Қонунлар ижроси устидан назоратнинг мазмуни предмети - Huquqshunoslik - Referatlar

Қонунлар ижроси устидан назоратнинг мазмуни предмети

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

127 KB

Ko'chirib olish

Қонунлар ижроси устидан назоратнинг мазмуни предмети Режа: 1. Қонунлар ижроси устидан назоратнинг мазмуни, предмети ва вазифалари. 2. Қонунлар ижроси устидан (Умумий) назоратни амалга оширувчи прокурорнинг ваколатлари. Қонунлар ижросини текшириш.

Қонунлар ижроси устидан назоратнинг мазмуни, предмети ва вазифалари. Вазирликлар, давлат қўмиталари, идоралар, фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари, жамоат бирлашмалари, корхоналар, муассасалар, ташкилотлар ҳамда вазирликлар, давлат қўмиталари ва идораларининг ҳарбий қисмлари, ҳарбий тузилмалари, ҳокимлар ва бошқа мансабдор шахслар томонидан қонунларнинг ижро этилиши, шунингдек улар томонидан қабул қилинаётган ҳужжатларнинг Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва қонунларига мувофиқлигини назорат қилиш прокуратура органларининг фаолиятидаги асосий йўналишлардан бири бўлиб ҳисобланади. Ушбу соҳа назария ва амалиётда "умумий назорат" деган номга эга бўлган. Ўзбекистон Республикасининг «Прокуратура тўғрисида»ги Қонунининг янги таҳрири қабул қилингунга қадарлик «Умумий назорат» деб юритилиб келган ҳозирда «қонунлар ижроси устидан назорат» йўналиши катта ва кенг қамровли йўналишдир. Ушбу прокурорлик назорати соҳасида Бош прокурор ва унга бўйсунувчи прокурорлар томонидан амалга ошириладиган қонунларнинг аниқ ва бир хилда бажарилиши устидан назоратнинг моҳияти ва мақсадлари нисбатан яққол ифодаланади. Умумий назоратнинг моҳияти ва мақсади энг аввало, давлат бошқаруви органлари ва соҳасида қонунларнинг аниқ ва бир хилда ижро этилишини устидан прокуратура органларининг назорати ташкил этади. Бу соҳада кўпинча маҳаллийчилик, қонунбузилишларни бартараф этишда прокуратура органларига қаршилик кўрсатиш, уларнинг фаолиятига аралашишга йўл қўйилади. Давлат бошқарувнинг айнан шу соҳасида қонунларни ҳақиқатдан

аниқ ва бир хилда тушуниш билан бирга ижро этилишни ҳам таъминлаш керак қонун чиқарувчининг кўрсатмалари ҳаётга қатъийлик билан татбиқ қилиниши керак ва бунда ҳеч қандай маҳаллий ва идоравий таъсирларга йўл қўйилмаслиги зарур. Прокуратура органлари давлат бошқаруви соҳасида қонунлар ижроси устидан назоратини амалга ошира бориб, жамият ва давлат олдида турган фуқаролар эҳтиёжларини қондириш, уларнинг моддий таъминотини яхшилаш, фуқароларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини таъминлаш каби вазифаларнинг бажарилишига шароит яратадилар. Бошқача қилиб айтганда прокурор умумий назорат соҳасида ўз ваколатларини амалга ошира бориб бошқа орган ва ташкилотлар билан биргаликда сиёсий, давлат, иқтисодий, ижтимоий, миллий ва маданий қурилиш масалаларини ҳал қиладилар. Умумий назорат бутун давлат ҳудудида қонунларнинг бир хил ва аниқ бажарилишини таъминлаш, қонунийликнинг бир хил тушунилишини таъминлаш билан бирга жиноий ҳодисалар ва бошқа ҳуқуқбузарликларнинг олдини олиш вазифаларини ҳам бажаради. Умумий маънода прокурорларнинг умумий назорат бўйича фаолиятининг предмети Ўзбекистон Республикаси ҳудудида амал қилаётган қонунларнинг аниқ ва бир хилда ижро этилиши устидан назоратдир. Умумий назорат бўйича прокурорлик назоратининг предмет ва доираси 2001 йил 29 августдаги Ўзбекистон Республикаси "Прокуратура тўғрисида"ги қонуни билан белгиланган. 2004 йил 12 март куни Ўзбекистон Республикаси Бош прокурорининг Ўзбекистон Республикаси Президентининг 11.03.2004 йилдаги “қишлоқ хўжалигида ислоҳотларни амалга оширишга қаратилган қонунлар ижросини таъминлашга оид қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги 3406-сонли Фармони билан прокуратура органларининг янги тузилмаси тасдиқланганлиги ҳамда айрим таркибий тармоқлар фаолияти ва номланишидаги ўзгаришлар муносабати билан Ўзбекистон Республикаси прокуратураси органларининг айрим таркибий

тузилмаларини тугатиш ва қайта ташкил этиш тўғрисида буйруғи қабул қилинган. Ушбу буйруқ талабига кўра, “Умумий назорат бошқармаси” тугатилсин ва “Фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари, жамият ва давлат манфаатларини ҳимоя қилиш бошқармаси” ташкил қилиниб, унинг таркибида “қишлоқ хўжалиги соҳасида қонунийликни таъминлаш ва хўжалик юритувчи субъектларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш бўлими” тузилган. Назорат предмети борасида бир муҳим ўзгаришни кўрсатиб ўтиш керак 1992 йил 9 декабрдаги "Прокуратура тўғрисида"ги қонундан фарқли равишда 2001 йил 29 августдаги қонунда "фуқароларнинг қонунларга риоя этишлари" устидан назорат кўзда тутилмаган. Яъни, прокуратура органларини фуқароларнинг таъқиб-тазйиқ остига олувчи орган сифатида эмас, балки уларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилувчи орган сифатида жамиятда ролини ошириш асосий мақсад қилиб қўйилган. Бу "инсонпарвар демократик ҳуқуқий давлат барпо этиш" йўлидаги муҳим қадам деб ҳисоблайман. Ўзбекистон Республикаси Прокуратура тўғрисидаги қонунининг 20- моддасига биноан "вазирликлар, давлат қўмиталари, идоралар, фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари, жамоат бирлашмалари, корхоналар, муассасалар, ташкилотлар ҳамда вазирликлар, давлат қўмиталари ва идораларининг ҳарбий қисмлари, ҳарбий тузилмалари, ҳокимлар ва бошқа мансабдор шахслар томонидан қонунларнинг ижро этилиши шунингдек, улар томонидан қабул қилинаётган ҳужжатларнинг Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва қонунларига мувофиқлиги "назорат предмети ҳисобланади". Қонунлар ижросини текшириш қонунларнинг бузилаётганлиги тўғрисидаги аризалар ва бошқа маълумотлар асосида, шунингдек қонунийлик прокурор томонидан чоралар кўрилишини талаб қиладиган ҳолатда эканлигидан келиб чиққан ҳолда қонунда белгиланган тартибда ўтказилади.

Давлатимиздаги қонунийликни мустаҳкамлаш, қонунбузилиш ҳолларини аниқлаш, уларни ва вужудга келишига сабаб бўлган шарт- шароитларни бартараф этиш масалалари айнан шу йўналишда фаолият кўрсатаётган прокурор ходимларига кўп жиҳатдан боғлиқ десак адашмаган бўламиз. Чунки қонун билан зиммалаларига юклатилган вазифаларни амалга ошира бора туриб айнан прокурорлар биринчи бўлиб бундай ҳолатлар билан тўқнаш бўладилар, ёки ўз ваколатлари доираларига кўра бошқа назорат этувчи идоралардан келиб тушган ҳужжатлар бўйича қарор қабул қиладилар, бу идоралар томонидан қабул қилинган қарорларнинг қонунийлигига баҳо берадилар. «Республика назорат инспекциясининг маълумотига кўра мамлакатимизда назорат текшириш органлари 36 тани, маҳкамалараро назорат эса 12 тани ташкил этади. Бу текширувчилар гуруҳига ҳуқуқни

муҳофаза қилувчи идоралар ва аудит хизматлари кирмаганлигини ҳисобга олган ҳолда бу «армия» тў ғ рисида тасаввурга эга бўлишингиз мумкин» 1 . Маълумки, прокурорлик назорати предметига Президент фармонлари ва Ҳукумат қарорлари кирмайди. Аммо, прокурор улар Конституция ва қонунларга зид деб ҳисобласа, ўз фикрини ифодалаган маълумотни Конституциявий судга юбориши мумкин. Прокурорлар умумий назоратни амалга оширишда ўз ваколатларидан фойдаланиш бўйича чегарани тўғри белгилашлари керак Чунки, бунда бир томондан, аниқланган қонунбузарлик ҳоллари таъсир чораларини кўрмасдан қолмаслиги керак бўлса, иккинчи томондан, корхоналарнинг оператив хўжалик фаолиятига бевосита аралашмаслик, идоравий бошқарув ва текширув органларининг вазифаларини бажармаслик лозим. Умумий назоратнинг чегарасини белгилашда қуйидаги қоида мезон бўлиши мумкин: қаерда қонун "ҳаракат қилса", ўша ерда умумий назорат "ишга тушади". Прокурорлар ўзларига юклатилган умумий назорат функцияларини муваффақиятли адо этишлари учун уларга зарур ваколатлар берилган. Прокурорга у ноқонуний ёки асоссиз деб ҳисоблаган қарорларни бекор қилиш ёки ўзгартириш ҳуқуқи берилмаган. Прокурорга берилган ваколатлар унга қонун бузилишини ёки қонундан четга чиқишни ўз вақтида аниқлаш, ҳуқуқбузарликларни қонун билан белгиланган жавобгарликка тортиш ва ушбу қонунбузарлик ҳолларига имкон яратган сабаб ва шароитларни бартараф этиш учун чоралар кўришга имкон беради. Қонунлар ижроси устидан (Умумий) назоратни амалга оширувчи прокурорнинг ваколатлари. Қонунлар ижросини текшириш. 1 Тожибоев О.Т. Прокуратура органларининг =онунларни ижро этилиши устидан назорати. «Давлат ва жамият =урилиши» ихтисослиги быйича магистрлик даражаси олиш учун диссертация. Т.: 2002. 49 бет.

Ушбу мавзуни ёритиш учун қонунлар ижроси юзасидан текширишлар ўтказиш тартиби, текшириш натижалариии расмийлаштириш ва прокурор назорати ҳужжатларини тайёрлаш масалаларига ҳам ойдинлик киритилиб кетилиши зарур деб ҳисоблаймиз. Прокуратура органлари томонидан қонунлар ижросини текшириш қонунларнинг бузилаётганлиги тўғрисидаги аризалар ва бошқа маълумотлар асосида, шунингдек, қонунийлик аҳволи прокурор томонидан чоралар кўрилишини талаб қиладиган ҳолатда эканлигидан келиб чиққан ҳолда қонунда белгиланган тартибда ўтказилади. Шунингдек, қонунлар ижроси юзасидан текширишлар ўтказишга иш режалари, Ҳайъат мажлиси, мувофиқлаштирувчи ва идоралараро кенгашлар қарорлари, Бош прокуратура раҳбарияти томонидан ижроси талаб қилинган ҳужжатлар ва қонунда назарда тутилган бошқа ҳолатлар асос бўлади. Қонунлар ижроси юзасидан текширишлар, асосан, тегишли мутахассисларни жалб қилган ҳолда ўтказилади. Текширишнинг йўналишидан қатъий назар, 6у объектда қабул қилинаётган ҳуқуқий ҳужжатларнинг Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва қонунларига мувофиқлиги, шунингдек, фуқаролар ва юридик шахслар мурожаатларининг ҳал қилиниши ҳамда ҳуқуқий хизмат ишининг самарадорлигини ўрганишга комплекс ёндошиш талаб қилинади. Текширишлар назорат қилувчи раҳбар томонидан тасдиқланган режа асосида ўтказилиб, белгиланган муддатда якунланиши, текширишга масъул бўлган ходим шу вақт мобайнида мутасадди мансабдор шахслардан қонун бузилишига сабаб бўлган ҳолатлар бўйича батафсил тушунтиришлар олиб, барча ҳужжатларни жамлаб, натижаси ҳақида назорат қилувчи раҳбарга маълум қилиши ва прокурор назорати ҳужжатлари лойиҳаларини тайёрлаши лозим. Текширишга бир нечта ходим ижрочи сифатида жалб этилганда, рўйхатда биринчи кўрсатилган шахс ижро учун асосий масъул ҳисобланади.

Текширишда иштирок этган ходимлар текширилган объект муқаддам назорат идоралари томонидан ўтказилган текшириш натижаларига ҳуқуқий бахо беришлари ва натижаси бўйича тавсия киритишлари зарур. Текшириш натижалари бўйича хажми 15 варақдан бўлмаган, умумлаштирилган таҳлилий маълумотнома тузилади ва текширишга масъул бўлган прокуратура ходими, жалб қилинган тегишли мутахассислар, текширилган объектнинг мансабдор ёки молга жавобгар шахслари томонидан имзоланади. Маълумотномага илова қилинаётган бошқа ҳужжатлар тузган, шунингдек, текширилган объектнинг мансабдор ёки молга жавобгар шахслари томонидан имзоланади. Ўзбекистон Республикасининг «Прокуратура тўғрисида» қонунига мувофиқ, протест, қарор, тақдимнома, ариза ва огохлантириш прокурор назорати ҳужжатлари ҳисобланади, ҳуқуқбузарликларнинг олдини олиш ва профилактика қилиш шунингдек, қонун бузилиши, ушлаб келиб чиқиш сабабларини бартараф қилиш воситаси сифатида қаралмоғи лозим. Текширишда аниқланган ҳолатларни меҳнат жамоасида натижасини оммавий ахборот воситаларида ёритилишига устувор аҳамият берилади. Ҳар бир тайёрланган прокурор назорати ҳужжати хусусиятига кўра номлаииши, прокуратура органларида иш юритиш тартибига асос қилинган ҳолда сана қўйилиши ва рақамланиши лозим. Прокурор назорати ҳужжатлари «Прокуратура тўғрисида» қонун талабларига биноан тегишли прокурор ёки унинг ўринбосари томонидан имзоланади. Умумий назорат соҳасида прокурорнинг ваколатлари асосан Ўзбекистон Республикаси Прокуратура тўғрисидаги қонунининг 22- моддасида ўз аксини топган. Бироқ, айтиш жоизки, "Прокуратура тўғрисида"ги қонунда прокурорнинг ваколатлари рўйхати фақат унинг қонун бузилишига йўл қўйилганлиги ҳақидаги келиб тушган маълумотлар ва прокурорда қонун

бузилиши ҳолллари тўғрисида бўлган маълумотлар асосида амалга ошириладиган умумий назорат тартибидаги текширишларни ўтказиши бўйича фаолиятига нисбатан ишлаб чиқилган. Прокурор бу борада ҳам текшириш ўтказгунга қадар, ҳам ундан кейин фойдаланиладиган бир қатор бошқа ваколатларга ҳам эга. Ушбу ваколатлар ҳуқуқнинг бошқа манбалари, хусусан, жиноят-процессуал, фуқаролик-процессуал, меҳнат, жиноят- ижроия, маъмурий-ҳуқуқий, шунингдек, Ўзбекистон Республикаси Бош прокурорининг буйруқлари ва кўрсатмаларига асосланган. Прокурор қонунларнинг ижро этилиши устидан назоратни амалга ошириш жараёнида ўз ваколатлари доирасида : Вазирликлар, давлат қўмиталари, идораларнинг, корхоналар, муассасалар, ташкилотларнинг ҳарбий қисмларнинг ҳудудида ва хоналарига монеликсиз киришга, текширишлар ўтказишга, текшириш учун қарорлар, фармойишлар, буйруқлар ва бошқа ҳужжатларни, қонунийликнинг ҳолати тўғрисидаги ва уни таъминлашга доир чора-тадбирлар ҳақидаги маълумотларни талаб қилишга; Давлат органлари, ҳарбий қисмлар, вазирликлар, давлат қўмиталари ва идораларининг ҳарбий тузилмалари раҳбарлари ва бошқа мансабдор шахсларидан улар тасарруфидаги корхоналар, муассасалар, ташкилотлар фаолиятини текшириш, тафтиш ўтказишни, идоравий ва идоравий текширишлар ўтказиш учун мутахассислар ажратишни талаб қилишга; Мансабдор шахслар ва фуқароларнинг қонун бузилиши хусусида оғзаки ёки ёзма тушунтиришлар талаб қилишга ҳақлидир. Қонун, бузилиши аниқланган тақдирда прокурор қонун ҳужжатларида назарда тутилган чораларни кўришга мажбур. Текширишлар ўтказганда прокурор хўжалик фаолиятининг у ёки бу соҳаси бўйича мутахассислар жалб қилишга ҳақли. Текширишлар ўтказилиши тўғрисидаги маълумотлар, ҳуқуқий ҳужжатлар ва бошқа керакли ҳужжатлар ҳамда ахборотларни тақдим этиш, мутахассислар жалб қилиш, прокуратурага келиш ва қонун бузилиши

соҳасидан тушунтиришлар бериш барча органлар, мансабдор шахслар ва фуқаролар учун прокурор талаб қилган тақдирда мажбурийдир. Текшириш, тафтиш, идоравий ва идоравий экспертиза прокурор белгилаган муддатда ўтказилиб, натижалар ҳақида мажбурий тартибда прокурорга маълумот берилиши керак Мансабдор шахслар ва фуқаролар прокурорнинг талабларини бажармаганликлари учун қонун билан белгиланган жавобгарликка тортиладилар. Қонунлар ижросини текшириш. Прокурорлар давлатдаги қонунийлик ҳолатида бевосита акс этаётган устувор йўналишларни танлаб олишлари лозим деб баҳолайдилар. Хусусан И.Басковнинг фикри бўйича бу йўналишлар 9 тани, А.Давлетовнинг фикри бўйича 11 тани, амалиётчи мутахасис А.Мельниковнинг фикри бўйича 5 тани ташкил этади. Бизнингча прокурорларнинг бу борадаги фаолиятлари бевосита ўз ҳудудларидаги бўлган қонунийлик аҳволидан келиб чиққан ҳолда ташкил этилиши лозим. Бунда асосий иш ҳажми бевосита шаҳарлар ва туманлар прокуратуралари ҳиссасига тўғри келиниши ун у тилмаслиги даркор.

Албатта жамият ва давлат ривожланиши учун умум аҳамиятли бўлган соҳалар бундан мустасно. Юқорида кўрсатилганлардан келиб чиққан ҳолда бизнингча қуйидагиларни таъминлаш мақсадга мувофиқ деб ҳисобланиши лозим. Вазирликлар, давлат қўмиталари, идоралар, фуқароларнинг ўз-ўзларини бошқариш органлари, жамоа уюшмалари, корхоналар, муассасалар, ташкилотлар, харбий қисмлар, вазирликларнинг, давлат қўмиталарнинг, идораларнинг ҳарбий қисмлари, хокимлар ва бошқа мансабдор шахслар томонидан қонунларнинг аниқ ва бир хилда ижро этилишини ва улар томонидан қабул қилинаётган ҳуқуқий актларнинг Конституция ва қонунларга мослигини назорат қилиш ва таъминлаш прокуратура идораларининг алоҳида эътибордаги ва устувор йўналиши деб баҳоланиши лозим . Ўзбекистон Республикаси прокуратурасининг мазкур йўналиш бўйича маъсул ходимлари, вилоят, унга тенглаштирилган, шаҳарлар, туманлар,

туманлараро ва ихтисослаштирилган бошқа прокуратуралар прокурорлари ўз ҳудудларидаги қонунчилик аҳволи юзасидан батафсил маълумотга эга бўлишлари, қонунчиликни таъминлаш борасидаги фаолиятларини айнан шу маълумотлар асосида олиб боришлари керак . Бу фаолиятини амалга ошириш борасида биринчидан, тегишли назорат идоралари ва бошқа давлат идоралардан жойлардаги қонунчилик аҳволи, иқтисод соҳасида ўтказилаётган ислоҳотларнинг жараёни, ижтимоий соҳадаги ўзгаришлар, уларнинг бориш динамикаси ва тўсқинлик қилаётган факторлар юзасидан тегишли маълумотларни талаб қилиб олиниши: Иккинчидан тўпланган маълумотларни тўлиқ ва чуқур таҳлил қилиш, улар орасидан прокурор таъсир чоралари қўлланиши талаб қилинаётган конкрет йўналишлар ва тармоқларни аниқлаш зарур . Қонунларнинг ижросини текши ри шнинг асосий омили сифатида текширувларнинг аниқ ва юқори савияда режалаштиришини олиш мумкин .

Бошқарув идоралари, маҳаллий ҳокимиятлар, назорат идоралари, мансабдор шахсларнинг фуқаролар ва юридик шахсларнинг ҳуқуқларини поймол этувчи ноқонуний ҳуқуқий актларини аниқлаш ва уларга протест келтириш масаласини ҳал этиш умумий назорат фаолиятининг асосий вазифаларидан бири ҳисобланади . Прокурорларнинг б у фаолиятига системали ва доимий характер бериш учун, чиқарилаётган ҳуқуқий актларнинг Конституция, қонунлар, П резидент Фармонлари, Вази р лар Маҳкамаси Қарорларига мослигини бир кварталда камида бир маротаба текширилишини ташкил этиш зарур. Бу борада алоҳида эътиборни: Хокимлар, Республика Вазирликлари раҳбарлари, идоралар, концернлар, корпорациялар, ассоциациялар, фуқароларнинг ўзларини ўзлари бошқариш вилоят, шаҳар ва туман органларининг норматив ҳужжатларининг қонунийлигига ;

Давлат идораларининг раҳбарлари ва мансабдор шахсларининг фуқароларга маъмурий жазо қўллаш ҳақидаги қарорларининг қонунийлига қаратилиши шарт. Ноқонуний актлар протест келтириш йўли билан бекор қилиниши, ёки қонунга мувофиқлаштирилиши лозим. Протест тегишли мансабдор шахс ёки идора томонидан рад этилган ҳолда, белгиланган 1 ойлик муддат ичида судга протестни рад этиш ҳақидаги қарор ноқонуний эканлигини тан олинишини талаб қилиб ариза киритилиши лозим. Худди шунингдек ҳудудий прокурорлар, Республика бошқарув идораларининг қонунга зид ҳуқуқий актлари аниқлангани ҳолда Республика прокуратурасига тегишли тақдимнома билан чиқишлари лозим. Фикримизнинг далили сифатида, 2001 йилда республика прокуратура идоралари томонидан юқорида кўрсатилган идора ва мансабдор шахсларнинг 10665 та қонунга зид бўлган ҳуқуқий актларига протестлар келтирилган лигини мисол тариқасида келтиришимиз мумкин. .

Булардан 4451 таси ёки 41,7% давлат маъмурий органларнинг мансабдор шахслар ва фуқароларни маъмурий жавобгарликка тортиш ҳақидаги қарорларига нисбатан киритилган. Деярли ҳар учинчи прокурор протести 3083 та ёки 28,9фоизи ижтимоий соҳа бўйича, улардан 2110таси, яъни 68,4 фоизи иш берувчиларнинг, Меҳнат ва аҳолини ижтимоий ҳимоялаш вазирлигининг жойлардаги идораларининг хизматчи ва ишсизларнинг меҳнат ҳуқуқларни бузувчи буйруқ ва кўрсатмаларини бекор қилиш учун киритилган. Ноқонуний ҳуқуқий актлар қабул қилиш борасида назорат қилувчи идоралар ҳиссасига 2673 та, ички ишлар идораларига 1796та протестлар тўғри келган. Ноқонуний ҳуқуқий актларни бекор қлиш ёки қонунга мослаштириш талаб этилиб вилоят, шаҳар ва туман ҳокимлари, республика ва ҳудудий бошқарув идораларининг 1043та қарорларига протест киритилган, уларнинг 721 таси бевосита ҳокимлик идораларига тегишлидир.

3.Фуқароларнинг меҳнат ҳуқуқларини, хавфсиз меҳнат шароитларига, нафақа билан таъминлаш, соғлиқни сақлаш, оналик, болалик, ногиронларнинг, қарияларнинг ва аҳолининг бошқа ижтимоий ҳимояга мухтож қатламларини ҳимоялаш. Мамлакатимизда вужудга келаётган бозор муносабатлари шароитида Республика Президентининг «Давлат кучли ижтимоий ҳимоячи» принципи, барча прокурорлар томонидан ижтимоий соҳадаги асосий омил сифатида баҳоланиши даркор 2 . 2002 йилнинг 1 январ ҳолатига Республика бўйича нафақа ва ижтимоий ёрдам олувчилар сони 3.203.808 шахсни, улардан ёши бўйича 1.857.427, ногиронлик бўйича 589.138 улардан ҳарбий хизматчилар 30.534, боқувчиси йўқолганлиги сабабли 468.768 ва ижтимоий нафақа олувчилар 258.845 кишини ташкил этган. Уруш қатнашчилари ва фронт орти хизматчиларига тенглаштирилган шахслар 2001 йилнинг охирида 1.857.427 нафарни, 2 Тожибоев О.Т. Прокуратура органларининг =онунларни ижро этилиши устидан назорати. «Давлат ва жамият =урилиши» ихтисослиги быйича магистрлик даражаси олиш учун диссертация. Т.: 2002. 52-53 бет.

Чернобил АЭС ҳалокатини баратраф этишда қатнашган шахслар 7540 нафарни ташкил этган. Фуқароларнинг ўз-ўзинии бошқариш органлари ҳамда меҳнат ва аҳолини ижтимоий ҳимоялаш вазирлиги тизимларида 241.300 та кам таъминланган ва 858.600 16 ёшга қадарли фарзандлари бўлган оилалар рўйхатга олинган. 2002 йилнинг 1 январ ҳолатига Республикада 27 та 3650 тарбияланувчига эга бўлган болалар уйи, 29та 7118 қаралувчиси бўлган қариялар ва ногиронлар, ҳамда 5та 1537 та ногирон-болларни сақлаб келаётган интернат-уйлар бор. Аммо фақат 2001 йилнинг ўзида прокуратура томонидан 2123 та ҳолатда кўп болали оилаларга нафақа ажратишни сўраб мурожаат қилган фуқароларнинг ҳуқуқлари поймол этилганлиги аниқланган. Бу соҳадаги қонунбузилишларни даражасини кўрсатувчи яна бир рақам. Республика идораларига келиб тушган аризалардан 3521 таси фуқароларнинг

хўжалик юритувчи субъектлар раҳбарларининг уларни ҳуқуқини паймол этувчи ҳуқуқий актлари устидан келтирилган. Булар ичидан 734 та меҳнат шартномаси(контрактни) ноқонунийлиги ҳақидаги аризалар асосида прокуратура ходимлари томонидан ўтказилган текширувлар натижасига кўра 197 таси асосли деб топилган ва фуқароларнинг бузилган ҳуқуқларини тиклаш чоралари кўрилган. Қонунчилик аҳволи ҳамда прокурор назорати ҳужжатлари таҳлили кўп ҳолатларда Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлиги, молия, Почта ва телекоммуникация агентлиги, банк ва бошқа органлар ижтимоий соҳалардаги ислоҳотларни амалга оширишга доир дастурлар ижросига масъулиятсизлик билан ёндашаётганликларини кўрсатди. Республика органлари томонидан идоравий назорат сусайтириб юборилиши ўз навбатида жойларда фуқароларга нафақа тўловлари, аҳолининг кам таъминланган қатламига эса моддий ёрдам берилишига оид мурожаатларнинг ҳал

этилишига тўраларча муносабатда бўлиш, юзакичиликка йўл қўйилиши ҳолатлари ортиб бормоқда. Почта ва телекоммуникациялар агентлиги таркибидаги почта ташкилотларида ҳам кўплаб қонунбузилиш ҳоллари аниқланган, тўлов қоғозларини қалбакилаштириш ва бошқа йўллар билан нафақаларни ўзлаштириш ҳолатлари мавжуд. Ўзбекистон Республикаси молия вазирлигининг назорат-тафтиш бош бошқармаси томонидан сўнгги бир ярим йил мобайнида аниқланган ижтимоий нафақаларнинг ноқонуний равишда бериб юборилиши натижасида етказилган 59,7 млн. сўм зарарлардан атиги 27 млн. сўми ундирилиши таъминланган, ҳолос. Ижтимоий сиёсатни амалга оширишга маъсул бўлган идоралар мансабдор шахслари ва ходимларига нисбатан 2001 йилнинг ўзида 340 та жиноят иши қўзғатилгани фикримиз далилидир.

Шу сабабли прокурор назоратининг асосий эътибори барча давлат ва нодавлат тизимларнинг раҳбарлари томонидан фуқароларнинг меҳнатга бўлган ҳуқуқлари, қонунчиликнинг уларга хавфсиз меҳнат шароитларини яратиш, ўз вақтида иш ҳақини тўлаш, қонунда назарда тутилган меҳнат таътилларини ва бошқа имтиёзларни бериш ҳақидаги талаблари, давлатнинг меҳнат ва аҳоли бандлиги соҳасидаги сиёсатини амалга оширилишига. Ижтимоий тўловларнинг ўз вақтида ва тўлиқ молиялаштирилиши, меҳнатни ва ижтимоий ҳимоя, фуқароларнинг ўз-ўзини бошқариш, почта ва банк идоралари томонидан ёлғизлар, қариялар, ногиронлар ва кўпболали оилаларга пенсиялар, ёрдам пуллари, моддий ёрдам ва давлат моддий ёрдамининг берилиши тартиби миқдорларига риоя қилиниши таъминлаш масалаларига Соғлиқни сақлаш идоралари томонидан фуқароларнинг соғлиғини ҳимоя қилишга қаратилган тадбирларнинг таъсирчанлиги, улар томонидан дори-дармонларни олиб кирилиши, сақланиши, фойдаланиши, аҳоли орасида

олиб борилаётган профилактик тадбирларнинг аҳволи масалаларига қаратилиши лозим. Фуқароларнинг ижтимоий соҳадаги ҳуқуқларига нисбатан йўл қўйилаётган ҳар қандай бюрократик, ноинсоний муносабатларга барҳам берилиши, бундай ҳаракатлар ким томонидан йўл қўйилишидан қатъий назар унга нисбатан қонуний чоралар кўрилиши таъминланиши лозим. 4.Қонунчиликни иқтисод, молия, тўлов ва шартнома соҳасида мустаҳкамлаш, ҳуқуқнинг иқтисодий ислоҳатларни амалга оширишдаги ўрнини кучайтириш. «Хўжалик юритувчи субъектларнинг фаолиятинин шартномавий- ҳуқуқий базаси» ҳақидаги Қонун ва Республика Президентининг мансабдор шахсларнинг ўзаро ҳисоб-китобларини ўз вақтида амалга ошириш, шартнома ва тўлов интизомига риоя қилишда жавобгарлигини кучайтиришга қаратилган Фармонларининг сўзсиз ижро этилишини таъминлаш.

Шартнома интизоми бугунги кунда иқтисодиётда ўтказилаётган ислоҳатларнинг энг салбий қисми бўлиб келаётганлигини назарга олган ҳолда, шартнома мажбуриятларининг ҳар бир бузилиш ҳолатлари бўйича айбдор шахсларнинг қонунда белгиланган жавобгарликка тортиш чораларини кўриш ва ҳўжалик юритувчи субъектларга етказилган зиённи қопланишини таъминлаш. Хусусийлаштириш, ҳиссадорлик жамиятлари ва ҳиссадорларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, қимматли қоғозлар бозори механизмни ривожлантириш монопол фаолиятини чеклаш, банкротлик ва корхоналарнинг санацияси билан боғлиқ қонунларнинг устидан амалдаги назоратни таъминлаш даркордир 3 . 2001 йилги "Прокуратура тўғрисида"ги қонунда умумий назорат тартибида аниқланган қонун бузилиши ҳолларига нисбатан қўлланиладиган прокурорлик таъсир чораларига оид ҳуқуқий ҳужжатлар рўйхати келтирилган. Улар таркибига протест, қарор, тақдимнома, ариза ва огоҳлантирув киради. 3 Тожибоев О.Т. Прокуратура органларининг =онунларни ижро этилиши устидан назорати. «Давлат ва жамият =урилиши» ихтисослиги быйича магистрлик даражаси олиш учун диссертация. Т.: 2002. 54-57 бет .

Таъкидлаш жоизки, 1992 йилги қонундан фарқли равишда янги таҳрирдаги 2001 йил "Прокуратура тўғрисида"ги қонунда амрнома тарзидаги прокурор назорати ҳужжати кўзда тутилмади. Умуман, собиқ Иттифоқ юридик амалиётида ва қонунчилигида "амрнома" ва "огоҳлантирув" тарзидаги прокурор назорати ҳужжатлари 1987 йили юзага келган эди. Мустақилликка эришгач, собиқ иттифоқ республикалари, табиийки ўз қонунларини ишлаб чиқа бошладилар. 1995 йилги "РФ Прокуратура тўғрисида"ги қонунида бу икки ҳужжат назарда тутилмаган бўлса, 1991 йилги "Украина прокуратураси тўғрисида"ги қонуни ва МДҲ мамлакатларининг бошқа ўхшаш қонунларида, шу жумладан, Ўзбекистон Республикаси қонунларида ҳам амалда ўзгартирилмай қолдирилди. Ниҳоят, 2001 йил 29 августдаги янги таҳрирдаги Ўзбекистон Республикаси Прокуратура тўғрисидаги қонуни анча-мунча тортилувлардан сўнг қабул қилинди. Ушбу қонунда "амрнома" кўзда тутилади. Нега? Сабаб шуки, охирги йилларда республикамизда прокурорлар томонидан ушбу таъсир ҳужжа-тининг қўлланилиши натижасида кўпгина суиистеъмолчиликлар, ҳуқуқбузарликлар содир қилинганга, қолаверса, шундай ҳам тўхтаб бораётган республиканинг хўжалик ишлаб чиқариш фаолиятига жиддий зиён етказа бошланди. Албатта, бу ҳужжатнинг аҳамияти тўғрисида юридик адабиётларда турлича ёндашувлар мавжуд. Аммо, ривожланишнинг ҳозирги босқичида, қолаверса, республикамизда бозор иқтисодига ўтиш, эркин тадбиркорлик шароитларини яратиш каби демократик ўзгаришлар жараёнида "амрнома" маъқул кўрилмади. 2001 йилги қонунда "янги" прокурор таъсир ҳужжатини кўриш мумкин. Бу аризадир. Унинг қўлланиш асослари ва тартиби тўғрисида кейинроқ тўхталамиз. Аммо, бир нарсани айтиш жоиз, яъни ҳозирги ҳуқуқий демократик давлат қурилиши жараёнида бу ҳужжатнинг фуқаролар, ташкилотлар ва қолаверса давлатнинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилишда аҳамияти жуда катта.

Қонунийликка риоя этиш устидан прокурорнинг таъсир кўрсатиш актлари сифатида протест, қарор, тақдимнома, ариза ва огоҳлантирувлар маълум талабларга жавоб бериши керак: 1.Улар қонун бузилишига оид долзарб, муҳим ва аҳамиятли ходимларга қаратилган бўлиши лозим, бундай ҳолат аниқланганда прокурорнинг процессуал аралашиши зарурияти ва тегишли қарор зарурияти ва тегишли қарор қабул қилинишини келиб чиқади. 2.Прокурорнинг ҳуқуқий ҳужжатларида мавжуд хулоса ва таклифлар асосланган ва қонуний бўлиши керак . Улар аниқ фактларга асосланган бўлиши керак 3.Прокурор раҳбарнинг ўзи қонунни бузган шахсга нисбатан қўлланиши мумкин бўлган маъмурий ва интизомий чораларни олдиндан қўлламаслиги ва буни раҳбарга қўйиб бериши керак 4.Прокурорлик назорати ҳужжатларни чиқаришда амалиётда қабул қилинган ҳар бир ҳужжатга оид тузилиши, шакл ва реквизитларга ҳамда энг асосийси, ҳужжатнинг мазмунли бўлишига эътибор бериш лозим. 5.Ниҳоят, ҳуқуқий ҳужжат юридик ва услубий жиҳатдан хат-саводлилик билан ёзилиши керак Энди уларнинг ҳар бирига тўхталсак Протест қонунга зид бўлган ҳужжатга нисбатан протестни прокурор ана шу ҳужжатни қабул қилган органга ёки юқори турувчи органга келтиради. Мансабдор шахснинг ноқонуний қарорига нисбатан ҳам ҳудди шундай тартибда протест келтирилади. Протест келиб тушган вақтдан бошлаб ўн кунлик муддатдан кечиктирмай кўриб чиқилиши шарт. қонунбузарликни дарҳол бартараф этиш талаб қилинган алоҳида ҳолларда прокурор протестни кўриб чиқишнинг қисқартирилган муддатини белгилашга ҳақли. Протестни кўриб чиқиш натижалари тўғрисида уч кунлик муддат ичида прокурорга ёзма равишда маълум қилинади.

Протест коллегиал орган томонидан кўриб чиқиладиган ҳолларда мажлис куни ҳақида прокурорга маълум қилинади ва у мажлисда иштирок этишга ҳақлидир. Протест шу ҳужжатни қабул қилган орган (мансабдор шахс) ёки юқори турувчи орган (мансабдор шахс) томонидан рад этилганда, шунингдек протест қонунда белгиланган муддат ичида кўриб чиқилмаган тақдирда, прокурор ана шу ҳужжатни ғайриқонуний деб эътироф этиш тўғрисидаги ариза билан судга мурожаат этишга ҳақли. Судга ариза протест рад этилганлиги тўғрисидаги хабар олинган пайтдан бошлаб ёки протестни кўриб чиқиш учун қонунда белгиланган муддат ўтганидан кейин бир ойлик муддат ичида бериши мумкин. Прокурор томонидан судга ариза берилиши протест келтирилган ҳужжатнинг амал қилишини ариза судда кўриб чиқилгунга қадар тўхтатиб қўяди. Протест кўриб чиқилиб, маъқуллангандан сўнг "иш тугамайди", балки бир оз вақтдан сўнг унинг талаблари бажарилиши прокурор томонидан текширилиши керак Қарор. Прокурор мансабдор шахс ёки фуқаро томонидан содир этилган қонун бузилишининг хусусиятига қараб жиноят иши, маъмурий ёки интизомий жавобгарлик тўғрисида иш қўзғатиш ҳақида қарор чиқаради. Прокурор қонунда назарда тутилган бошқа ҳолларда ҳам қарор чиқаради. Маъмурий ёки интизомий жавобгарлик тўғрисидаги ишни қўзғатиши ҳақидаги прокурорнинг қарори келиб тушган кундан бошлаб ўн беш кун ичида орган ёки мансабдор шахс томонидан кўриб чиқиши шарт. Уни кўриб чиқиш натижалари ҳақида уч кунлик муддатда прокурорга ёзма равишда маълум қилинади. Ҳар бир чиқариладиган қарор тегишли (жиноят процессуал, маъмурий, меҳнат ёки шу каби) қонунчиликда белгиланган талабларга жавоб бериши керак Агар сўз жиноят ишини қўзғатиш борасида борса бу ерда Жиноят процессуал кодекс талабларига риоя этиш керак Қарорда бунда унинг

чиқарилган шахснинг исми-шарифи ва мансаби ҳамда унвони, ишни қўзғатиш учун сабаб ва асослар жиноят кодексининг моддаси ва жиноят ишининнг кейинги йўналиши кўрсатилиши керак Тақдимнома. Прокурор қонун бузилиши, унинг келиб чиқиш сабаблари ва бунга имконият яратиб бераётган шарт-шароитларни бартараф этиш тўғрисидаги тақдимномани қонунбузилишини бартараф этиш ваколатларига эга бўлган органга ёки мансабдор шахсга киритади. Тақдимнома дарҳол кўриб чиқилиши ва кўрилган чора-тадбирлар тўғрисида бир ойлик муддат ичида прокурорга ёзма равишда маълум қилиниши лозим. Тақдимномада қонун бузилишида айбдор мансабдор шахсларни интизомий, маъмурий ёки моддий жавобгарликка тортиш ҳақидаги прокурор талаблари баён этилиши мумкин. Бунинг учун жавобгарликнинг ушбу турларини қўзғатиш ҳақидаги махсус қарор чиқарилиши шарт эмас. Тақдимнома коллегиал орган томонидан кўриб чиқиладиган ҳолларда мажлис куни ҳақида прокурорга маълум қилинади ва у мажлисда иштирок этишга ҳақли. Тақдимномани тайёрлашда нафақат унинг чиқарилиши учун аниқ сабаблардан, балки ушбу тақдимнома юбориладиган корхона, муассаса ёки ташкилотдаги қонунийлик ва ҳуқуқ-тартиботнинг ҳолати ҳақидаги хулосалардан фойдаланиш керак Прокурор ўз тақдимномасида йўл қўйилган қонун бузилишлари уларга имконият яратган сабаб ва шароитлардан ташқари ушбу қонун бузилиши ҳолларини бартараф этиш ва уларнинг олдини олувчи шароитларни яратишга имкон берадиган чора-тадбирлар ҳақида кўрсатиб ўтса мақсадга мувофиқдир. Тақдимнома қоида бўйича қонун бузилишини бартараф этувчи ва уларнинг олдини олиш чора-тадбирларини кўрувчи давлат органларига ва мансабдор шахсларига юборилади. Қонун бузилиши тарқалганлик хусусиятига эга бўлганда ёки прокурор тақдимномаси рад этилганда ёхуд

тақдимнома бўйича нотўғри қарор қабул қилинган бўлса, тақдимнома юқори турувчи органга ёки мансабдор шахсга юборилади. Тақдимнома ўз шаклига кўра маълум талабларга жавоб бериши керак. Тақдимномада қуйидаги элементлар мавжуд бўлади: Тақдимнома киритиш учун асос бўлган материаллар (ўтказилган текширув натижалари, қонунийликка риоя этилиши ҳақидаги материалларни умумлаштириш ва таҳлил қилиш жиноятни тергов қилиш натижалари ва ҳ.к.); бузилган қонун номи ва йўл қўйилган қонун бузилишига олиб келган сабаблар ва шароитлар тавсифи; қонун бузилишига олиб келган сабаб ва шароитларни бартараф қилиш ва ҳуқуқбузарликларнинг олдини олиш учун тавсия қилинадиган чора-тадбирлари; қонун бузилишига йўл қўйган аниқ мансабдор шахсларни кўрсатиш; уларни жавобгарликка тортиш ҳақидаги прокурор таклифлари; тақдимномани дарҳол кўриб чиқилиши ва кўрилган чора-тадбирлар тўғрисида бир ойлик муддат ичида прокурорга ёзма равишда маълум қилиниши лозимлиги ҳақидаги талаб; прокурорнинг лавозими ва даражали унвони, тақдимномани киритиш санаси, тақдимнома муаллифи имзоси. Умуман, тақдимнома нафақат қонун бузилиши ҳолларини бартараф қилишга хизмат қилмасдан, балки қонун бузилишини олдини олишда аҳамияти юқоридир. Ариза. Прокурор фуқаролар, юридик шахслар ва давлатнинг ҳуқуқлари ҳамда қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш учун судга ариза билан судга ариза билан мурожаат қилиш ҳуқуқига эга. Прокурор аризаси- бу суд муҳокамаси орқали қонунларнинг бир хилда ва аниқ ижро этилиши қонун бузилиши ҳоллари ва суд тартибида бартараф этилиши лозим бўлган ва айбдор шахсларни жавобгарликка тортишнинг самарали воситасидир. Прокурорнинг аризаси суд томонидан қонун ҳужжатларида назарда тутилган тартибда кўриб чиқилади. Прокурор аризасидан давлат божи олинмайди.

Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик процессуал кодексининг 46- моддасига кўра, прокурор бошқа шахсларнинг ҳуқуқларини ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларини ҳимоя қилиш учун ариза билан судга мурожаат этиш ҳуқуқига эга. Шунингдек, прокурор бошқа шахслар ташаббуси билан қўзғатилган ишни кўришда бошидан иштирок этиш ҳуқуқига эга. Аризада қуйидагилар кўрсатилиши лозим: 1) ариза берилаётган суднинг номи; 2) прокурорнинг лавозими ва фамилияси, номи, шарифи ҳамда ариза кимнинг манфаатини кўзлаб берилганлиги, ўша шахснинг номи (фамилияси, номи ва отасининг исми) ва манзили (даъвогар); 3) жавобгарнинг номи ва манзили; 4) даъвогарнинг талаби; 5) агар даъво баҳоланиши лозим бўлса, унинг бахоси; 6) даъво талабларига асос бўлган ҳолатлар ва даъво талабларининг асосларини тасдиқловчи далиллар; 7) аризага илова қилинган ҳужжатлар рўйхати. Албатта, ишнинг хусусиятига қараб, аризада кўрсатиладиган маълумотлар ва унинг шакли фарқланиши мумкин. Аммо бу прокурор аризасининг мамлакатимизда фуқаролар ва юридик шахслар, қолаверса, давлат ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилишдаги аҳамиятига ҳеч қандай таъсир этмайди. У прокурор таъсир ҳужжатларидан бири сифатида самарали восита бўлиб қолаверади. Огоҳлантирув. Прокурор фуқароларнинг қонун билан қўриқланадиган манфаатларига, ҳуқуқ ва эркинликларига, жамият ҳамда давлат манфаатларига зарар етказиш мумкин бўлган ғайриқонуний хатти-ҳаракатлар тайёрланаётганлиги мавжуд бўлганда ҳуқуқбузарликнинг олдини олиш мақсадида мансабдор шахслар ва фуқароларни қонуннинг бузилишига йўл қўймаслик ҳақида ёзма равишда огоҳлантиради ҳамда ҳуқуқбузарлик содир этганлик учун жавобгарликни тушунтиради.

Огоҳлантирув тўғрисида прокурор юқори турувчи органга (мансабдор шахсга), шунингдек огоҳлантирувчи эълон қилинган шахснинг иши, ўқиш жойи бўйича иш берувчига (маъмуриятга) ёки яшаш жойидаги фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органига маълум қилишга ҳақли. Огоҳлантирув йўлланган шахс ҳужжатдан норози бўлса, юқори туручи прокурорга шикоят қилиши мумкин. Огоҳлантирувда кўрсатилган ҳаракатлар бажарилмаганда, айбдор шахс интизомий, фуқаролик, маъмурий ёки жиноий жавобгарликка тортилиши мумкин. Огоҳлантирилган шахс огоҳлантирув билан таништирилиши ва буни ҳужжатда ўз имзоси билан тасдиқлаши лозим.

Адабиётлар рўйхати: 1.Басков В.И. Прокурор назорати (дарслик, рус тилида) М.,”Бек” нашриёти, 1998. 2.Давлетов А. Дж. Прокурор назорати (дарслик, рус тилида). Нукус. Билим.1999. 3.Россия Федерациясида прокурор назорати. (дарслик, рус тилида/ А.А. Чувилёвнинг умумий таҳрири остида/ М., 2000. 4. Иноғомжонова З.Ф. умумий таҳрири остида Жиноят про цесси (умумий қисм, дарслик, ўзбек тилида) Т.: 2002 й., «Янги аср авлоди». 5. Иноғомжонова З.Ф. умумий таҳрири остида Жиноят про цесси (махсус қисм, дарслик, ўзбек тилида) –Т.: ТДЮИ.2003 й. 6. Уголовный процесс. Учебник. Под редакцией Никифоро вой Е.Н. (Учебник, на русском языке.) Т.: 2002 й. 7.Ковалёв М.А. Жиноятларни тергов қилишда шахснинг ҳуқуқларига риоя қилиниши устидан прокурор назорати. (моно графия) М., 1981. 8.Мадалиев О.М. Жиноят ишларини биринчи инстанция судларида кўрилишида прокурор иштироки. (монография). –Т.: ТДЮИ.2005.,244б.

O'xshashlar

Вояга етмаганлар тўғрисидаги қонунлар ижроси устидан прокурор назорати

Ўзбекистон Республикаси прокуратура идораларининг вояга етмаганларга доир қонунлар ижроси устидан назорат фаолияти

Вояга етмаганларнинг тарбияси ва уларнинг ҳуқуқларини муҳофаза қилиш тўғрисидаги қонунлар ижроси

Прокуратура органлари функциялари

Прокуратура органлари фаолияти