Ўрта асрларда Ўзбекистонда сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар - Huquqshunoslik - Referatlar

Ўрта асрларда Ўзбекистонда сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

189 KB

Ko'chirib olish

Ўрта асрларда Ўзбекистонда сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар Режа: 1. Ислом с иёсий ва ҳуқуқий таълимот и нинг ўзига хос томонлари ва йўналишлари. (Имом Бухорий Бурхониддин Марғиноний) сиёсий ва ҳуқуқий қарашлари. 2. Халқ озодлик харакати сиёсий-ҳуқуқий қарашлари ҳақида. 3 . Фаробийнинг с иёсий ва ҳуқуқий таълимот лари 4. Беруний , Ибн-Сино ва бошқаларнинг сиёсий ва ҳуқуқий қарашлари

Ислом динининг асосчиси Пайғамбар Муҳаммад ибн Абдулло (с.а.в.) 610 йилда дунёда янги ислом динини эълон қилди ва бу дин тез орада дунёга тарқалди. Ўрта Осиёга - Туронга кейинчалик араблар Мовароуннаҳр д еб атаган бизнинг мамлакатимизга Ислом VIII асрнинг бошида кириб келди. Исломга қадар бу ерда асосан Зардуштийлик дини ва унинг қонун-қоидалари, урф-одатлари амал қилар эди. Ислом ўзидан аввал амалда бўлган урф-одатлар ва қонун-қоидаларни сиқиб чиқарди. Уларнинг ўрнига ўзининг қоидаларини ўрнатди. «Биринчи ҳижрий асрда ислом ҳуқуқи шакллана бошлаб, иккинчи ва учинчи ҳижрий асрларда тараққиёт босқичларига кўтарилди. Ҳижрий иккинчи аср бошларида илк ҳуқуқий мактаблар (мазҳаблар) юзага кела бошлади ва янги шаклланган ислом жамияти ўзининг бошланғич ҳуқуқий ва қонуний институтлари- муассасаларини қуришга муваффақ бўлди» 1 Ислом ва унинг қонун-қоидаларига қизиқиш ҳ амма замонларда ҳам юксак бўлган. Айниқса 11 сентябрь АҚШда, Нюъйорк шаҳрида содир этилган қўпорувчилик ҳаракатларидан кейин Америка ва Европа мамлакатларида унга қизиқиш я нада ортди. Ўзбекистонга ислом дини, ислом ҳуқуқи, турли мазҳаблар, ақидавий оқимлар ва ғоявий йўналишлар Бух о ро, Самар қ анд, Хоразм, Фарғона, Сурхандарё, Қашқадарё ҳудудларига VIII аср бошида кириб ке л ди. Ислом қонуншунослиги, Ислом ҳуқуқи Ўзбекистонда, Бухаро, Самар қ анд каби йирик шаҳарларда тез суратлар билан ривожланди ва ўзига хос ҳуқуқуий мактаб яратилди. Фиқ ҳ - Ислом ҳуқуқи дунёда машҳур олимлар томонидан ўрганилди. Мажид Хаддурий, Хербет Ж. Либес-амери калик ва уларнинг китобларини-«Исломда ҳуқуқ» мисол тариқасида кўрсатиш мумкин. Ўзбек тарихчиларидан Наршахнининг “Бухоро тарихи” асари, Рус олимларидан В.В. Бартольднинг Туркистон тарихига оид асарлари. Бизнинг мамлакатимизда бугун араб ва форс тилларидаги манбаларни ях ш и билган олим Абдулҳаким Шаръий Жузжонийнинг «Ислом ҳуқуқшунослиги» деган китоблар и ни келтириш мумкин. Ислом Қуръон ва Суннага кўра ўз қонунчилиги-Шариатни ривожлантирар экан кўп жиҳатда н арабларда мавжуд бўлган одат ва қонунларнинг айримларини бекор қилиш, тақиқлаш ва айримларини эса Қуръонда, Суннада тасдиқлаш йўли билан қонунлаштирди. Ислом қонунларини авваламбор араб қабилалари ҳаётига ҳамда янги араб халифалиги тасаруфига киритилган мамлакатларда жорий қилишни амалга оширди. Самарқанд шаҳри босиб олингандан кейин (тахминан 712 й.) Ўзбекистон араб ҳалифалигининг бир қисмига айлантирилади. Ў рни келганда шуни айтиб ўтиш керакки, араблар томонидан Ўрта Осиёни босиб олиш ва унинг х а лқларини Исломга 1 Абдулѕаким Шабрий Жузжоний. «Ислом ѕуєуєшунослиги. Ѕанафий мазѕаби ва ўрта Осиё фиєѕлари». Ташкент-2002 й. 17 б.

киритиш жараёни осон бўлган эмас. Ўзбекистон аҳолиси узоқ курашлар ва юришлар натижасида исломни қабул қилди. Ислом қанчалик «мустаҳкам” бўлмасин у ички зиддиятлар ва қарама- қаршиликлардан ҳоли эмас эди. Энг катта бўлиниш бу Хавориж (хорижийлар) ва Шиа оқимидагиларни аҳли Сунна ва жамоага қарши турганлари б ў лди. Ички тафовутлар исломда турли йўналишлар ва мактабларнинг пайдо бўлиш и га саба б бўлди. Шариат (ислом қонунчилиги) «Шаркат», «Шар и а», «Шар» сўзлари су в га олиб борадиган йўл маъносида ишлатилган» 1 Шу боисдан араблар ҳозирга қадар шоҳ кўчани (проспект) «аш-Шориъ» деб атайдилар. Демак шариат деган и су в га олиб борувчи, ҳаётга етакловчи, дин йўли, ёруғ й ў л деган маънони англатади. Аҳли шаръ (шариат аҳли) деб эса мужтаҳид, қози, фақиҳ ва муфтийлар назарда тутилади. Шариат ягона бир тизимга, таснифга эришмаган. Масалан, Суннийлар уни ташқи кўринишига кўра уч қисмга бўлганлар: Ибодат (ибодатлар ва уларга тегишли мажбуриятлар); Муомалот (фуқаролик ҳуқуқи); Уқубат (жазолар). Шиалар эса қуйидагича таснифлаганлар: Ибодат, Уқуд (икки томонлама- шартномали ҳуқуқий муомал ат ), Ийқоот (Битим-бир томонидан бўладиган ҳуқуқий муамолат), Аҳком (бошқа ҳуқуқий ҳукумлар). Усулил-фикҳ илми асосида Шаръий манбаларга асосланган ҳолда суннийларда тўрта масҳаб шаклланди ва ҳар бири ўзига хос йўналишда ривожланди. Ҳар бир мас х аб тарафдори ўз имомига эргашган ҳолда ҳаракат қилиши белгиланди. Айрим фақиҳлар бундай қоидаларга итоат қилмасдан масхаб доирасидан чиқиб Қуръон, Сунна ва Саҳобалар ривоятларига асосланган ҳолда эркин ҳаракат қилиши-ижтиҳод қилишни хо ҳ лаганлар, талаб қилганлар. Бундай эркинлик Ислом қонунчилигини нг ривожланишига, бойишига ва дунёдаги э нг мукаммал ишланган қонунчилик тизимлар идан бирига айлан ишига ижобий таъсир этди . Ислом қонунчилиги–фикҳни нг ривожланишида бизнинг Ватандошларимизнинг ҳиссалари улкандир. Абу Мантур Матрудий, Бурҳонуддин Марғиноний, Насафий, Баздавий Дабусий ва бошқалар. Суннийлар таълимотига кўра ислом беш рукн (вазифани) ўз аъзолари олдига мажбурият қилиб қўйган. 1. Шаҳодат (Аллоҳнинг борлиги ва элчисининг барҳақлигига гувоҳлик бериш) калимаси. 2. Намоз 3. Рўза 1 Абдулфазл ибн Манзур, «Лисонул-араб» 3-жилд 421-422 бетлар Барйт, Дор Содир, 1997.

4. Закот 5. Ҳаж (имкони бўлса) Усули тарбия (шариат илми) Абдураҳмон ибн Халдун (1332-1406) ўзининг «Ал- Муқаддима» асарида илм икки қисмга: 1. Инсон учун табиий бўлган и лм унга тафаккур ор қ али эришилади. 2. Нақл (ривоят) ор қ али пайғамбарлардан ўрганадилар. Биринчи даражадаги илмлар ҳикмат ва фалсафада ўрганилади. Инсон уларни Қуръон ор қ али турли масалаларга доир далиллар асосида унга эришади. Иккинчи гуруҳ илмлар « Н ақлий ва вазвий илмлар унда хабарлар (хадислар) ор қ али шариат асосчисидан нақл ва ривоят этилади. Ақлий» илмларни адабиётларда «Маъқул», «Нақлий»ларни эса «Манқул» илмлар деб юритилади. Шариат илмлари ислом динига тегишли бўлган илмларни ўрганади улар: Қироат илми, тафсир илми, Ҳадис илми, фиқ ҳ илми, Калом илмларидан иборатдир. Қироғот илми Қуръонни ўзгаришлардан ҳимоя қилган. VII-IX асрларда «Қуръон Сабъа» («етти қори»)лар томонидан турли халқларда Қуръонни нг ўқилишини шеваларнинг тўғри ёки нотўғри эканлигини аниқлаганлар. Қироат илми энг камида етти хилга бўлинади. Бу тўғрида исломда кўп китоблар битилгандир. Тафсир илми аввааламбор Қуръоннинг оятларини тушунтириш, пайғамбар хадисларини араб тили грамматикасига биноан тушунтириб бериш керак эди. Бизнинг мамлакатимизда Имом Бухорий, Имом ат-Термизийлар каби Имомларнинг бу соҳадаги қилган ишлари мусулмон дунёсида мақтовларга сазовор бўлган. Ф ибин Аббас, Муҳаммад Ба қ ирлар биринчи хадисчилардан ҳисобланадилар. Қуръони Карим бўйича жуда кўп тафсифлар ёзилган бўлиб, уларнинг энг машҳури бўлган тарихчи Мухаммад ибн Жарир ат-Табарий қаламига мансуб «Тафсири Табарий» номи билан шуҳрат қозонган «Жомиъул-басн фи тафсирил-Қуръон»дир 1 . Пайғамбар Муҳаммад (с.а.в.)нинг сўзлари, амаллари, тасдиқлари ҳақидаги маълумотлар хадис илмидир . Машҳур Муҳаддисслардан: Саҳиҳ ал-Бухорий, Саҳиҳ ал- Муслим, Жоми ат-Термизий, Абу Довид, Ан -Насоний ва ибн Можал л ардир. Шулардан иккита биринчилари Мовороунна ҳ рда қолган тўрт нафари эса Хуросонлик хадисчилардир. Ф икх илми, ислом ҳуқуқидан иборат бўлиб, Қуръон, Сунна, Ижмо ва Қ ёс каби манбаларга асосан шаклланган. Ҳуқуқшунослар эса манбаларни Ижтиҳо д 2 ор қ али ўрганганлар ва хулосалар чиқарганлар . Ижтиқодга йўл қўйилиши эса исломда турли 1 Абдулхаким шаръий Жузжоний. Ислом ѕуєуєшунослиги. Тошкент. 2002 й. 25б. 2 И жтиєод єонунларни єўллашда ва шарѕлашда эркинлик.

ҳуқуқий мактабларнинг ва қарашларнинг вужудга келишига олиб қо лган. Фикх икки асосий қисмга “Усулул-фикх” ва “Фурулъул фикх” га бўлинади. Калом илми, ибн Халдун фикрига кўра, иймонга тегишли масалаларни ақлий далиллар билан исботлаш. Ислом ҳуқуқининг манбалари. Дунёвий давлатларда ҳуқуқ манбалари табиий ҳуқуқ қ а биноан давлат томонидан ўрнатилган қонунлар ва қонун остидаги актлардан иборат бўлса, исломда эса ҳуқуқ авваламбор илоҳий манбага яъни Қуръон ва Суннага асосланади. Бизнинг фикримизча табиий қонунлар илоҳий қонунларга жуда яқиндир. Чунки табиий қонунлар ҳам инсон учун бирламчидир. Қуръони Карим 23 йил давомида (610-632 й.й.) Пайғамбар Ҳазрат Муҳаммад алайҳиссаломга Аллоҳ томонидан нозил қилинган илоҳий китобдир. 114 сура, 6210 оят, 77434 сўздан иборат. Макка шаҳрида нозил бўлган сураларни Маккий суралар (13 йил 95 сура ) М адинада нозил бўлган (10 йил 19 сура) мадинаий суралар деб ата лади. Маълумки Қуръон оятлари оғзаки айтилган . Шу сабабдан пайғамбаримиз ҳаётлигида Қуръон суралари одамлар томонидан оғзаки ёддан айтилган. У Ҳазрати Усмон халифалиги йилларида Зайд ибн Собит раҳбарлигидаги ҳайъат томонидан ёзма шаклга келтирилган. Ҳазрати Усмон халифалиги даврида қайтадан ислом дунёси учун Қуръондан нусхалар кўчирилиб й ирик-йирик шаҳарларга юборилди. Ундин кўзланган мақ с ад турли халқларда Қуръонни ўқиш бир хил д а бўлишлигини таъминлашдан иборат эди. Қуръоннинг мўъжизалиги уни нг ўзида ақидавий-ғоявий, қонун ва аҳлоқ қоидаларини (нормаларини) ўзида мужассамлаштиришидир. Олимларнинг фикрига кўра 1 фикҳий –ҳуқуқий масалалар бўйича Қуръонда қуйидаги оятлар мавжуд: 1. Ҳаққулоҳ (амалий ибодатлар) бўйича 140 оят. 2. Шахсий ҳуқуқ (оила, талоқ, васият...) 70 оят 3. Муомалот ёки фуқаролик ҳуқуқи 70 оят 4. Жиноят ва жазо-30 оят. 5. Суд ва суд жараёни-20 оят. 6. Давлат ва ҳуқуқ соҳасида эса- 3 оят. Ҳаммаси бўлиб, 333 та оят. «Сунна»-йўл-йўриқ Пайғамбар сўзлари, фел ь лари (амалларга) тасдиқлари, шунингдек саҳобаларнинг сўзлари, амаллари йиғиндисидир. «Сизлар учун икки нарса қолдирдим.», мадомики уларга амал қилиб юрсангизлар, ҳеч қачон адашмайсизлар, улар О лоҳнинг китоби ва менинг суннатларимдир деган эди Пайғамбар. 1 Муѕаммад Юсуф Мусо ва Абдулѕаким Шаърий Жузжоний асарларида.

Пайғамбарга авваламбор ҳукмлар ваҳий бўлган. Ваҳий бўлмаган тақдирда у ижтиҳод асосида ҳукм қилган. Албатта Пайғамбар ва саҳобалар ижтиҳод қилишда Ислом фалсафаси ва таълимотларига асосланганлар. Ҳ адис ва ҳ адисшунослик тушунчаси ҳам мавжуд ҳадис суннанинг асосий қисмини яъни Пайғамбарга тегишли қисмини ўз ичига олади. ИЖМО – келишув, иттифоқ маъносини англатади. Ҳуқуқшуносликдаги машҳур олимларнинг у ёки бу масала бўйича бир қарорга келишларидир. Шулардан имомларнинг фикрлари ваҳий бўлганлиги сабабли мажбурийдир. Қиёс яъни солиштириш, қиёслаш ор қ али аниқлашга айтилади. Тўрта ҳуқуқий мактаблар мавжу д дир. 1. Ҳанафийлар масхаби Абу Ҳанифа ( И роқ) асосчиси 2. Маликий мазҳаби. Имоми Молик (Мадина) 3. Шофиъий мазҳаби. Имом Шофиъий (Мадина, Миср). 4. Ҳ анбалий мазҳаби. Ахмад ибн Ханбал (қадимий Макка мактаби асосида) ташкил топган. Исломда икки оқим мавжуд Суннийлик ва Шиалик оқимлари Ҳазрати Мухаммад (с.а.в.) сиёсатда, давлатчиликда катта ишларни амалга оширди. Биринчидан, тарқоқ араб қабилаларини Ислом таълимотлари асосида ягона давлат – халифаликка бирлаштирди. Улар д а ягона қонунчиликни яъни шариатни жорий этди. Унинг сўзлари, ам а ллари қонун даражасига кўтарилди. Пайғамбар ҳаётлигида давлатни идора қилиш қийин бўлмади. Унинг вафотидан кейин ҳокимият тепасида ким бўлиши керак, деган сиёсий масалаларда турли ч а қарашлар пайдо бўлди. Бу эса турли сиёсий таълимотлар, йўналишларни нг пайдо бўлишига олиб келди. Абулҳамид Шаръий Жузжонийнинг фикрига кўра давлат ишлари бўйича Қуръонда атиги учта оят бор эди. 1. «Аллоҳга, Пайғамбарга ва амир эгаларига (сизларга ҳоким бўлган кишиларга) бўйсунинглар» 105 2. «Ва (эй Муҳаммад), улар билан кенгашиб иш қилинг” 106 3. «улар ўзаро кенгаш асосида иш олиб борадилар» (Шуро сўраси, 38 оят) 4. Шу мавзуга оид икки хадис мавжуд. "Менинг саҳобаларим юлдузлар сингаридурлар. Улардан ҳар б и рига иқтидо қилсангиз – изидан борсангиз, тўғри йўлдан борган бўлурсиз» ва «Имомлар қ ура йш (қабиласи) д ан бўлурлар». Имомлар кимлардан бўлиши аниқ бўлсада «улул-амр» (амир

эгалар и ) давлат бошлиқлари кимлар бўлишлиги масаласида аниқлик йўқ эди. Абу Бакр ва Умарлар кенгаш асосида амр э тиб сайландилар. Умар Халиф Абу Луълуъ исмли қул томонидан п и чоқланади. У вафот этмасдан саҳобалардан ўзининг ўрнига халифа этиб бир кишини сайлашларини сўрайди. Са ҳ обалар Усмонни сайладилар. Усмон қаттиққўл давлат бошлиғи бўлмаганлиги сабабли бошқарув ишларида қариндошчилик ва таниш- билишчиликка йўл қўйганлиги сабабли унга қарши норозилик кўчаяди. У ўлдирилади. Унд а н кейин халифа (имомни) танлаш мураккаблашади ва қуйидаги йўналишлар вужудга келади. 1. Миср ва Мадина аҳолиси пайғамбарнинг амакивачаси Али ибн Абу Толибни кўрсатишади. 2. Басраликлар Пайғамбар сафдоши Тал ҳа ни кўрсатишди. 3. Куфаликлар пайғамбарнинг холасини ўғли Зубайрн 4. Шом (сурияликлар) эса бўлажак халифа Усмон уруғидан бўлиши тарафдори бўлдилар. Суннийлар таълимотида имом б ў лиш учун тўртта талаб қўйилди: 1. Шариатни ях ш и билиш ва Ижтиҳод қилиш қобилиятига эга бўлиш; 2. Олий аҳлоқ ва юксак фазилатли бўлиш. 3. Ҳокимият шартлари бўйича етарли маълумотларга эга бўлиш ҳозирги замон тили билан гапирганда бошқарув санъатини яхши билиш; ҳарбий ишларни билиш; 4. Қурайш наслидан бўлиш (ибн Холдун бунга қарши бўлган). XX аср о х ири XXI бошларида Ислом дунёсида жиддий ҳаракатлар содир б ў лди. Аниқроғи, исломни ниқоб қилиб олган турли оқимлар, таълимотлар жонланди. Масалан, Ваҳобийлар, хи езби таҳрир бизнинг мамлакатларимизда ўтиш даврида авж олди. 11 сентябрь 2001 й. Нюйоркда бўлган террористик ҳаракатидан кейин исломга бўлган «қизиқиш» дунёда яна ошди. Айниқса террорчиларнинг дунёқараши, мақсади тўғрисида мақолалар ч оп этилди. Уларнинг энг ашаддий террорчилари Афғонистон худудида тўпланган эди. Т олибонлар ҳаракати ҳокимиятни қўлга олиб, Ал-Қоида каби ўта урушқоқ қўпорувчи ташкилотларга бошпана берган эди. Дунё жамоатчилиги бунга қарши бирлашди ва уларга қарши муросасиз юришни бошлаб юборди. Бу курашда АҚШ давлати етакчилик қилди. Матбуотда глобал ислом террорчилиги каби тарифлар, тушунчалар пайдо бўлди. Индонезияда «Жамои ислом», Фаластинда “Хезбуллах”, дунёга террорчиликда номи чиққан «ал-Қоида» унинг етакчиси Б елл адин бўлди. Барча демократик, дунёвий кучлар, давлатлар бир томонда бўлиб, Исломдаги террорчи гуруҳлар, тўдаларга қарши муросасиз

курашга к и ришдилар. Бу ўринда шуни айтиш керакки, жиноят ва жазо фани соҳасидаги террорчилик таърифи, тушунчаси бугун дунёда содир бўлаётган глобал террорчилар ҳаракатининг фарқи бор. XXI аср бошида ги террористик ҳаракат дунёда ягона халифалик давлатини тиклаш, соф Ислом ва шариат қонун-қоидаларини ўрнатишни ўз олдига мақсад қилиб қўйдилар. Халифалик тарафдор - лари Ўрта Осиё , жумладан Ўзбекистонда ҳам «Хезби тахрир», «Ислом харакати» каби номлар остида яширин варақалар тарқатиб, ўзларининг «таълимотлари»ни омма орасида син г дирмоқчи бўлдилар. Аммо кўпчилик халқ уларнинг чақириғларини қабул қилмасдан кўп жиҳатдан дунёвий таълимотларга асосланган давлат сиёсатини қўллаб-қувватладилар. Исломга азалий традиция ва одат қоидаларига биноан хурмат ва эъҳтиром билан ёндашилмоқда. Ислом ниқоби остидаги террорчилар дунё жамоатчилиги олдида исломни обрўсизлантириб, Европа, Америка мамлакатлари халқлари орасида уни “урушқоқ» зўрликка асосланган дин экан деган ф и крларни туғулишига сабабчи бўлдилар. Ислом ҳуқуқшунослигини ривожланишга у лк ан ҳисса қўшган Имом фақиқлар кўп бўлганлар.Хадисчилик соҳасида Имом Бухорий ва ат-Термизийлар кабилар бўлган Ахмад Яссавий, Нақшбандий, Кубро кабилар эса тасаввуф (сўфизм) таълимотини ривожлантирдилар. Бурҳониддин Марғиноний кабилар эса фикҳ илмига ривож бердилар. Ханафий мазҳаби таълимотларига биноан Мовароуннаҳрлик факҳлар ислом ҳуқуқи соҳасида ижод қилиб, кўплаб китобларни ёзиб қолдирганлар. Марғиноний «Ал-Ҳидоя» (53 та китобдан иборат) энг мукаммал ишланган асар ҳисобланади . У инглиз, форс, рус каби жаҳон халқлари тилларига таржима қилинган ва бугун ислом ҳуқуқини ўрганиш бўйича асосий манбалардан биридир. Имом Бурҳониддин Абул-Ҳасан Али Ибн Абу Бакр Ибн Абдулжалил ал-Фарғоний ал-Марғиноний 1123 й. Фарғонанинг Риштон туманида туғилган. Ханафий мазҳабида буюк фикҳ ва муштаҳид даражасига кўтарилган, шайҳул-ислом лақабига сазовор бўлган олим эди. Унинг ўғиллари ҳам олимлик даражасига кўтарилган ва китоблар ёзган ҳуқуқшунослар эди. Унинг ўзи фикҳ илмини ўз отасидан ҳамда ўз замонининг етук олимларидан: Имом Боҳовуддин Али ибн Муҳаммад ибн Муҳаммад Исмоил ал- Асбижобийдан (вафоти 535 ҳ.й.) (Асбижоб Сайрам шаҳридир), Абдулазиз Марғиноний Ҳасан ибн Мансур Ўзгандий, Муҳаммад ибн Аҳмад ан-Насафий ва бошқалар. Марғиноний Фарғонада туғулган бўлсада унинг фаолияти кўпгина Шарқ мамлакатларида бўлиб, умрининг охирги йиллари Самарқанд шаҳрида ўтади. У 593 ҳижрий (1196-97 йй.

милодий) Самарқанд шаҳрида вафот этган. 400 дан ортиқ Муҳаммад отли фақиҳлар дафн этилган Муҳаммадийлар қабристони («Турбат ул-Муҳаммадиййин») ёнида дафн этилган. Унинг асарлари: «Нашрул-мазҳаб», «Китобутаносикил-хос», «Китоб фил-фароиз» (меросга тегишли), «Ат-тажтун-навозил» (икки фатволар мажмуаси), “Мухторотун- навозил”, «Мазийдун фи Фуруъ-ил-Ҳанафия», Имом ат-Шайбонийнинг асари-«ал-Жамиъ ал-кабийр» нинг шарҳи, “Бидоятул-Мубтадий”, «Ал-Ҳидоя»нинг қисқача варианти «Бидоятул-мубтадий» кабилардир. «Ҳидоя»да Ислом ҳуқуқи Ҳанафия мазҳаби ғоялари асосида бир тизимга келтирилган. «Ҳидоя» авваламбор ислом қонун-қоидаларининг мажмуаси бўлса, шу билан бир вақтда кўплаб тарихий маълумотлар манбаи ҳамдир. Масалан, Саҳобалар ва имомлар исмлари 50 дан ортиқ, уруғлар номлари 12 та, жўғрофий ва тарихий номлар 55 та. «Ҳидоя» ўзига хос жуда қисқа, аниқ ва мисоллар ёрдамида ҳуқуқ соҳалари баён этилади. «Ҳидоя»нинг биринчи қисми илоҳийга-таҳорат ва амалий ибодатлар (намоз, рўза, закот ва ҳаж)га тегишлидир. Иккинчи қисми эса оила ҳуқуқи, қул сақлаш ҳуқуқи, жиноят ва жазо, ҳалқаро ҳуқуқ, вақф ҳуқуқи ва бошқарувларга тегишлидир. «Ҳидоя»нинг биринчи қисмида кўплаб исломда машҳур бўлган саҳобалар, имомларнинг исми (50 дан ортиқ), уруғлар, табақалар номлари (12 та) тарихий жойлар (35 та) кўрсатилган ва уларнинг ҳар бири тўғрисида маълумотлар берилган. «Ҳидоя»нинг ёзилиш услуби ҳақида гапирадиган бўлсак унинг ниҳоятда қисқа, масалаларнинг айнан моҳиятини амалий мисолларда бошқа масхаблар билан қиёслаш орқали тушунтирилиши ўзига хослигини белгилайди. Бурҳониддин Марғиноний ёзган тўрт жилтдан иборат «ал-Ҳидоя» асари суннийлик йўналишида мукаммал ишланган ҳуқуқий бир тўплам бўлиб, унда 55 дан ортиқ китоб бўлиб, мерос ҳуқуқидан бошқа ҳамма ҳуқуқий соҳаларни ўзида мужасам-лаштиргандир. Нима учун мерос ҳуқуқи киритил-маган деган саволга келганда мутахассисларнинг фикрига кўра Имоми Аъзам Абу ханифа мерос муносабатларини алоҳида фан (Ал-Фариз) деб атаган ҳолда фикҳдан мустақил равишда ўрганишни тавсия этган. «Ал-Ҳидоя»нинг жаҳон тилларига таржима қилиниши ва ўқилиши масаласига келганда шуни айтиш лозимки, Олмониялик олим доктор Экарт Шийвак тўплаган маълумотларга кўра, «Ҳидоя»нинг арабча асл матни 1818 й. (1234 ҳ.й.) Калкуттада, кейинчалик Бомбейда, сўнгра эса Лакну, Кавнпур, Деҳлида нашр этилди. XIX Қоҳирада ва Қозон шаҳарларида ҳам чоп этилган. Қоҳирада унинг танқидий 1908 й.й. ва 1980 й.й. нашр этилди. «Ал-Ҳидоя»нинг русча нашри Н.И.Гродеков томонидан инглизча

таржимасидан 1893 йилда Тошкент шаҳрида нашр этилди. 1994 й. Профессор А.Саидов томонидан биринчи жилди такроран нашр этилиди. Қолган жилдлари устида бугун ишланмоқда. «Ал-Ҳидоя» нинг ўзбек тилида таржимаси Салоҳиддин Муҳиддинов раҳбарлигида 2000 й. Биринчи жилди таржима қилинди ва нашр этилди. Қолган жилдлари устида бугун ишланмоқда. Хулоса қилиб шуни таъкидлаш жоизки, Моварауннаҳр ҳуқуқий мактабининг етакчи олими Бурхониддин Марғинонийнинг сиёсий ҳуқуқий қарашлари дунёдаги кўпгина университетларда ўрганиб келинмоқда. У ҳуқуқий соҳа адолатлилик ва қонунийликнинг ёрқин тимсоли сифатида доимо ўрганилади. 2. Халқ озодлик харакати сиёсий-ҳуқуқий қарашлари ҳақида. Ўрта Осиё халқлари қадим замонлардан мустақиллик учун ташқи душманларга қарши курашиб келганлар. Юқорида кўриб чиққанимиздек, улар озодлик, мустақиллик йўлида ахеменидлар, македонияликлар, хитойликлар, араблар, мўғуллар зулмига қарши катта тажриба йўлини босиб ўтдилар. Айниқса, бу кураш араблар истилосига қарши кураш даврларида оммавий тус олиб кетади. Араблар Ўрта Осиёни босиб олганларидан кейин бу ерларда яшаётган деҳқонлар ва ҳунармандларнинг яшаш шароитлари янада оғирлашади. Тарихий маълумотларга қараганда араб босқинчилари Бухоро шаҳрида яшаётган аҳолининг ярмини уй-жойларини тортиб олиб, арабларга берганлар. Улар Ўзбекистон худудидаги жуда кўплаб маданий ёдгорликларни бузиб ташлаганлар, ўт қўйганлар. Ўзбекистода "араб маданияти" Араб халифалиги давлати ва мусулмон ҳуқуқи шариат тизими ўрнатилади. Йирик ер эгалари – феодаллар араблар томонига ўтиб, ўрта ҳол деҳқонлар ерларини тортиб олиб, камбағал деҳқонлар сонини кўпайтирмоқда эдилар. Улар деҳқонларга ўз ерларини ишлаш учун ижарага бериб, ярмидан кўп қисм ҳосилни ўзларига олар эдилар. Бундан солиқлар (хирож) миқдори тобора кўпаймоқда эди. 728 йилда араблар кўпроқ маҳаллий аҳолини исломга жалб қилиш мақсадида уларни солиқлардан озод қиладилар. Лекин хазиналари бўшаб қолганлиги сабабли кўп ўтмай аҳолини яна солиқларни тўлашга мажбур қиладилар. Яна зўрлик, террор кўпайиб кетади. Бундан ғазабланган Бухоро, Самарқанд, Фарғона, Хоразм халқлари тинимсиз равишда уларга қарши кураш олиб борадилар.

Табарий 721-723 йилларда бўлиб ўтган қўзғолонлар вақтида арабларнинг Хўжанд атрофидаги ваҳшийликларини ҳикоя қилиб айтадики, жуда кўп деҳқонларнинг бўйинларига араб ҳукмдорларининг тамғаси босилган эди. Шундай қилиб, Ўзбекистондаги йирик ер эгалари, ва маҳаллий бойлар, зодагонлар кейинчалик араблар билан қўшилиб кетишиб, камбағал деҳқонлар, ҳунармандларни шафвқатсиз эксплуатация қила бошладилар. Бу ўринда ислом сиёсий ғояларини ва араблар ҳукмдорлигини Ўзбекистонда ўрнатирилиши жуда катта роль ўйнайди. Ислом сиёсий таълимотлари ўзидан олдин Ўзбекистонда мавжуд бўлган барча ғояларни, урф- одат нормаларини "кофирлар аҳлоқи" дея ман қилиб, эски қонунлар ўрнига шариат қонунларини ўрнатди. Масжид ва мадрасаларда муқаддас қуръон, хадис каби китобларни ва унга мосланган ғоя ва урф-одатларни қатъий жорий қилдилар. Эркин фикр қилган барча прогрессив мутафаккирлар қувғин қилиниб, таъқиб остига олинадилар. Араб тили, маҳаллий аҳолига нотаниш ва бегона тил, давлат идора тилига, мадраса ва мачитларда намоз ўқиш, имомларнинг қуръон сураларини шарҳлаш тилига айланади. Шундай қилиб, араблар Ўзбекистон халқларини иқтисодий, сиёсий, маънавий жиҳатдан тобе қилишга ҳаракат қилдилар. Аммо шуни айтиш керакки, араблар қанчалик террорлик сиёсатини ўрнатмасинлар ва мачит, мадрасаларда қанчалик сиёсий ташвиқот қилмасинлар оғир турмуш кечираётган омманинг курашига барҳам бера олмадилар, шаҳарларда, қишлоқларда мусулмонлар билан бир қаторда исломга қарши курашувчилар сони ҳам кам эмас эди. Ислом қанчалик якка худоликни тарғиб қилмасин, унинг қонунлари абадий, адолатли деб уқтирмасин, бироқ унинг ичидаги зиддият (турли тармоқлар, оқимлар ўртасидаги кураш) ва ниҳоят босиб олинган мамлакатлар халқларининг олиб борган курашлари араб халифалигининг ҳам абадий эмаслигини кўрсатди. Сўғд халқи халифаликка қарши кураш, кейинчалик ҳокимиятни қўлга олган Абдусаидлар ҳаракатига катта умид боғлаган эдилар.Улар Адбусаидларни давлат тепасига келишларини ёқлаб, улардан озодлик кутган эдилар. Абдусаид давлати ҳам халқ умидларини рўёбга чиқармади. Улар меҳнаткашларга берган бирорта ҳам ваъдаларини бажара олмадилар. Аксинча, эксплуатация даражасини янада оширишга, деҳқонлар ҳаётини оғирлашишига сабаб бўлдилар. Натижада Ўзбекистонда тарих саҳифасидан жой олган йирик қўзғолонлар бўлиб ўтди. Масалан, Бухорода 133 ҳижрий (750-751) йили ҳали Омедлар ҳаракатини бостирмасдан туриб, Абдусаидларга қарши катта қўзғолон кўтарилади. Қўзғолончиларга Шекир ибн Шейх ал- Махри раҳбарлик қилади. Унинг тарафдорлари Самарқандда ҳам бўлади.

755 йилда Абу Муслимнинг ўлимидан кейин Субод раҳбарлигидаги қўзғолончилар Нишопур, Рей каби шаҳарларда ҳокимиятни қўлга киритдилар. Лекин у раҳбарлик қилган қўзғолон атиги 70 кун давом этиб, ўзи билан 600 аскари ҳам қириб ташланади. Золим шоҳлар, руҳонийлар томонидан олиб борилган террорчилик сиёсати қанчалик раҳмсизлик билан амалга оширилган бўлмасин, озодлик, тенглик учун бўлган ҳаракатларни бостира олмади. Аксинча, ҳукмдорларнинг шафқатсизлигидан ғазабланган халқнинг сабр косаси тўлмоқда эди. Шерик ва Сумбодга ўхшаганлар мазлумларнинг феодалларга қарши кураш тарихига ўчмас излар қолдириб, кейинги авлодларини курашга чақирдилар натижада сунбодчилар ҳаракатидан сўнг Муқанна ғоялари остида бирлашган "Оқ кийимли кишилар" деб ном чиқарган қўзғолончилар ҳаракати Ўзбекистонда кенг тус олади. Муқанначилар ҳаракати Мовароуннаҳрнинг марказий қисмларида, шунингдек, Зарафшон, Кеш, Самарқанд, Шош каби қатор вилоятларда ҳам кенг тарқалади. Маълумки, араб босқинчиларига ҳамда маҳаллий феодалларга қарши қаратилган барча қўзғолонларда маздакийлар ҳаракати ва уларнинг сиёсий таълимотлари муҳим роль ўйнади. VI асрда Эронда бўлиб ўтган маздакийлар қўзғолони Эрон давлатига жуда катта хвф солган эди. Маздак ғоялари эса Эрон худудидан узоқларда ҳатто Ўрта Осиё халқлари орасида ҳам кенг қулоч ёйиб тарқалган эди. Хосроь Анишрвон (531-579) ҳукмронлик қилган йилларда маздакийлар қўзғолони шафқатсизлик билан бостирилади, қўзғолон раҳбарининг ўзи ўлдирилади. Аммо Маздак ғоялари унинг ўлимидан кейин янада кучлироқ, қудратлироқ тус олади. Тарихий манбаларда, адабиётларда айтилишича, Маздакнинг бева қолган хотини Хуррама Рай шаҳрига қочиб бориб, унинг ғояларини кенг ташвиқот қилади. Бу тўғрида Низом ал-Мулк ўзининг "Сиёсатнома" деган китобида ҳам ҳикоя қилади. 1 Маздак тарафдорлари Мовароуннаҳр ва бошқа районларга жунаб кетишади ва у ерларда Маздак ғояларини ташвиқот қила бошлайдилар. Аш-Шаҳристоний ўзининг "Китоб ал-милаль вам нихал" асарида ал Варракка исмли тарихчи фикрига асосланган ҳолда маздакийлар таълимоти ҳақида ёзади. Самарқандда Маздак таълимотлари таъсирида кейинчалик Ўзбекистон худудида "Оқ кийимли кишилар" деб номларган халқ ҳаракат майдонга келади. Ўзбекистонда "Оқ кийимли кишилар" ҳаракати тахминан VIII асрлардан бошлаб ҳаракат қила бошлайди. Маздак ғоялари Ўрта Осиёда қадимдан мавжуд бўлган прогрессив традицияларга асосланган ҳолда араб босқинчиларига қарши оппозиция шаклида ривожланади. Мовароуннаҳрда маздакчилар "Зиндик" атамаси билан ҳам номланган эдилар. "Зиндик" атамаси аввалда зоостризм динда буддистларга нисбатан қўлланилган бўлиб, кейинчалик 1 Якубовский А.Ю. Восстание Муканны-движение людей в "Белых одеждах" // Сов.Востоковедение. 1948. Т.5. С. 35-54.

эса маздакчилар ("Оқ кийимли кишилар") ҳаракатларига нисбатан ҳам ишлатилган. А.Ю.Якубовскийнинг фикрича VII ва IX асрларда Хуросон, Мовароуннаҳрда ва Эронда маздакчилар "Хурремдинлар", "Хурремитлар", "Мухаммирлар" ва "Сурхаломлар" номлари билан номланганлар. Бу ерда А.Ю.Якубовский жуда қизиқ бир масалани қўяди. Унинг тахминича охирги икки ном, яъни "Муҳаммир"- арабча атама бўлиб, "қизил либосга кийинган" ва "Сурхалем" форсча атама бўлиб, "қизил байроқлар" маъноларини билдириши бежиз бўлмаган, албатта. Ўша вақтлардаёқ қўзғолончиларнинг кураш символи сифатида байроқнинг ранги бўлган қизил ранг танлаган. Бу қўзғолончилар байроғининг ранги бўлиб, қўзғолончилар озодлик учун қон тўкишга, ҳатто ўз ҳаётларини қуръбон қилишга ҳам тайёр бўлганлар. Муқанна ва унинг тарафдорлари - "Оқ кийимли кишилар"нинг сиёсий талабларини, ғояларини ўрганишдан аввал уларнинг дунёқарашларини шаклланишига ёрдам берган маздакчилар дунёқараши, сиёсий таълимотлари билан қисқача танишиб чиқишимиз мақсадга мувофиқдир. Маздакчилар дунёни тушунишда, асосан, манихейларга жуда яқин турадилар. Лекин баъзи масалаларни тушунишда уларни таълимотлари манихейлик таълимотларидан фарқ қилади. Масаланинг ана шу томонига аш-Шаҳристоний кўпроқ эътибор беради. Маздак айтадики, "нур" ёруғлик бўлиб, бу барча борлиқнинг асосини ташкил қилган асослардан биридир. У мақсад томон ҳаракат қилишда эркиндир. "Зулмат" эса дунёнинг иккинчи асосларидан бири бўлиб, ҳаётда кўр-кўрона тасодифга кўра ҳаракат қилади. "Нур" бу билим ва сезгининг асосида ётса, "зулмат" бу билимсизлик ва ички дунёнинг кўрлигига асосланади. Маздак таълимотига кўра "нур" билан "зулмат"ни аралашуви эса режали (планли) озод ва эркин ҳаракатга тўсқинлик қилади. Бошқа қилиб айтганда, агар инсон зулматга, яъни "ёмонликка" қўл урса у ҳолда мақсад томон интилишда озод эркдан, планли ҳаракатдан маҳрум бўлади. Шундай қилиб, Маздакнинг таълимотига кўра дунёнинг асосида "нур" ва "зулмат" ётади. Нур бу яхшилик, тинчлик, озодлик бўлса, "зулмат" бу ёмонлик, шафқатсизлик, урушлар, қирғинлар ва барча жабр ситамлар асосини ташкил қилади, деган таълимотни илгари суради. Маздак ва унинг тарафдорларининг бу фикрлари "Авесто" даги ғояларга ўхшаб кетади. Маздакнинг фикрича, одамлар бир-бирига душманлик, жосуслик, хоинлик қилмасликлари керак. У кишилик жамиятида содир бўлаётган барча ёмонликларнинг асосини мулк ташкил қилади деб ҳисоблайди ва жамиятда мулк шахсий бўлмасдан, балки умумий бўлиши керак. Одамлар сув, ҳаво, ўтдан умумий тарзда фойдаланганларидек, мулкдан ҳам умумий фойдаланишлари лозим. ана шундагина ёмонликка чек қўйиш мумкин деб ҳисоблайди. Маздак таълимотларида шу нарса характерликк, у социал

тенгликни ёқлаб чиқиб, келажакда унга эришишнинг бирдан-бирйўли кураш бўлиб, ҳукмдрлардан, феодаллардан, бойлар ва руҳонийлардан ҳокимиятни қўлга зўрлик, қўзғолон йўли билангина олиш мумкин деб ҳисоблайди. Маздакнинг ғоялари чуқур илдиз отиб, халқлар орасида кенг ривожланади. Уни янги босқичга кўтарган ва ривожлантирган эса Муқанна 1 бўлди. Каза қишлоғи (Мари шаҳри яқинида) дан чиққан Муқаннанинг асл исми ҳақида икки хил фирк мавжуд. Ниршоҳи ва Беруний уни Ҳошим ибн Ҳаким деб атаган бўлсалар, ал-Ёқуби эса Ҳаким ал-Аъвар (бир кўзли) деб атайди. Ниршоҳининг айтишича, Муқанна ёшлик йилларида кир ювувчи ва хизматкор бўлган. У ёшлик йилларидан бошлаб илмга анча қизиққан ва араб, форс, каби тилларни ўрганган. Маълумки, Ниршоҳи феодалларнинг идеологи бўлгани сабабли Муқаннани кўролмасдан ёзадики, у бошқа илмлар билан бирга авраш (сеҳргарлик) илмини ҳам ўрганган. Унинг отаси эса амир армиясида кичик бир мулозим вазифасида хизмат қилган. Ал-Мамур шоҳлик қилган даврда Муқанна зиндонга ташланади. У боғдод шаҳридаги зиндондан қочиб, Марв шаҳрига келади. Ана шу вақтдан бошлаб у яна курашга отланади. 776 йил эса муқанначилар ҳаракатининг бошланиши ҳисобланади. Муқанна ўз ватанига қайтганидан кейин араблар ҳукмдорлигига ва маҳаллий феодаллар зулмига қарши ҳаракатларни янада ривожлантириб, биринчи навбатда кўплаб шаҳар ва қишлоқларга ўзининг хатларини ҳамда мурожаатномаларини юборади. Бу ўринда шу нарса характерлики, Муқанна ўзинниг ижтимоий-сиёсий ғояларига илоҳий куч бериш ва бу ғояларнинг кўпроқ ишончли бўлиши учун диний қарашлардан усталик билан фойлананган. У одамларга ўзини худонинг вакили, пайғамбар деб эълон қилади. У айтадики, агар халқ олдидан Одамато, Иброҳим, Мусо, Исо ва ниҳоят Муҳаммад. Абу Муслимларни пайғамбар деган бўлса, эндиликда уни пайғамбар деб аташ керак. Унинг гапича, энди у подшоларнинг подшоси. Шунинг учун қадрат, куч, машҳурлик эндиликда Муқаннадир. Агарда кимда-ким унга қўшилса, эргашса у жаннатий бўлади ва аксинча кимда-ким унинг тарафига ўтмаса у дўзах ўтида куяди. Муқанна ана шундай сўзлар ёзилган хатларини қишлоқ ва вилоятларга жунатади. Хуросон Амирининг кучи катта бўлганлиги сабабли Мари атрофида қўзғолон қилиш оғир ва хатарли эди. унинг учун ҳам Муқанна ҳаракат марказини Амударёнинг нариги соҳилига – Зарафшон ва Мароканда атрофига кўчиради. Қашқадарё эса унинг марказига айланади. Наршоҳининг айтишига кўра, Муқанна ўзинниг энг яқин кишиларидан бири Абдулла ибн Амир исмли шахсонаи Амударёдан ўтказиб юборади. Абдулла ибн Амир 1 "Муєанна" сўзининг маъноси "парда орєасида ёки парда билан беркитилган" деган маънони билдиради.

Қашқадарё вилоятида пайдо бўлиб, Насаб (ҳозирги Қарши яқинида) деҳқонлар, шаҳарли ҳунармандлар ўртасида катта обрў-эътибор қозонади ва ташвиқот ишларини ривожлантириб юборади. Натижада Нашоб, Кеш (Шаҳризабз) каби шаҳарларда Муқанна тарафдорлари кўпайиб кетади. Кеш шаҳрига яқин бўлган Субах қишлоғи аҳолиси биринчи бўлиб ўзларини тўла Муқанна томонига ўтганликларини билдиришади ва қўзғолон кўтариб араблардан бўлган амирни (ҳокимни) ўлдиришади. Шу тариқа қўзғолончилар соникун сайин, соат сайин тез суратлар билан ривожланиб, Зарафшон, Бухоро вилоятларида оммавий тус олади, Бухоро атрофи қўзғолончиларнинг асосий марказларидан бирига айланади. Ҳатто Бухоро ҳокими ислом динидан воз кечиб, Бухоронинг мустақиллигини таъминлаш мақсадида қўзғолончиларни ёқлаб чиқади. Қўзғолонлар муваффақиятли ўтаётган йилларни Ниршоҳи сўғд мусулмонлари учун энг оқир ва мураккаб давр бўлган деб ҳисоблайди. Қўзғолончилар шаҳар ва қишлоқларда араб халифалиги томонидан тайинланган ҳокимларни ўлдириб, уларнинг ерларини, мулкларини тортиб оладилар. Қўзғолончиларнинг биринчи навбатдаги мақсадлари, албатта, араб ҳукмдорларига, босқинчиларга қаратилган эди. Шунинг учун қўзғолон антиараб характерида бўлганлигига ҳеч шубҳа йўқ. Маҳаллий зодогонлар эса араблар томонига ўтиб кетган эдилар. Демак, қўзғолончилар араблар билан бир вақтда уларнинг малайлари бўлган маҳаллий бойлар, руҳонийларга ҳам қарши курашмоқда эдилар. Араб халифалигининг бошлиғи ал-Маҳди (775-785) Суғддаги воқеалардан ниҳоятда ташвишга тушиб қолган эди. У қўзғолонларга қарши кескин чора кўрилмаса, келажакда Сўғдда халифалик тугатилишига ва Бухоро, Самарқанд каби ислом динининг марказига айланган шаҳарлардан ҳам ислом ғоялари тугатилиб, у ерларда ҳам Муқанна ғоялари тантана қилишни тушуниб етади. Ал-Маҳди 778 йилда Маъаз ибн Муслимни Хуросонга ноиб қилиб тайинлади. У кўп сонли отлиқ ва пиёда аскар тўплаб, бир қисмини қўзғолонни бостиришга юборади, бир қисмини эса ўзи билан бирга Нишопур шаҳрига олиб кетади. У нишопурдан туриб қўзғолонни бостиришни ўз зиммасига олади. Муқанна халиф ал-Маҳдининг ёвуз ниятларини тушуниб, қўшни туркларга ёрдам сўраб мурожаат қилади. "Оқ киймли кишилар" ўз ҳаракатларини Бухоро вилоятида кучайтириб юборадилар. Бу вилоятда қўзғолончиларга раҳбарлик қилган ва Муқанна тарафдори бўлган кишининг исми Ҳаким ибн-Аҳмед эди. Ниршоҳий ўз асарида унинг уч ўринбосрларини исмларини ҳам келтиради: Хашари ёки Хишри, Боғи Гурдак (ғиждувонлик).

Ниршоҳий деҳқонлар тарафини ёқлаб чиққан бу қўзғолончилар раҳбарларини ҳақоратлаб, улар айёрлар, камбағаллар дейди. Қўзғолончилар Бухорони босиб ололмайдилар. Қўзғолончилар қалъага айлантирган Ниршоҳ қишлоғи мустаҳкам яхши деворлар билан ҳимояланган эди (Бухоро тарихини ёзган автор Ниршоҳи ҳам шу қишлоқдан эди). Қишлоқнинг ҳокими хотин киши бўлиб, унинг эри Шараф Абу Муслим даврида сарханг бўлиб хизмат қилган эди. Номаълум сабабларга кўра Абу Муслим уни ўлдиради. Абусаидлар ҳокимиятидан қаттиқ ранжиган ўлдирилган сархангнинг хотини эса қўзғолончиларни ёқлаб, арабларга қарши чиқади. Бу ҳолдан ташвишланган Бухоро ҳокими қўзғолонни тезроқ бостирмаса яқин кунлар ичида бу қўзғолон Бухорога ҳам ёйилиб кетади деган ташвишда уларга қарши армия юборади. Бухоро қўзғоланчилари ўз қалъаларида қанчалик қаҳрамонлик кўрсатиб курашмасинлар улар армияга бас кела олмадилар. Натижада қўзғолон шафқатсизлик билан бостирилади. Улардан 700 дан ошиқ киши қурбон бериб, чекинишга мужбур бўлади. Ал-Маҳди Жаброил ибн Яҳё исмли шахсни қўшинга қўмондон этиб тайинлайди ва уни Бухорога юборади. Жаброил тўрт ой давомида Ниршоҳ қалъасини қуршаб туради. Сўнгра унга ўт қўйиб, қўзғолончиларни ўлдиради. Қишлоқ ҳокими бўлган аёлни эса икки бўлиб ташлашга фармон беради. Ниршоҳ қалъасининг тор-мор этилиши қўзғолончилар учун жуда катта талофат эди. Аммо ҳали ҳал қилувчи кураш олдинда эди. Улар халифанинг кўп сонли, яхши қуролланган армияси билан учрашиш учун курашга отланмоқда эдилар. Феодал ҳукмдорлар ҳам қўхғолончиларга қарши кураш учун тайёргарликни бошлаб юборадилар. Мамлакат икки катта лагерга айланади. Бир томонда ўз озодлиги, тенглигини талаб қилувчи деҳқанлар, барча мазлум халқ арабларга ва феодал ҳукмдорларга қарши курашга тайёрланса, иккинчи томонда эса Бухоро, Самарқанд ҳокимлари барча мусулмонларни қўзғолончиларга қарши чиқишга чақиради ва улар кўп сонли армия тўплай бошлайдилар. Араб ҳокимлари Муқанна қалъасини қамал қиладилар. Кучлар нисбатан тенг бўлмаганлиги сабабли қўзғолончилар мудофаага ўтадилар. 3000 отлиқ усталар девор бузувчи турли техника, қуролларини ясаш учун тўпланадилар. Қўзғолончиларга ёрдамлашаётган турклар тез-тез душман лагерларига тўсатдан ҳужум қилиб, уларни саросимага солиб қўяр ва уларнинг молу мулкларини талон-тарож этар эдилар. Масалан, Хиротдан Амир Саид 10000 қўйни армияга озиқ-овқат сифатида юборганда, турклар Зарафшон дарёсининг чап соҳилида тўсатдан ҳужум қилиб, қўйларни ўлжа сифатида ўзлари билан олиб кетадилар. Бу ходисалардан хавотирланган халиф ал-

Меҳди Бухоро, Самарқанд ҳокимларини ўзгартириб, уларнинг ўрнига бошқаларини тайинлайди. Душман жуда катта куч билан қўзғолончилар қалъасини қамал қилади. Қамал Ниршоҳининг фикрига кўра, 14 йил давом этган. Халиф армиясининг бошлиғи Муқанна қалъасини яқин йиллар ичида олиб бўлмаслигига кўзи етганидан кейин унинг атрофига ҳарбий лагер қуришни буюради. Муқаннанинг охирги йиллардаги ҳаёти ҳақида бизгача ҳеч қандай маълумотлар етиб келмаган. Унинг ўлими тўғрисида адабиётларда турли қарама-қарши фикрлар мавжуд. Табарийнинг айтишича, у заҳар ичиб ўлган бўлса, Ал-Меҳдининг фикрига кўра, мусулмонлар уни ўлдириб, бошини холифга –ал-Меҳдига олиб бориб кўрсатганлар. Ниршоҳнинг фикрича, у ўзини қуйдирган. Ниршоҳининг айтишича, Муқаннанинг ўлган куни 166 ҳижрий (782-783) йил бўлса,бирунийча, 169 ҳижрий (785-786) йил. Бируний "Оқ кийимли кишилар"га жуда юқори баҳо беради. У айтадики, Кеш ва Наршеб вилоятларида XII асрларгача Муқанна тарафдорлари зулмкорларга қарши курашиб келдилар ва улар озодлик, мустақиллик учун олиб борилган кураш тарихида ўзларининг ўчмас изларини қолдирдилар. Дарҳақиқат, Ўзбекистон сиёсий таълимотлар тарихида Муқанна ва унинг тарафдорлари - "Оқ кийимли кишилар" ҳаракати жуда катта оммавий тус олган антиараб, антифеодалистик ҳаракат бўлиб, ислом дини ва унинг қонун-қоидаларини ниқоб қилиб олган маҳаллий халқларни талаганлари қарши қаратилган озодлик учун олиб борилган кураш эди. Муқанна ва унинг тарафдорлари Ўзбекистонда маздакчилар сиёсий таълимотларини янада ривожлантириб, оздлик учун ташқи душманларга қарши кураш олиб бордилар. Муқанна тарафдорлари ўз сиёсий қарашларида араблар, маҳаллий бойлар ва ислом динининг дин арбобларидан жабрланган мазлум халқ манфаатини биринчи бор кўтариб чиққан ва душманларни саросимага солиб, уларга катта талофатлар етказган курашчилар бўлдилар. Муқанна ва унинг тарафдорларининг ҳаракатлари гарчи мағлубиятга учраган бўлса, у Аббосийларга қарши қўзғолонга қўтарилган халқ қудратини намойиш қилди ва ёшларни Ватан мустақиллиги руҳида тарбиялашда ўз ҳиссасини қўшди. 3 . Фаробийнинг с иёсий ва ҳуқуқий таълимот лари Абу Н а сир Мухаммад ибн Мухаммад Фаробий (870-950) илк ўрта аср уйғониш даврининг буюк намоёндаси, қомусий илм соҳибидир. У Ўтрор яқинидаги Фароб қишлоғида таваллуд топган. Унинг авлодлари қипчоқ турк қавмидан эди. Фаробий жуда

кўп фанлар соҳасида илғор ғояларни асослаб бергани учун унга «иккинчи муаллим» "муаллими соний" (Арасту биринчи муаллим) муаллими аввал деган фахрий ном берилган эди. Даврнинг сиёс и й ва ҳуқуқий қарашлари чуқур таҳлил қилиб, ўзининг ижтимоий сиёсий қарашларини нг тўла асослаб берган. Фаробий Б а ғдодлик олимларнинг энг пешқадами эди. У мусиқадан тортиб Астрономиягача кўплаб фанлар соҳасида китоблар яратиб қолдирди. Айрим манбаларга кўра у араб, форс, юнон каби ўнлаб тилларда гапира олган ва ёза олган. У машҳур таржимон Абу Башар Матта билан ҳамкорлик қилиб турган. Фаробий Моварауннаҳрнинг кўплаб илмий ва маданий марказларида бўлган, ижод қилди манбалардан шу нарса аниқки, у Ўтрор, Талас, Шош, Самарқанд, Бухоро, Хива, Марв, қобул, ғазна, Ҳирот, Боғдод, ҳ алем, Дамашқ шаҳа р ларида бўлган. Фаробий авваламбор, файласуф олим эди. Рационалистик дунёқарашга эга бўлган Фаробий шундай ёзган эди: «Фалсафани ўрганишдан олдин табиат ҳақидаги билимларни ўрганиш керак. Чунки табиат ҳақидаги билмлар одамларга жуда яқин ва тушунарли, чунки инсон табиат билан биргадир». Фаробий юнон мутафаккирларининг ижодини қунт билан ўрганди, унинг кўплаб асарларига шархлар ёзди. Арасту ва Афлотун ижодларидаги муштарак томонларни топишга интилди. Фаробий Арастунинг «Метафизика», «Физика» асарларига ҳамда унинг мантиққа бағишланган асарларига, Птоломейнинг асарларига илмий шарҳлар ёзди. Фаробийнинг «Икки файласуф Арасту ва Афлотуннинг яхлит фикрлари ҳақидаги китоб», «Арасту билан Тален ўртасидаги воситачилик», «Фалсафа манбалари», «Ақл ҳақида тра к тат», «фалсафани ўргангунча нимани ўрганмоқ керак?», «Субстанция», «Давлат ҳақидаги трактат» каби асарларини алоҳида кўрсатиб ўтиш керак. Фаробийнниг инсон ва жамият, уларнинг ўзаро таъсири, давлат, сиёсат, уруш ва тинчлик каби масалаларига бағишланган асарлари сирасига «фозил одамлар шаҳри» ҳақида китоб «»Бахт с а одатга эришиш» ҳақида рисола, «Фуқаролик сиёсати», «Жамиятни ўрганиш ҳақида», «Уруш ва тинч-тотув яшаш ҳақида», «Давлат арбоблари ҳақида ҳикматлар» номли асраларида инсон, жамият, сиёсат, адолат, одоб-ахлоқ, таълим-тарбия тўғрисидаги фикрлари баён этилган. Фаробийнинг чуқур фалсафий кузатишларига эътибор берсак, унда инсонни фаол ҳаракатда, яратишда бўлиши ва уни табиат билан муносабатига эътибор берган. Жамият ва инсон ягонадир, жамият ва давлат тараққиётини инсонлар фаолиятисиз тасаввур қилиб бўлмайди.

Жамиятнинг келиб чиқиши ва унинг моҳиятини ўрганувчи махсус фан зарурлигини Фаробий чуқур хис қилади. Жамиятни ўрганиш инсонни ўрганиш демакдир. Одамлар ривожланишлари ва яхшироқ яшашлари учун улар жамоага бирлашиш га , мажбур бўладилар. Шу тариқа жамият зарурият тақдири билан вужудга келади. Жамият ўз қонунлари асосида ривожлана бошлайди. Фаробийнинг уқдиришича , инсон ижтимоий мавжудотдир. У табиий равишда бошқа одамлар билан ўзаро муносабатга киришга интилади, натижада ижтимоий фаолият вужудг а келади. Жамият одамларни бирлаштириши ва уларга бахт-содат бағишлаши керак. «Фозил одамлар шаҳри» номли асарда давлат бошлиғининг фазилатлари белгилаб берилади. Давлатни бошқарувчи киши соғлом, ж а сур, ақлли ва маърифатпарвар, адолатпарвар бўлиши, киишилар билан муом а ла қилиш, санъатини чуқур билиши ва унга амал қилиши зарур. Фаробий фикрича, яхшилик ва эзгулик, илм-маърифат ва нодонлик , ёвузлик ва жоҳилликка асосланган шаҳар бўлади. У шаҳар давлатлари тўғрисида ёзади. 1) Ал. Мадина ал Фозила; 2) Ал Мадина ал Жохилия. Ахолининг тинч-тотув яшашига, фаровон турмуш кечиришини таъминлаб берувчи давлатни идеал деб аташ мумкин. Фуқаролар ва шаҳар-давлат махкамаларининг ўзаро ёрдам ва ҳамкорликда яшашлари барча муваффақият - ларнинг бош омилидир. Давлатни бошқариш ҳам инсон танасида кечирувчи жараёнларини эсалатади. Тананинг барча аъзолари бири-бири билан маҳкам боғланганлиги сингари барча одамлар бир-бирлари билан ва давлат билан мана шундай маҳкам боғлангандирлар. Фаробий Ал-Мадина, ал-Жахалия давлатларини та ҳ лил этар экан, бундай давлатларда инсон ҳуқуқлари паймол этил а ди, одамлар қулликка солинади, деб кўрсатади. Маълумки Фаробий ўзининг устози деб билган Арасту ўз асарларида қулликка табиий бир хол деб қараган эди. Аммо Фаробий эса қулликни разолат деб атайди. қуллик бор жойда фаровонлик йўқ. Давлатни бошқарувчидан жуда кўп фазилатлар талаб қилинди. Жамоа бошлиғи мулоҳазали, ҳалол, камтар, ҳақиқатпарвар, донишманд бўлиши керак. Жамоа бошлиғи одамларга тўғри йўл кўрсатувчи мураббийдир. Идеал дастлабки ё пайғамбарлар, ё файласуф, ёки бўлмаса юксак фазилатларга эга бўлган бошқариши зарур пайғамбарлар ҳақиқатни ва ҳ ий орқали ўргансалар ва билиб олсалар, файласуфлар ҳақиқатни ақл-идрок орқали оладилар ва ўргатадилар. Давлат бошлиғи бир қатор туғма фазилатларга ҳам эга бўлиши керак. Жумладан, унинг тани соғ, жисмининг аъзолари бутун, тиниқ фикрли балоғат со ҳ иби бўлиб, ҳар нарсани очиқ идора эта билиши шарт.

Фаробий жамиятни бошқаришда ра ҳ барда бошқариш маҳорати шаклланган бўлиши керак деб уқтиради. Бошқариш маҳоратининг энг мухим омиллари Фаробийнинг фикрича қуйидагилар: 1) Хукм ва ру ҳ соғлиғи. 2) Ўзидан аввал ўтганларнинг қонун ва усулларини яхши билиш ва фойдаланиш 3) Эскиларнинг тажриба ва қонунларидан янги хукмлар чиқармоқ. 4) Ўзи идора қилаётган шаҳарнинг манфаатларини қўриқламоқ учун исботли қарорлар чиқармоқ. 5) Чиқарган хукмларни ва ижара учун мўлжалланган усулларни халқнинг шу у рига (онгига) жойлаштирмоқ учун таълимга аҳамият бермоқ. 6) Урушда (ҳимоячи) тайёр турмоқ. Фаробий қарашларинниг асосий тамойили бу адолатпарварликдир. Идеал-шаҳарда ҳам адолат ҳамма нарсадан устун: ҳамманинг тенглиги, ҳамкорлиги ва ахиллиги мана шу давлатни асосий таянчи ва келажак равнақидир. Фаробий Шарқда биринчилар қаторида давлатнинг Монархия шаклида чекланиб қолмасдан уни бир неча ки ши томонидан бошқариш керак деган хулосага келади. Чунки бир инсонда Фаробий талаб қилган ўн иккита фазилат мужассам бўлмаслигини аниқ тушуниб етган мутафаккирдир. Абу Н а сир Муҳаммад ибн Муҳаммад ибн Ўзлуғ ибн Тархан Фаробий 260 ҳижрий (873-874 милодий) йилда Фароб шаҳрида 1 туғилган. Фаробийнниг шахсий ҳаёти ҳақида бизгача жуда кам маълумотлар етиб келган. Бу маълумотлардан шу нарса аниқланадики, унинг отаси турк қабилалар и дан (ўғиз ёки қорлиқ) бўлиб, у ҳарбий киши эди. Истеъдодли ва зеҳни ўткир бўлган Фаробий ёшлигиданоқ илм-маърифатга астойдил қизиқади. Маълумки, IX асрларда, яъни Фаробий яшаб, ижод қилган даврда Ўрта осиё тўла Араб халифалигининг бир қисмига айлантирилган эди. ғоявий дунёда эса ислом сиёсий идеологияси ҳукмронлик қилиб, мактаб, мадраса ва мачитларда асосан араб, форс тилларида ёзилган диний китоблар ўқитилар эди.Араб халифалигининг марказий шаҳарлари-Боғдод ва Дамашқда илм-фан бошқа шаҳарларга нисбатан тараққий қилади. Шунинг учун ҳам Фаробий бошқа замондошлари каби араб тилини ўрганади ва Боғдод шаҳрининг етук энциклопедист олим даражасига кўтарилади. IX асрда Боғдод иқтисодий, сиёсий, маданий марказлардан бирига айланган бўлиб, унинг бозорларида Шарқ ва араб мамлакатларилан келтирилган камёб молларни кўплаб 1 Бу шаѕар Арис дарёсининг Сирдарёга єуйилиш еридаги дарё єир¦оєларида жойлашган бўлиб, ѕозирги Туркистон шаѕрига яєин жойда бўлган.

учратиш мумкин эди. Бу шаҳарнинг китобхоналарида турли давлатлар ва турли тилларда чоп этилган китоблар ҳам бор эди. Энг муҳими Боғдод олимлари, санъаткорлар, тарихчилар тўпланган йирик марказ эди. Фаробий кўплаб хорижий тилларни ўрганиб, улар орқали Платон Аристотель каби буюк мутафаккирларнинг илмий меросидан баҳраманд бўлади. У математика, медицина каби табиий фанлар билан бир вақтда философия, логика, сиёсат, давлат ҳақидаги ижтимоий фанларнинг соҳалари билан ҳам шуғулланади ва ўзининг юздан ортиқ асарларини ёзиб қолдиради. Фаробий камтар, тартинчоқ киши бўлиб, мулки ҳам, бойлиги ҳам бўлмаган. У умрини илм соҳаларини ўрганишга, китоблар ёзишга сарфлаган прогрессив мутафаккир эди. У ўз ватанидан узоқлашиб кетишига қарамасдан, ўз она тили – туркий тилни унитмаган ва ўз миллий кийимида юрган, миллий одатларга риоя қилган. У ўзининг юксак илми билан ҳаммани ҳайратда қолдиргани учун ҳам халқ орасида «муаълими соний»,яъни «иккинчи муаллим» деган ном билан машҳур бўлган. Фаробий бизга жуда катта ижодий мерос қолдирган. Бу асарларнинг тўлиқ рўйхати бўлмасада, илмий адабиётларда у 130-160 дан ортиқ асарлар яратгани ҳақида фикрлар мавжуд. Фаробий тўғрисида шарқ адабиётида турли-туман ҳикоя, афсоналар мавжуд бўлиб, уларнинг барчасида мутафаккирнинг ўз замонаси фаннинг турли соҳалари бўйича чуқур билимга эга бўлганлиги ҳақида ва у жуда кўплаб тилларни билганлиги ҳақида ҳикоя қилинади. М у тафаккирнинг ижодий меросини ўрганиш борасида совет ва хорижий мамлакатлар олимлари самарали ижод қилмоқдалар. Фаробийнинг китобларини рўйхатини тузиш ва ундаги ижтимоий-фалсафий, сиёсий фикрларни ўрганиш борасида Байхаки, ал-Надима, ибн Усайби, Деххузо, Умар Таррух, Хортен, Дитерици, Штейншнейдер, Броккельман, Аҳмад Атин, М.М.Хайруллаев ва бошқалар самарали меҳнат қилганлар. Фаробийнинг асарлари Ленинград, Москва, Тошкент, Душанбе, Баку, Қ озон, Каир, Байрут, Дамашқ, Стамбул, Лейден, Лондон, Париж, Мадрид, Нью-Йорк, Хайдаробод, Теҳрон ва бошқа шаҳарларнинг музей ва кутубхоналарида сақланиб келинмоқда. Фаробийнинг асарлари кўплаб олимлар учун асосий қўлланмалардан бири бўлиб хизмат қилиб келди. Абу Али ибн Сино, Беруний, Хоразмий, Навоий, Жомий, Мархонд, Хондамир кабилар кўплаб жаҳон классикларибевосита ундан ўрганганлар. Унинг асарлари фақат Шарқда эмас, балки ғарбий Европа мамлакатларида ҳам кенг тарқалган. Фаробийнинг баъзи бир асарлари қадимий яҳудий ва лотин тилларига таржима қилинган бўлиб, улар ана шу тилларда бизларгача етиб келган. Унинг асарлари орасида

ҳажми, мазмуни ва маъносига кўра «Идеал шаҳар аҳолисининг қарашлари» деган асари муҳим ўринни эгаллайди. Бу асар 37 бобдан иборат бўлиб, унда жамият, давлат, шахс ҳақидаги ижтимоий-сиёсий қарашлар берилган. Фаробий Аристотелнинг асарларига, яъни логик асарлари («Биринчи аналитика», «Иккинчи аналитика») га, «Топика», «Категориялар», «Этика», «Риторика», «Метафизика», «Софистика» ва бошқа кўплаб асарларига шарҳлар ёзган. Фаробийнинг ижтимоий-сиёсий, ҳуқуқий мероси жуда бой бўлиб, у ўзининг қатор асарларини ана шу муҳим ижтимоий масалаларига бағишлайди. Мутафаккирнинг жамият, давлат, ҳуқуқ, сиёсат, адолат, таълим ва тарбия ҳақидаги ғоялари, қарашлари қуйидаги асарларда берилган: «бахтга эришиш ҳақидаги трактат», «Уруш ва тинч-тотув яшаш ҳақида», «Жамиятни ўрганиш ҳақидаги китоб», «Давлат арбоблари ҳақидаги афоризмлар» ва ҳ.к. Фаробий жамият, давлат ва ҳуқуқ масалаларини ўрганишда кўп жиҳатдан ушбу масалаларнинг назарий, умумий философик асо с ларини тушунтиришга ҳаракат қилади. Масалан, жамиятнинг келиб чиқиши, давлатнинг пайдо бўлиши, унинг формаси, давлат арбоби ва унинг вазифаси, олдига қўйилган асосий талаблар, давлатни идора этиш усуллари ҳақида ўзининг фалсафий-сиёсий қарашларини баён қилади. Мутафаккир жамиятни ўрганишда «илм-ал-мадания» (гражданлик фани); фикх (ҳуқуқ), қалам (ислоҳият) соҳаларига алоҳида эътибор беради. Илм ал-мадания Фаробийнинг фикрига кўра, қуйидаги масалаларни ўрганиши керак: ижтимоий муносабатларнинг турлари, одат, аҳлоқ нормалари, ижтимоий муносабатларни содир қилишга қаратилган мақсад, бошқариш методи ва усуллари. Инсон томонидан жамиятда яшаш учун содир қилинадиган ҳаракатларни эса Фаробий иккига бўлади: I. Адолатли, ҳақиқий ақлга мувофиқ харакатлар. Бу ҳаракатлар орқали ҳақиқий бахга эршиш мумкин. II. Адолатсиз, мақсадга мувофиқ бўлмаган ҳаракатлар бўлиб, биринчиси бахт келтирса, иккинчи бахтсизлик келтиради. Фаробий жамият сиёсий ҳаётида давлат аппарати томонидан олиб бориладиган ишларга алоҳида эътибор беради. Унингча, давлат бошлиғи ва давлат хизматчилари бошқарув санъатини яхши билишлари керак. Фаробий ана шундай бошқарув кишилари бахтга, тинчликка олиб боради ва бундай давлатбошқаруви адолатлидир. Аксинча, бахтсизликка, уриш ва қирғинларга олиб борадиган бошқарув адолатсиздир, деб ҳисоблайди.

У асарида идеал шаҳарлар, яъни идеал шаҳар давлатлари ва идеал бўлмаган шаҳар давлатлари хусусида ҳам фикр юритади. Бошқарув (идора) санъати икки асосий қисмдан иборат бўлади: назарий ва амалий. Назарий қисм – бошқарувнинг асосий усул ва қонунларининг билими бўлса, амалий давлатни идора қилишдир. Уларнинг ҳар иккаласига сиёсий практика, тажриба ва кузатув натижасида эришилади. Фаробий аҳлоқ, одат нормаларига давлат томонидан ўрнатиладиган, олиб бориладиган сиёсий режимнинг ҳуқуқий нормаларини қўшиб юбормасда, балки уларни жамият ҳаётидаги ролини, ўрнини кўрсатишга уринади. Сиёсий философиянинг асосий вазифаси, Фаробийнинг фикрга кўра, давлатдаги ҳақиқий нормалар ва принципларни ўрганишлардан иборат ва гражданларнинг турмуш даражаларини, тинчликларини таъминлаш ва ривожлантириш йўлларини, форма ва усулларини кўрсатиб бориши керак. Давлатнинг вазифаси эса шаҳар аҳолисининг бахтли ҳаётини таъминлаш ва қўриқлашдан иборат деб ҳисоблайди. Фаробий кишилик жамияти, давлатни келиб чиқиши масалаларига тўхталиб, бу масаланинг жавобини традицион илоҳиётдан қидирмасдан, балки мавжуд жамиятдан излайди. Мутафаккир инсон табиятидан шундай яратилганки, у доимо бири иккинчисига нисбатан душманликка эмас, балки иттфоқда, алоқада, муносабатда бўлишга интилади деган фикрни ёқлаб чиқади. Худди ана шу ўзаро интилиш, ҳаракат асосида давлат келиб чиқишини эътироф этади. Фаробий «ҳар бир инсон ўз табиатига кўра шундай яратилганки, у яшаш ва олий даражасидаги етукликка эришмоғи учун кўп нарсаларга муҳтож бўлади, у бир ўзи бундай нарсаларни кўлга кирита олмайди ва уларга эга бўлиш учун инсонлар жамоасига эҳтиёж туғилади... шу сабабли яшаш учуг зарур бўлган нарсаларни бир-бирига етказиб берувчи ва ўзаро ёрдамлашувчи кўп исонларнинг бирлашуви орқалигина, одам ўз табиати бўйича интилган етукликка эришуви мумкин. Бундай жамоа аъзоларининг фаолияти бир бутун ҳолда уларнинг ҳар бирига яшаш ва етукликка эришув учун зарур бўлган нарсаларни етказиб беради. Шунинг учун инсон шахслари кўпайдилар ва ернинг аҳоли яшайдиган қисмига ўрнашдилар, натижада инсон жамоаси вужудга келди» 1 деб ёзади. Фаробий жамоани катта-кичиклигига кўра уч турга бўлади: I) буюк жамоа-дунёдаги барча халқларнинг бирлашуви; II) ўрта жамоа-бир халқ ёки миллатни тирлаштирувчи жамоа; III) кичик жамоа-алоҳида бир шаҳар давлатини бирлаштирувчи жамоа. 1 Фаробий. Философские трактаты. М.: Наука. 1970. С.303.

Фаробийнинг фикрига кўра, халқлар бир-бирларидан табиий одатлари, алоқалари ҳамда характери ва тили билан фарқ қиладилар. Фароби халқларнинг характерлари, одат ва аҳлоқларининг шаклланишида географик муҳитнинг таъсир кучига юқори баҳо беради. Фаробийнинг айтишича, одамларнинг энг такомиллашган жамоаси бу ша х р давлатларидир. Қ ишлоқлар эса шаҳарлардан кейинда тур у вчи ва шаҳарларни озиқ-овқат билан таъминловчи жамоалар ҳисобланадилар. Бу ерда биз Платон ва Аристотелнинг шаҳар давлатлари (полислари) ҳақидаги таълимотларининг Фаробийнинг сиёсий қарашларига таъсирини кўрамиз. У шаҳар давлатларини икки категорияга бўлади: I. Ал-Мадина ал-Фозила. II. Ал- Мадина ал-Ж о ҳ и лия. Юқоридаги таъкидланганидек, у фазилатли ва фазилатсиз шаҳар давлатларнинг мавжуд бўлишини эътироф этади. Агарда барча шаҳар аҳолиси ўзаро бирликда, иттифоқда яшаб бир-бирларига ёрдам кўрсатсалар бундай шаҳарлар фазилатлидир. Ушбу масалада Фаробий илгарилаб барча халқлар ўзаро тинч-тотув ва дўстлик асосида яшасалар ер юзида тинчлик ўрнатилишига ишонч билан қарайди, деб ҳисоблайди. Фазилатли шаҳар – давлат аппаратини у инсон организмига ўхшатади. Инсон организмининг қисмлари бири иккинчисига ёрдам берганидек, давлат аппарати механизмлари ҳам ўзаро бир-бирларига ёрдам беришлари керак. Лекин насл организми табиий органлардир. Инсонни давлатларга бирлашиши ҳам табиий воқийлик бўлсада, унинг асосидан инсонларнинг эрки ётади. Шунинг учун ҳам Фаробийнинг фикрига кўра, кишилар ўзаро бир-бирларига ёрдам беришиб тинч-тотув яшасалар мақсадга мувофиқ бўлади. Фаробий фазилатли ва фазилатсиз шаҳарлар ҳақида ёзар экан, у мавжуд феодал давлатларидаги адолатсизликларни, тенгсизлик, бахтсизликларни қоралаб, давлат бошлиқларини ва барча гражданларни яхшилик қилишга, ўзаро ёрдам принципларига кўра яшашга даъват қилади. Фаробийнинг бу ғоялари ўз замонига нисбатан жуда прогрессив аҳамиятга эга бўлиб, диний таълимотлардан фарқ қилар эди. У бахтга эришишнинг асосида меҳнат ётишини, ҳунармандлар, деҳқонлар, чорвадорлар, тўқимачилар каби меҳнаткашларнинг меҳнатини алоҳида таъкидлайди. Фаробий жамиятни турли синфлар ва табақаларга бўлинишига эътибор бериб, олий ва қуйи поғоналарда турувчи табақалар мавжуд деб ҳисобласада, аммо кўпчиликка қарши чиқиб, бошқа мамлакатлар халқларининг мулкларини талон-турож қилиш уларнинг ўзларини қулга айлантириш учун олиб бораётган сиёсат ва урушларни қоралаб, бундай ташқи сиёсатга амал қилаётган давлатни фазилатсиз давлат деб ҳисоблайди.

Фаробий ўз асарларида давлат терминини ишлатмайди. Аммо у шаҳар жамоалари деганда шаҳар давлатларини назарда тутади. Давлатнинг келиб чиқиши сабабларини Фаробий илоҳиётидан қидир - масдан, балки одамларнинг жамоа бўлиб яшаш эҳтиёж - ларидан деб билади. У давлатнинг асосий функцияси, вазифаси ҳақида фикр юритиб, унинг ички вазифаси гражданларнинг бахтли ҳаётини таъминлаш бўлса, ташқи вазифаси эса ўз аҳолисини ташқи ҳужумлардан ҳимоялаш, муҳофаза қилиш деб ҳисоблайди. Уруш ва тинчлик масаласида Фаробий уруш икки хил бўлади – адолатли ва адолатсиз урушлар ҳақида гапиради. У бошқа мамлакатларни босиб олиш учун олиб бориладиган урушлар адолатсиз урушлар деб ва аксинча, адолатсиз урушларга қарши мудофаа муқсадида олиб бориладиган урушларни адолатли деб ҳисоблайди. бу борада шу нарсани айтиш керакки, Фаробий давлатлар ўртасида олиб борилаётган, ўзаро қирғин келтираётган, душманлик мақсадидаги сиёсатни, урушни қоралайди. Бундай сиёсий фикрдаги кишиларни тубанликда айблаб, улар инсонийлий принципларини қўпол равишда бузаётганликларини кўрсатади. Инсон инсон бўлганлиги учун ҳам душманликни эмас, балки дўстлик, урушни эмас, балки тинчликни ёқлаши кераклигини уқтиради. Шундай қилиб, Фаробий орзу қилган идеал шаҳар – давлатларининг асосий вазифаси – бу тинчликни таъминлаш, адолатли принципларни ҳимоя қилиш, одил судловни ўрнатиш кабилардир. Фаробийнинг дин ҳақидаги ғоялари ҳам характерлидир. Унинг фикрига кўра дин жамиятни идора қилиш учун зарур бўлиб, асосий вазифаси жамият учун хизмат қилиш керак. Унингча, ҳар қандай дин инсон бахт-содати учун хизмат қилиши керак. Мутафаккир динларни бир-бирларига қарши қўймасдан ҳар хил давлатларда, халқларда турли хил динлар мавжуд бўлиши мумкин деб ҳисоблайди. Уларнинг асосий вазифаси ижтимоий тартиб, бахтли ҳаёт қуриш учун хизмат қилишдан иборатдир. У динни инсонларнинг манфаатидан, давлатдан устун қўймасдан, аксинча у гражданлар давлатнинг вазифаларини амалга оширишда ёрдамчи, хизмат қилувчи қурол бўлишини айтади. Фаробий исломдаги турли догматик қарашларни, диний қоидаларни танқид қилади ва ўрта асрларнинг буюк гуманисти сифатида майдонга чиқади. Ўзининг «Ихсо ал-улум» асарида мутакаллимларнинг диний масалаларини ҳал қилишдаги нотўғри мутодларини, объектив ҳолатдан четга чиқиб кетаётганликларини очиб ташлайди. Фаробий давлат формаси масалаларига ҳам тўхтаб, шоҳ донишманд бўлиши ва у ўз ловазимига лойиқ киши бўлишини эътироф этади. Бу билан Фаробий тахтни отадан балога ўтиб келиши (мерос)ҳуқуқини қоралаб, давлат бошлиғи ўз лавозимига мансуб бўлган шахс бўлишлигини ёқлади.

Маълумки, шарқ давлатларининг шакли асосан мутлоқ монархия бўлиб, бу кўп асрлар давомида сақланиб қолган. Ислом дини давлатнинг бу шаклини янада мустаҳкамлаб – шо ҳ худонинг ердаги сояси, вакили деган ғояни кишилар онгига сингдириб юборган. Фаробий ҳам ўзининг сиёсий қарашларида монархия давлат формасидан воз кеча олмайди. Унинг фикрига кўра, давлат бошлиғи ҳар томонлама етук шахс бўлиши керак. А ммо бу ерда шуни айтиш керакки, Фаробий монарх тўғрисида гапирар экан унинг олдига 12 талабни қўяди. Идеал давлат бошлиғи ҳақиқатни севувчи ва унинг учун курашувчи, бойликка хирс қўймайдиган, адолатсизлик ва жабр-зулм қилувчиларга қарши курашувчи, ботир, жасур булиши керак деб ҳисоблайди. Бу ерда шу нарса характерлики, Фаробийнинг ўзи ҳам ана шу 12 фазилатнинг ҳаммаси ягона бир кишида бўлишига шубҳаланиб, давлатни бир киши эмас, балки бир неча киши бошқариши керак деган ғояни илгари суради. Бу ерда биз Фаробийни монархия формаси доирасида чекланиб қолмасдан, балки ўз замонидан илгарилаб кетганини кўрамиз. Лекин Фаробий ҳам ўз даврининг фарзанди бўлганлиги сабабли давлат ва ҳуқуқнинг моҳияти, формаси каби масалаларни ечишда ўз замонига нисбатан прогрессив бўлсада, лекин уларнинг асосий сабабини моҳиятини ечишда тарихий чекланишларга йўл қўяди. Унинг ушбу масалалардаги фикрлари кўпроқ утопик характерда бўлиб, келажакда адолатли (фазилатли) давлатларни ва уларнинг раҳбарлари халқ орасидан чиққан донишманд шахслар бўлишини орзу қилиш билан чекланади. Давлат, ҳуқуқ, дин одамларни ҳаётини яхшилаши, уларни бахт-саодат, тинчлик билан таъминлаши учун хизмат қилиши керак деган фикрларни илгари сурган ва мамлакатда прогрессив сиёсий фикрнинг диний догмаларига қарши ривожланишида гуманистик ғояларнинг омма орасида кенг тарқалиши прогрессив мутаваккирларнинг сиёсий-ҳуқуқий қарашлари тараққиётда муҳим роль ўйнайди. 4. Беруний , Ибн-Сино ва бошқаларнинг сиёсий ва ҳуқуқий қарашлари Абу Райхон Беруний (973-1048) шарқнинг улкан олими бўлиб, Хоразм ўлкасининг К ия т шаҳри яқинидаги Б е рун қишлоғида т у ғилган. У астрономия, математика, медицина, тарих, география ва бошқа фанларга оид 200 га яқин асарлар ёзган. Беруний Хоразмшоҳ Маъмун ибн Маъмун саройида му ҳ им давлат ишларини бажаради, бироқ кейинчалик умрини бутунлай илм-фанга бағишлайди. Беруний ёшлигида карвонларга эргашиб, жуда кўп шаҳарлар га боради. Жуда кўп ўқиган, кўп нарса кўрган Беруний 20 ёшида таниқли олим бўлиб, элга машҳур бўлади. Маъмун академиясида Шарқнинг энг машҳур олимлари

йиғилган эди. Жумладан, Абу Али ибн Сино, Абусахил Массих, Абул ҳ асан ибн ал- Хуммер ва Берунийнинг устози Абу Носир ибн Ироқ ва бошқа олимлар бор эди. Беруний буюк олим бўлиши билан бирга йирик давлат арбоби ҳам эди. Хоразмшоҳ саройида у му ҳ им давлат сиёсати билан боғлиқ масалаларни ҳал қилишда Абу Райҳон Муҳаммад ибн Аҳмад ал Беруний 360 ҳижрий (973 милодий) йилда Кият шаҳрининг атрофидаги қишлоқлардан бирида дунёга келган. Берунийнинг ижтимоий-сиёсий дунёқараши Ўрта Осиё хонликлари ўртасида феодал тарқоқлик ва ислом сиёсий идеологияси ҳукмронлик қилаётган бир замонда шаклланади. Беруний ёшлигиданоқ илм- фаннинг турли соҳаларини эгаллаш билан машғул бўлади. У 16 ёшида глобус ясаб, илм- фан аҳлларини ҳайратлантирган эди. Беруний 995 йилда Хоразмдан ҳорижий мамлакатларга кетишга мажбур бўлади. Мутафаккир шарқ халқларининг ҳаёти, маданияти билан яқиндан қизиқиб, 1010 йилда ўзининг йирик асарларидан бири-«Ўтган авлодларнинг ёдгорликлари» («Аль Асар аль- Бакия») асарини ёзади. Беруний бу асарда биринчи манбалар асосида ва катта аниқлик билан қадимги греклар, римликлар, форслар, хоразим - ликлар еврейлар каби халқларнинг динлари, урф-одатлари, қонун-қоидалари ҳақида ёзади. Масалан, «Оқ кийимлилар ҳаракатлари ҳақида ҳикоя» китобини яратади. Аммо ушбу асар ҳанузгача топилмаган. Инсоннинг пайдо бўлиши ва идрок масалаларида у асосан, традицион идеалистик позицияда туради, яъни у олло томонидан яратилган деб ҳисоблайди. Беруний дунё халқларининг тарихини, маданиятини географик муҳитга асосланган ҳолда ёритади. Одамларнинг ранг - лари, тиллари ва ташқи кўринишларининг турлича бўлиши фақат наслиги боғлиқ бўлмасдан, балки улар яшаётган сувга, ҳавога, тупроққа боғлиқдир деб ҳисоблайди. Берунийнинг муҳим ғояларидан яна бири бу – моддий факторнинг роли ҳақидаги қарашларидир. Унинг фикрига кўра, одамлар ўз душманларига қарши куришиш ва ўзларининг зарурий эҳтиёжларини қондириш учун уюшган ҳолда яшаш ва ишлашга мажбурдирлар. У «Минераллар» асарида эҳтиёж томон-лари турли туман ва кўп бўлиши, фақат бир неча кишилар уюшмасигина уни қониқтириши мумкин. Ана шунинг учун одамлар шаҳарлар яратилишига муштаракдирлар, деб ҳисоблайди. Беруний одамларни жамоа бўлиб яшашларининг асосий қоидалари бу ўзаро ёрдам, бир-бирлари билан тинч-тотув Яша, умумий манфаат учун ишлаш каби принцип ларга асосланган бўлиши керак деб ҳисоблайди. Инсоннинг асосий вазифаларидан бири бу меҳнатдир. Чунки барча нарсалар меҳнат ор қ али рўёбга чиқади, пайдо балади. Олим асарда ижтимоий муносабатлар масаласига тўхтаб, меҳнат тақсимоти ҳамда меҳнат

тақсимоти натижасида ортиқча маҳсулот (товарни) пайдо бўлиши ва айрбошлаши ҳамда пулнинг регуляторлиги каби муҳим ижтимоий масалаларга ҳам тўхтаб ўтади. Кишиларнинг бой ва камбағалларга, эзувчилар ва эзилувчиларга бўлинишининг асосий сабабларидан бири мулкий тенгсизлик эканлигини яхши тушуниб ет г ан Беруний фуқаро лар ўртасида тузиладиган меҳнат ва айрбошлаш шартномаларини икки турга б ў лади. Қонуний ёки адолатли бу шартномаларга кўра меҳнаткаш меҳнатига яраша иш ҳақи олиш зарур. Олим қонунсиз ёки адолатсиз шартномалар асосида тенгсизлик, зўрлик, қаллоблик ётишини ва бунинг натижасида бир киши томонидан эксплуатация қилиниши - ни қоралайди ва қонунсиз шартномаларга қарши чиқади. У бу билан жамиятда кўпроқ социал адолатсизлик содир бўлаётганлигини кўрсатади. Беруний давлат ва ҳуқуқнинг пайдо бўлиши ва уларнинг вазифалари масалаларини Фаробий каби табиий эҳтиёждан деб билади. Бошқача қилиб айтганда, одамлар ижтимоий адолатли тартиб, юкида ўрнатиш учун давлатга бирлашадилар деган фикрлар бўлади. Беруний давлатнинг шакли масаласида эса мамлакатни мутлақ ҳоким шоҳлар –деспотлар эмас, балки маърифатпарвар шоҳлар бошқариши кераклиги ҳақидаги ғояни илгари суради. Олим динни ёқлаган бўлсада, ўз диний дунёқарашининг тор доираларида чекланиб қолмасдан янада илгарилайди. У кишиларни и лм-фанга даъват қилади ва динмас, балки илм-фан билан шуғулланиш унинг идеалига айланади. Беруний «Ҳиндистон» асарида миллатчилик каби дунёқараш доирасида чекланиб қолганларни танқид қилиб, ер-фақат бизнинг ерларимиз, одамлар фа қ ат бизнинг халқларимизнинг вакиллари, шоҳлар фа қ ат бизнинг ҳукмдорларимиз, дин эса фанат бизнинг динимиз”-, деб фикр юритувчиларни танқид қилади. У халқлар орасида тенглик, тинчлик принципларини жорий қилинишини орзу қилди. Берунийнинг сиёсий-ҳуқуқий қарашлари, юқорида қараб чиққанимиздек, энг илғор ва чуқур инсонийлик принципларига асосланади. У инсон номини, унинг тафаккурини улуғлаб, шоҳлар ва қонунлар ана шу ҳазрати инсон учун хизмат қилиши ҳамда уни босқинчилар, золим шоҳлардан ҳимоя қилишлари керак деган прогрессив ғояларни ўртага ташлайди. ИБН СИНО. Абу Али ибн Сино 980 йилда Бухоро вилоятида Афшона (ҳозирги Вобкент райони) қишлоғида туғилган. Унинг ёшликдаги номи Ҳусайн бўлган, у 5 ёшга тўлганда оиласи Бухаро шаҳрига кўчиб келади. Ибн Сино ёшлигида астрономия, математика, логика, физика, методика ва фикх (ҳуқуқ) масалаларини яқиндан ўрганди. 999 йилда Бухоро қорахонийлар томонидан босиб олинганидан кейин у Урганч шаҳрига кетишга мажбур бўлади.

Ибн Сино шарқда « А ш-Шейх» ёки «Ар-Раис» деган тахаллус билан машҳур бўлган бўлса, ғарбда эса Авицена деган ном билан танилади. Унинг ҳаёти, дунёқараши ҳақида адабиётларда турлича қарашлар мавжуд. Ўрта аср авторлари: ал-Байхаки, ал-Кифти, Ибн- Абу-Усайбиа, ибн-Халликан, ал-Каши каби ёзувчилар асарлари асосий манба бўлиб хизмат қилади. Ибн Синонинг сиёсий-ҳуқуқий қарашлари Аббосийлар халифалигининг сиёсий тушкунликка учраган ҳамда хонликлар, бекликлар ўртасида ўзаро урушлар кучайган бир замонда шаклланади. Мамлакат ҳаётида рўй бераётган сиёсий тушкунлик мутафаккирни ёшлик йиллариданоқ турли шаҳарларда, хонликларда сарсону-саргардонликда юришга мажбур этади. Аммо ҳаёт қанчалик шафқатсизлик қилмасин, у ёшлик йил-лариданоқ фалсафа, сиёсат ва медицина каби фанлар билан қизиқади. У мусулмон ҳуқуқи асосларини, норма-ларини ёшлик йилларидаёқ чуқур ўзлаштириб олган эди. Ибн Синонинг Бухоро шаҳрига келиб Абу Абдуллах ан-Нотилий раҳбарлигида фалсафий фанларни ўрганган йиллари унинг ҳаётида ўзининг чуқур изини қолдиради. Тез орада шогирд устоз даражасига кўтарилиб, фалсафа, логика ҳуқуқ, математика, физика, медицинага оид китобларни мукаммал ўрганиб чиқади. Платон, Аристотель, Фаробий каби энциклопедик олимларнинг асарлари унинг асосий билим манбаига айланади. Замондоши Беруний билан эса бевосита хатлар орқали фикрлашиб туради. Мутафаккир (1002-1005 йилларда) ҳокимият қорахонийларга ўтган даврда Бухородан Гурганжга кетишга мажбур бўлади. Гурганж шаҳрида «Маъмун академияси» мавжуд бўлиб, унда Абу-Райхон ал-Беруний, Абу Сахл ал-Масихий, Абул-Хайр ал Хаммарларга ўхшаган кўплаб олимлар ижод қилаётган эдилар. Ибн Сино улар билан яқиндан танишиб, Хоразм шоҳ Али ибн-Маъмун саройида хизмат қилади. Лекин 1008 йилдан бошлаб, Ибн Сино ўзининг шогирди Абу-Убайд ал-Жузжоний билан биргаликда Хуросон шаҳар ва қишлоқларида муҳтожликда яшашга мажбур бўлади. Маҳмуд Fазнавий Хоразмда машҳур бўлган барча олимларни ўз саройига таклиф қилади. Ибн Сино бунга рози бўлмасдан Хоразм дан чиқиб кетишга мажбур бўлади. Бундан ғазабланган Султон Маҳмуд Fазнавий атроф-ларга чопар юбориб, олимни ушлаб саройга олиб келиш-ни буюради. Мутафаккир Махмуд Fазнавийдан яшириниб (1015- 1024) Хамадонда тўхтайди. Хамадон ҳокими Шамс ад-Даулий эса уни ўзига вазир қилиб тайинлайди. Ибн Сино бевосита давлат арбоби сифатида давлат ишларини бошқариш билан машғул бўлади. Аммо Ибн Синонинг прогрессив фикрлари давлат аппаратидаги мулозимларни реакцион гуруҳларига маъқул келмайди.

Ф о й д а л а н и л г а н а д а б и ё т л а р 1. Каримов И.А. «Ўзбекистон ХХИ асрга интилмоқда». «Ўзбекистон», Тошкент. 2000 й. 2. Каримов И.А. «Ўзбекистон ХХИ аср бўсағасида: хавфсизликка тахдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолотлари». «Ўзбекистон», Тошкент 1997 й. 3. Каримов И.А. «Ўзбекистон – бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос йўли». «Ўзбекистон», Тошкент 1995 й. 5. Каримов И.А. «Ўзбекистон Конституциясининг 9-йиллигига бағишланган тантанали маросидаги нутқи». «Ўзбекистон овози», 2001 й, 8.ХИИ. 6. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Ўрта асрларда Шарқ ва Ғарб мамлакатларида сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар

АҚШдаги сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар

Қадимги Римда сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар

Қадимги Шарқда сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар

Қадимги Римда сиёсий-ҳуқуқий таълимотлар