсатилган шахс томонидан, бундай кўрсатма бўлмаган тақдир-да эса, муаллифнинг меросхўрлари, шунингдек қонунга мувофиқ, муаллифлик ҳуқуқларини ҳимоя қилиш мажбурияти юклатилган шахслар томонидан амалга оширилади. Фуқаро вафот этган оила аъзосининг шаъни ва қадр-қимматини ҳимоя қилиш тўғрисида даъво билан судга мурожаат қилиш ҳуқуқига эга. Агар муаллиф ва](/data/documents/28e6a3ab-4cab-43e9-b678-de9a6ce1d7e6/page-3.png)
![Шахсий номулкий ҳуқуқларнинг турли кўринишдаги тасниф-лари мавжуд. Аввало, шахсий ҳуқуқнинг мулкий ҳуқуқлар билан боғланган ва боғланмаганларини фарқлашади. Мулкий муносабатлар билан боғланган шахсий номулкий ҳу-қуқлар, уларни амалга оширишда мулкий ҳуқуқнинг юзага келиши-да асос сифатида кўриниши мумкин. Чунончи, шахснинг адабий асарга муаллифлиги (шахсий ҳуқуқ) ўз кетидан қалам ҳақи(гонарар) олишни вужудга келтириб, мулкий ҳуқуқни юзага келтиради. Мулкий ҳуқуқлар билан боғлиқ бўлмаган шахсий номулкий ҳуқуқларга, номга, ташқи қиёфага, шаън ва қадр-қимматга бўлган ҳуқуқ киради. Бу номулкий ҳуқуқлар мулкий ҳуқуқ билан бирон тарзда боғланишда бўлмайди. Шахсий номулкий ҳуқуқ бир қатор белгилар билан тавсифла-нади. Бу белгилар жумласига номоддий кўринишдаги мустақил шахсий номулкий ҳуқуқ эканлиги ва уларнинг ҳуқуқ эгасидан бегоналаштирилмаслигини киритиш мумкин. Бу муносабатларда жисмоний ва юридик шахс муайян номоддий ваколатларга эга бўлган субъект сифатида намоён бўлади. Бунда шуни таъкидлаш керакки, фуқаронинг муомала лаёқатининг чекланганлиги ёки муомалага лаёқатсизлиги шахсий номулкий ҳуқуқни (соғ-саломат бўлиш ҳуқуқи, шахсий дахлсизлик, қулай атроф-муҳитга бўлган ҳуқуқи) амалга оширишга ҳалақит бермаслиги лозим. Баъзи ҳуқуқшунослар умуман шахсдан ажратиб бўлмайдиган объектларга нисбатан субъектив ҳуқуқнинг бўлишини рад этадилар ва бунда шахсий ҳуқуқлар тўғрисида эмас, балки шахсий неъматлар тўғрисида гапириш тўғрироқ деб ҳисоблайдилар. А.А.Ҳасанов бу масалада анъанавий нуқтаи назар ниҳоятда мақбул деган хулосага келади. «Шахс» ва «ҳуқуқ» тушунчаларини бир-биридан фарқлаш шак-шубҳасиз лозим. Ахир шахс нафақат ушбу неъматлар билангина эмас, балки авваламбор онг, ирода билан, шунингдек ижтимоий, маънавий сифатлар билан тавсифланади[86].](/data/documents/28e6a3ab-4cab-43e9-b678-de9a6ce1d7e6/page-6.png)
![фуқароларга тегишли бўлади (соғ-саломатликка бўлган ҳуқуқ, хусусий қиёфага, тиббий сир, фарзандликка олиш сирига бўлган ҳуқуқлар ва бошқа шахсий ҳуқуқлар) бошқалари эса, фақат ташкилотга тегишли бўлади, жумладан, фирма номига бўлган ҳуқуқ шундай ҳуқуқлар сирасига киради. Шахсий номулкий ҳуқуқларнинг турлари ва доираси кенг. Олимлар ҳар доим ўз тадқиқот мақсадларидан келиб чиқиб, муайян ўлчовни ишлаб чиқадилар ва қўллайдилар. Натижада шахсий но-мулкий ҳуқуқларнинг янги қонуниятлари очилади, у ҳақда билимла-римиз бойийди ва кенгаяди. Масалан, ҳозирга қадар баъзи муал-лифлар шахсий номулкий ҳуқуқларни тайинланиш мақсади бўйича[87], субъектлар бўйича ва шахсга ажратиб бўлмайдиган ҳолатда тегиш-ли бўлган маънавий неъматлар бўйича[88], шахсий номулкий ҳуқуқ-ларнинг ҳуқуқий табиати, амалга оширишнинг ўзига хос хусусият-лари бўйича[89] туркумлашга ҳаракат қиладилар. Т.Фадеева шахсий номулкий ҳуқуқларнинг моҳиятига кўра қуйидаги турларга бўлади: 1) шахсий индивидуаллаштиришга қаратилган шахсий номул-кий ҳуқуқлар: номга бўлган ҳуқуқ (юридик шахснинг номланишга бўлган ҳуқуқи), шаън, қадр-қиммат, ишбалармонлик обрўйига бўлган ҳуқуқлар; 2) шахснинг жисмоний дахлсизлигини таъминлашга қаратилган шахсий номулкий ҳуқуқлар (яшаш, эркинлик, истиқомат жойи, турар-жойга бўлган ҳуқуқлар); 3) шахснинг ички дунёси ва унинг манфаатлари дахлсизлигига қаратилган шахсий ҳуқуқлар (шахсий ва оилавий сирлар, хусусий ишларга аралашмаслик, шаън ва қадр-қиммат)[90]. А.А.Хасанов шахсий номулкий ҳуқуқларни 4 гурухга ажратишни таклиф этади. Уларнинг биринчи гуруҳига, шахснинг жисмоний бардамлигини таъминловчи (яшаш ҳуқуқи, соғлик ҳуқуқи, (саломат-ликни муҳофаза қилиш), соғлом атроф-муҳит ҳуқуқи) шахсий номул-кий ҳуқуқларни](/data/documents/28e6a3ab-4cab-43e9-b678-de9a6ce1d7e6/page-8.png)
![киритилса, иккинчи гуруҳига шахснинг ўзига тегишли бўлган (номга бўлган ҳуқуқи, хусусий қиёфа (кўриниш)га бўлган ҳуқуқи, шаън ва қадр-қиммат ҳуқуқи) ҳуқуқлар киради. Учинчи гуруҳни шахснинг мухтор (автоном) ҳолатини (шахсий ҳаёт сири) таъминловчи (адвокатлик сирига бўлган ҳуқуқи, нота-риал ҳаракат-лар сирига бўлган ҳуқуқи, банк сирига бўлган ҳуқуқи, тиббий сир ҳуқуқи, фарзандликка олиш сирига бўлган ҳуқуқ, ёзишмалар, телефон сўзлашувлари ва телеграф хабарлари сирига бўлган ҳуқуқ, турар-жой дахлсизлигига бўлган ҳуқуқи, шахсий ҳуж-жатларнинг дахлсизлик ҳуқуқи) ҳуқуқлар ташкил қилади. Тўртинчи гуруҳ эса интеллектуал ва бошқа фаолият натижаларини ҳимоя қилишга йўналтирилган (фан, адабиёт, санъат асарларининг, ра-ционализаторлик таклифлари, ихтиро, саноат намуналари, фойдали моделлар муаллифларининг номулкий ҳуқуқлари, товар белгисига бўлган ҳуқуқи) ҳуқуқларни ўз ичига олади. Юқоридаги турли туркумлаш мезонлари шахсий номулкий ҳуқуқлар мазмунини яхшироқ англаб етишга ва тегишли даражада ҳимоя қилишга имкон беради[91]. Ушбу туркумлаш мезонлари доимий равишда кенгайиб бориши табиий. Бу мезонлар асосида туркумлаш шахсий номулкий ҳуқуқлар ҳимояси учун муҳим аҳамиятга эга. Бу шахсий номулкий ҳуқуқлар-нинг янги турларини қонунларда мустаҳкамлаб қўйиш, улар ҳақида-ги нормаларни такомиллаштириш фуқаролик ҳуқуқи фанини ривож-лантириш учун асосий манба бўлиб хизмат қилади.](/data/documents/28e6a3ab-4cab-43e9-b678-de9a6ce1d7e6/page-9.png)
![тасдиқланиши, унинг ижтимоий ҳолатидир. Қадр-қиммат эса мазкур ҳолатнинг соҳиби онгида акс эттирилиши, яъни жамият томонидан тақдирланишига кўра шахснинг ўз-ўзига берган баҳосидир. Бу масала Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодекси[92]нинг 6-моддасида айтилганидек, меҳнат соҳасида ўзини камситилган деб ҳисоблаган шахс камситишни бартараф этиш ҳамда ўзига етказилган моддий ва маънавий зарарни тўлаш тўғрисидаги ариза билан судга мурожаат қилиши мумкин. Ишчанлик обрўси жисмоний ёки юридик шахснинг фуқаролик муомаласида иштирок этганидаги инсофли ёки инсофсиз ҳаракат қилишини билдиради. Бирон-бир фуқаронинг ёки ташкилотнинг номига, шаънига доғ туширишга, бадном қилишга, қадр-қимматини пастга урадиган маълумотларни тарқатишга қонун йўл қўймайди. Бундай ҳолларда ҳуқуқлари бузилган шахсларнинг манфаатлари, жиноят қонунчилиги нормалари (ЖКнинг 139- 140-моддалари) қў-риқланиши-қўриқланмаслигидан қатъи назар, фуқаролик қонунчи-лиги билан ҳимоя қилинади (ФК, 100-модда). Ҳар қандай салбий маълумотлар шаън ва қадр-қимматни, ишчанлик обрўсини пастга урадиган ёки унга доғ туширадиган маълумотлар ҳисобланавермайди. Фуқаролик қонунида назарда ту-тилган маълумотлар, биринчидан, бировнинг шаънига доғ тушира-диган ёки қадр-қимматини ишчанлик обрўсини пастга урадиган бўлиши; иккинчидан, бу маълумотлар тарқатилган бўлиши ва учинчидан, мазкур маълумотлар ҳақиқатга тўғри келавермайдиган бўлиши керак. Шахсларнинг обрўсига доғ туширадиган маълумотлар, дейил-ганда турмуш доираларига, жамиятимиз ахлоқ тамойилларига бўлган муносабатларнинг салбий баҳоланиши тушунилади. Маълумотлар конкрет фактларга баҳо беришдан ёки шахснинг хулқини, хатти-ҳаракатини баҳолашдан иборат бўлиши мумкин. Бундай ишлар бўйича жавобгар тараф фактларнинг ҳақиқатда бўл-ганлигини исботласагина ёки келтирилган баҳо ва тавсиф далил-ларига тўғри келишини исботласагина, даъвогар олдида жавобгар-ликдан озод қилиниши мумкин. Агар жавобгар](/data/documents/28e6a3ab-4cab-43e9-b678-de9a6ce1d7e6/page-11.png)
