Қонунийлик тушунчаси ва унинг асосий белгилари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

181.5 KB

Ko'chirib olish

МУНДАРИЖА КИРИШ .......................................................................................................... 2 I БОБ. ҚОНУНИЙЛИК ТУШУНЧАСИ 1.1 Қонунийлик тушунчаси ва қонунчилик тамойиллари… ... ……….. . 4 1.2 Қонун устуворлиги — қо н унийликнинг асоси… … …... ................... 12 II БОБ. ҚОНУНГА ИТОАТКОРЛИК 2 . 1 Қонунга итоаткорлик — қонунийлик ва ҳуқуқий тартиботнинг н егизи …………………………………………………………………. 18 2.2 Қонунга итоаткорлик ва ҳукуқни муҳофаза қилиш органлари ходимларининг ҳукуқий маданият………………… …… 24 ХУЛОСА ........................................................................................................ 28 ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙҲАТИ ................................. 29

Қонунийлик ва ҳуқуқ-тартибот тантана қилмаса, шахснинг ҳуқуқлари ва эркинликлари, қаттиқ интизом, ички уюшқоқлик ва масъулият устувор бўлмаса, қонунлар ва анъаналар ҳурмат қилинмаса, ҳуқуқий давлатни тасаввур этиб бўлмайди 1 . И . А . Каримов КИРИШ Ўзбекистон Республикасида демократик ҳуқуқий давлат ва фуқаролик жамиятини куриш энг муҳим мақсадли вазифалардан бири бўлиб, у Ўзбекистон Республикасида халқаро эътироф этилган нормалар асосида ҳамда миллий анъаналар ва халк урф-одатларини инобатга олган ҳолда оғишмай ва изчил амалга оширилмоқда. Демократик давлат қонуннинг юксак ва мустаҳкам нуфузисиз бирор маъно касб этмайди. Ўзекистон Республикаси мустақиллигининг дастлабки йиллариданоқ Президент И.А. Каримов томонидан “Ўзбекистон ўз истиқлол ва тараққиёт йўли” номли рисоласида Қонуннинг устунлигини таъминлайдиган ҳуқуқий давлат барпо этиш мақсади қўйилган эди ва мазкур ҳақиқатни Ўзбёкистон Республикаси Президенти И. А. Каримов мамлакатдаги янгиланиш ва тараккиёт сиёсатининг негизига киритди. “Қонуннинг устуворлиги — ҳуқуқий давлат фаолият кўрсатишининг зарурий шартидир 2 ”. Жамиятда қонунийлик ва ҳуқуқий тартибот тантана қилмаса, шахснинг ҳуқуқ ва эркинликлари катъий интизом, ички уюшқоклик ва масъулият жиҳатидан устувор бўлмаса, қонунлар ва миллий анъаналар, урф-одатлар, умуминсоиий қадриятлар хурмат қилинмаса, демократик ҳуқуқий давлатни тасаввур қилиб бўлмайди. Қонун устуворлигисиз бунёдкорлик йўлига кирган шахсий ва иқтисодий эркинликка асосланган жамиятни барпо этиб бўлмайди, қонуннинг чинакам 1 Каримов И. А. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли. Т ошкент , Ўзбекистон, 1992, 17-бет . 2 Каримов И. А . Ўзбекистон: бозор муносабатларша ўгишнинг ўз йўли. Т., Ўзбекистон, 1993, 63-6. 2

устуворлигини амалда таъминлаш учун нималар қилиш зарур? Ўзбекистонда кўрилган амалий тадбирлар натижасида, жамиятда қонунийликии таъминлашнинг барқарорлигига давлат механизми кўпроқ умидворлик туғдирмоқда. Од д ий кишиларнинг қонунлар қудратига ишонишларига кафолат хам ана шунда. Бобомиз Амир Темур ўзининг машҳур «Тузуклари»да — давлатни бошқариш қоидалари мажмуида бундай башорат қилган эди: «Зарурий тартибот ва қонунларга риоя қилиш такдирим ва муваффақиятларимнинг негизи бўлди 1 ». Ўзбекистон Республикасида ижтимоий ҳаёт сиёсий институтлар, мафкуралар ва фикрларнинг хилма-хиллиги асосида ривожланади. Қонунийлик демократик тартибларга бўйсунишни талаб қилади, демократик тартиблар, ўз навбатида, қонунийликни мустаҳкамлаш ва ривожлантиришнинг асосий шартларидан биридир. Ўзбекистон Республикаси Конституциясига биноан Ўзбекистон Республикасида демократия умуминсоний тамойилларга асосланади, уларга кўра инсон, унинг ҳаёти, эркинлиги, шаъни, қадр-киммати ва бошка дахлсиз ҳуқуклари олий кадрият ҳисобланади, демократик ҳукуқ ва эркинликлар Конституция ва қонунлар билан ҳимоя қилинади. Мазкур курс иши қонунийлик ва ҳуқуқий тартибот масалаларига бағишланган. I БОБ. ҚОНУНИЙЛИК ТУШУНЧАСИ 1 Амир Темур. Т е мур тузуклари. Т ошкент , Фан. 1992, 9-6. 3

1.1. Қонунийлик тушунчаси ва қонунчилик тамойиллари. Демократик ҳуқуқий давлатни шакллантириш жамиятда қонуннинг ҳукмронлигани қарор топтиришни тақозо этади. Чинакам ҳуқуқий давлат барпо этмоқ учун мамлакатда адолатли, инсонпарвар, демократик қонунлар тантана қилмоғи шарт. Қонуннинг олийлиги давлат ва жамият ҳаетининг мукаддас принципларидан биридир. Ижтимоий-сиёсий турмушда қонун муқаддас саналиб, унинг юксак нуфузга эга бўлишининг боиси шуки, унда халқнинг иродаси, хоҳиш ва истаклари, манфаат ва интилишлари ўзининг мужассам ифодасини топади. Қонуннинг олийлиги бугун пайдо бўлган янги муаммо эмас. Бу ғоя бир неча асрлардан буён инсоният сиёсий-ҳукуқий таълимотлари хазинасидан ўрин олиб, ўз қадрини умумбашарий қадрият сифатида ҳурматловчи давлатлар тажрибасида қўлланиб келинмоқда. Масаланинг қадр-қиммати тоталитар тузумдан воз кечиб, миллий истиқлол йўлига кирган Ўзбекистон давлати учун алоҳида аҳамият касб этади. Ҳамма гап қонуннинг олийлиги принципини Ўзбекистоннинг сиёсий - ҳуқукий воқелигига изчил сингдиришдадир. Ўзбекистон Республикаси мустақил давлат сифатида вужудга келганлигини дунёга эълон қилувчи «Ўзбекистон Республикасининг давлат мустақиллиги асослари тўғрисида»ги конституциявий қонунда (1991 йил 31 август) ўзининг умуминсоний қадриятларга содиқлигини, демократик давлатчилик йўлидан боражагини, Ўзбекистонда унинг Конституцияси ва, қонунлари устун эканлигини баён этган. Мустақил Ўзбекистоннинг 1992 йилги янги Конституциясида ҳам халқимизнинг олий мақсади — инсонпарвар демократик, ҳуқуқий давлат барпо этиш эканлиги ўз ифодасини топган. Шу олий мақсад ва манфаатлардан келиб чиқиб, Асосий қонунимизда ҳукуқий давлат зоҳир бўлишининг асосий принциплари мустаҳкамланган. Хусусан, Конституцияда «Ўзбекистон Республикасида Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва қонунларининг устунлиги сўзсиз тан олинади», деган раҳбарий коида битилган (Конституциянинг 15-моддаси). 4

Бу давлат, унинг барча органлари, мансабдор шахслар, жамоат бирлашмалари ҳамда фуқароларнинг Конституция ва қонунларга мувофик иш кўришлари, уларга оғишмай ҳамда катьий амал килишлари лозимлигини билдиради. Қонунлар, биринчи навбатда, Конституция, ҳуқуқий муносабат соҳиблари фаолиятининг олий мезони бўлиши шарт. Шуниси диққатга сазоворки, мамлакатда бозор муносабатларига ўтишнинг Ўзбекистон Президенти И. Каримов томонидан эълон килинган беш принципи орасида қонуннинг ҳамма нарсадан устун бўлиши ва қонунга итоаткорлик принципи алоҳида ўрин тутади. «Чинакам демократик жамиятда п резидент ҳам, оддий фуқаро ҳам қонунга риоя этади. Бошқа иложи йўқ» 4 . Қонуннинг олийлиги масаласи анчагина серқирра бўлиб, у ижтимоий, ҳуқуқий ва гносеологик жиҳатларга эга. Бироқ бу ўринда, асосан, унинг ҳуқуқий тизимида қонун олийлигини таъминлаш ҳокимиятлар тақсимланиши принципининг реал жорий этилиши билан чамбарчас боғлиқдир. Зеро, қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимияти бўғинлари қонунда белгилаб қўйилган ваколат доирасидагина фаолият кўрсатадилар, улар ўртасидаги ўзаро муносабатларда ҳам энг олий ҳакам — қонун ва фақат қонундир. Қонун ҳатто уни яратувчи ҳокимият органи учун ҳам муқаддасдир. Қонунийликнинг асосий тамойилларига қуйидагилар киради: биринчидан, қонуннинг устунлиги ва ҳамма учун мажбурийлиги тамойили. Бу тамойилга асосан Ўзбекистон Республика- сининг барча қонунлари ва бошка ҳуқуқий меъёрлари муқаддас бўлиб, уларга барчанинг амал қилиши лозим. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 15-моддасига биноан Ўзбекистон Республикасида Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва қонунларининг устунлиги сўзсиз тан олинади. Давлат, унинг органлари, мансабдор шахслар, жамоат бирлашмалари, фуқаролар Конституция ва қонунларга мувофиқ иш кўрадилар. Жамиятда қонунийлик ва хуқукий тартибот тантана қилмаса, шахснинг ҳукуқ ва эркинликлари катъий интизом, ички уюшқоклик ва масъулият жиҳатидан 4 Каримов И. А. Янги уй қурмай туриб, эскиси н и бузма н г. Тошкент .: Ўзбекистон, 1993. 26-бет 5

устувор бўлмаса, қонунлар ва миллий анъаналар, урф-одатлар, умуминсоний қадриятлар хурмат килинмаса, демократик ҳуқуқий давлатни тасаввур қилиб бўлмайди. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ҳамда у асосда ишлаб чиқилган қонунлар - олдида барча бирдай масъулдир. Қайси бир жамиятда қонунлар бажарилмай қоғозда қолиб кетса, ундай жамият асло равнақ топмайди, адолатга эриша олмайди. Қонун амалда бўлиши лозим. Қонун кабул килиндими, унинг ижроси хам қатъий бўлмоги лозим. Айнан шу ерда маъмурий қонунчиликнинг асосий вазифасини кўришимиз мумкин, яъни маъмурий қонунчилик Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва бошка қонунларини ижро этишга хизмат қилади. Демократик ҳуқуқий давлатнинг энг муҳим белгиларидан бири -барча фуқароларнинг қонун олдида тенглиги, Конституция ва қонунларпинг устунлигини таъминлашдир. Конституция ва қонунларнинг устуворлиги: 1) ижтимоий ҳаётнинг барча соҳаларида қонуннинг қатъиян ҳукм- ронлигини, ҳеч ким, ҳеч бир давлат органи, мансабдор шахс, фуқаро қонунга бўйсуниш мажбуриятидан ҳоли бўлиши мумкин эмаслигини англатади; 2) Конституция ва қонун устуворлиги шуни ифодалайдики, асосий ижтимоий, энг аввало иқтисодий ва сиёсий муносабатлар фақат қокун йўли билан тартибга солинади, унинг барча иштирокчилари эса хеч бир истисносиз ҳуқуқ меъйёрларини бузганлиги учун ҳуқуқий жавобгарликка тортиладилар. Конституция ва қонунларнинг пировард мақсади инсон, унинг ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлашдан иборат бўлмоги лозим. Зотан улуғ бобомиз Амир Темур таъкидлаганидек, «Қаерда қонун ҳукмронлик қилса, шу ерда эркинлик бўлади». Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов Ўзбекистонда янги жамият қуриш ва бозор иқтисодиётига ўтиш учун барча кишининг қонунга амал қилишини муҳим тамойил деб ҳисоблаб, ўзининг «Янги уй қурмай туриб, 6

эскисини бузманг» асарида: «Мен учун энг муҳими - қонунийликни хурмат қилишдир», -деб кўрсатади 5 ; иккинчидан, қонунийликнинг ягоналиги тамойили. Бу тамойил Ўзбекистон Республикаси худудида қонунлар бир хилда қўлланилишини, барча фуқароларнинг қонун олдида тенглигини англатади. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 18-моддасига биноан Ўзбекистоп Республикасида барча фуқаролар бир хил ҳуқук ва эркинликларга эга бўлиб, жинси, ирқи, миллати, тили, дини, ижтимоий келиб чиқиши, эътиқоди, шахси ва ижтимоий мавқеидан катъи назар, қонун олдида тенгдирлар. Ўзбекистон мустақилликка эришгач, ижтимоий-сиёсий ҳаётнинг барча жабҳаларини демократлаштириш йўлига ўтди. Жаҳон тажрибасидан маълумки, инсоннинг асосий хуқуқ ҳамда эркинликларини қатьий ҳимоя килмасдан ва амалда таъминламасдан туриб» жамиятни демократлаштириш мумкин эмас. Инсон ҳукуқларини тушуниб етиш учун ниҳоятда муҳим бўлган -одамларнинг табиий тенглиги ғоялари кадим юнон мутафаккирлари Протагор, Лнтифонт, Ликофрон ва қадим Хитой донишманди Конфуций сиёсий ҳамда ҳуқуқий таълимотларида илгари сурилган. Ҳуқуқ субъекти ва қонун олдидаги тенглик тушунчаларини ишлаб чикишдаги хизматлар қадимги Рим ҳуқуқшуносларига тсгишли. Цицерон «Ҳамма қонун таъсири остида бўлиши керак, деб таъкидлаган эди. Ўзбекистон Республикасида қонуннинг ягоналиги ва барча фуқароларнинг қонун олдида тенглиги: 1) Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва қонунлари упинг барча ҳудудида амал қилишини ҳамда бошқа меъёрий ҳуқуқий ҳужжатлар конуп асосида қабул қилиниб, уларга зид бўлмаслигини, талаб қилади; 2) Ўзбекистон қонунлари унинг ижтимоий ва давлат тузумини, барча миллат ва элатларнинг манфаатларини қўриқлайди; 3) Ўзбекистон Республикасининг бутун ҳудудида қонунлар бир хилда кўлланилади; 5 Каримов И. А. Янги уй курмай туриб, эскисиии бузманг. Тошкент.: Ўзбекистон, 1993. 30-бет. 7

учинчидан, қонунийликнинг халқ манфаатлари йўлида хизмат қилиши тамойили. Конституциянинг 7-моддасига биноан халқ давлат ҳокимиятининг бирдан-бир манбаидир. Ўзбекистон Республикасида давлат ҳокимияти халқ манфаатларини кўзлаб ва Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ҳамда унинг асосида кабул қилинган қонунлар ваколат берган идоралар томонидангана амалга оширилади. Демак, Ўзбекистон Республикасида давлат ҳокимиятининг бирдан-бир манбаи халк бўлиб, давлат, унинг органлари халқ иродасини ифодалайди, унинг маифаатларига хизмат қилади. Ҳуқуқий демократик давлатларнинг олиб борадиган сиёсатини халқнинг ҳоҳиш-иродаси белгилаб бериши лозим. Мазкур сиёсат инсон ва жамиятнинг фаровонлигини, Ўзбекистондаги барча фуқароларнинг фаровон турмушини таъминлашга қаратилган бўлиши керак. Жумладан, Конституциянинг 14- моддасида давлат ўз фаолиятини инсон ва жамият фаровонлигини кўзлаб, ижтимоий адолат ва қонунийлик тамойиллари асосида амалга оширилади, деб кўрсатилган; тўртинчидан, қонунийликни таъминлашда халқнинг иштироки тамойили. Ўзбскистон Республикасида қонунийликни таъминлашда ва ҳуқуқий тартиботни мустаҳкамлашда халқ кенг иштирок ясади. Бу ҳолатни Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг бир неча моддаларида кўришимиз мумкин. Жумладан, Конституциянинг 9-моддасига биноан жамият ва давлат ҳаетининг энг муҳим масалалари халк муҳокамасига тақдим этилади, умумий овозга (референдумга) қўйилади. Ўзбекистон Ресгтубликаси Конституциясининг 32-моддасига биноан эса Ўзбекистон Республикасининг фуқаролари жамият ва давлат ишларини бошқаришда бевосига ва ўз вакиллари орқали иштирок этиш ҳуқукига эгадирлар. Бундай иштирок этиш ўзини ўзи бошқариш, референдумлар ўтказиш ва давлат органларини ташкил этиш оркали амалга оширилади, деб кўрсатилган. Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш тизимини боскичма-босқич шакллантириш - мамлакатимизда ҳуқуқий демократик давлат ва фуқаролик 8

жамиятини шакллантиришнинг муҳим омилидир. «Кучли давлатдан - кучли фуқаролик жамияти сари» деган сиёсий концепциянинг асл моҳияти жамиятни бошқаришда аста-секин нодавлат ташкилотлари ва фуқароларнинг иштирок этишини тобора кенгайтиришда кўринади. Барча демократик давлатларда бўлгани каби бизнинг давлатимизда ҳам жамият ҳаётида нодавлат ва жамоат тюимларининг мавкеи ошиб бормоқда. Конституциянинг 35-моддасига биноан ҳар бир шахс бевосита ўзи ва бошқалар билан биргалиқца давлат органларига, муассасаларига ёки халк вакилларига ариза, таклиф ва шикоятлар билан мурожаат килиш ҳуқуқига эга. Демак, фуқароларнинг сиёсий фаоллиги давлат органларига, уларнинг мансабдор шахсларига мурожаат қилиши оркали ҳам амалга оширилади; бешинчидан, қонунийлик ва мақсадга мувофиқлик тамойили. Ўзбекистон Республикаси худудида амалдаги қонунларни ва бошқа меъерий хужжатларни аниҳ бажариш ҳар бир давлат органи, жамоат бирлашмалари, мансабдор шахслар ва фуқаролар учун шартдир. Аммо ҳаётда шундай кишилар ва раҳбарлар борки, улар ўзларининг қонунга хилоф хатти-ҳаракатларини, гўё қонуннинг эскириб колганлиги билан ва бугунги кун талабларига жавоб бера олмаслиги билан ёхуд қонунда махаллий шароит ҳисобга олинмаган, деган бахоналар билан оклайдилар. Башарти, амалдаги конунлар эскириб қолган бўлса. у белгнланган тартиб-да давлат ҳокимиятининг олий вакиллик органи - Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси томонидан ўзгартирилади ёки бекор килинади. Мамлакатимизда қонунларнинг ишлаб чиқилиши ва қабул қилиниши халқнинг кенг иштирокида демократик асосда ўтади. Қонун лойиҳасини ишлаб чиқишда бевосита тааллуқли бўлган шахслар, давлат органлари ва жамоат бирлашмалари иштирок этадилар; олтинчидан, қонунийликнинг аҳоли маданий даражаси билан боғлиқлиги тамойили. Қонунийлик аҳоли маданий даражаси билан, давлат органлари, жамоат бирлашмалари, мансабдор шахслар ва фуқароларнинг ҳуқукий онги ва хуқуқий 9

маданияти билан боглиқ бўлади. Инсонларнинг ҳуқуқий онги ва ҳуқукий маданияти канча юкори бўлса, қонунийлик ва ҳукуқ тартибот шунчалик таъминланади, қонун бузилиши камаяди. Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Ҳуқуқий тарбияни яхшилаш, аҳолининг ҳуқукий маданияти даражасини юксалтириш, хуқуқшунос кадрларни тай£рлаш тизимини такомиллаштириш, жамоатчилик фикрини ўрганиш ишини яхшилаш ҳақида»ги 1997 йил 25 июндаги Фармон 6 ига кўра ҳуқуқий демократик давлат қурилиши, қонунчиликни мустаҳкамлаш ва ижтимоий адолат карор топишини таъмиплаш, маънавий ва маданий ривожланишнинг устувор йўналишларини белгилаш, амалга оширилаетгаи ислоҳотларни янги мазмун билан бойитиш, ахолинияг хукукий билими ва онгини юксалтириш, жамиятни сиёсий фголлигини ошириш, ҳуқуқшунос кадрларни тайерлаш тизимини такомиллаштириш ва жамоатчилик фикрини ўрганиш борасидаги ишларни яхшилаш мақсадида: аҳолининг хуқуқий маданиятини ошириш ва ҳукуқий тарбиясини яхшилаш юзасидан олиб борилаетган ишлар - давлат сиесатининг асосий йўналишларидан бири сифатида белгиланди; республикада ҳуқукий давлат курилиши йўлида олиб борила&тган сийсий, иқтисодий, ижтимоий ислоҳотлар ва бу борада кабул қилинган қонунлар моҳиятини аҳоли томонидан чуқур англаб етишига ҳар томонлама кўмаклашиш давлат бошқарув, ҳуқукни мукофаза қилиш идоралари, ўқув юртлари ҳамда ҳуқуқшунос олимларнинг энг долзаб вазифаси эканлиги кўрсатиб ўтилди. Аҳолининг хуқуқий онги ва ҳуқуқий маданиятини ривожлантириш учун Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси томонидан 1997 йил 29 августда «Жамиятда ҳукуқий маданиятни юксалтириш миллий дастури» 7 тўғрисидаги карори ҳам қабул қилинди. Миллий дастурнинг асосий вазифаси сифатида - ҳуқуқий таълим ва ҳуқуқий тарбия тизимини такомиллажтириб, кснг халк 6 Ўзбекнстон Республикаси Президентининг Фармо н лари. 1995-1999. Т ошкент , Адолат. 2000, 153-157-бетлар. 7 Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Ахборотномаси, Т ошкент . 1997. №9, 22-23-бетлар 10

ўртасида ҳуқуқий тарбияни мустаҳкамлаб, аҳоли маданий даражасини кўтариш вазифаси белгилаб қўйилди; еттинчидан, қо н унийликнинг демократик жара ё нлар билан богланганлиги тамойил и . Қонунийлик демократия билан узвий боғликдир. Халқ давлат ҳокимиятини ўзи ишонч билдириб сайлаган Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси ва Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳамда давлат хокимияти органлари орқали амалга оширади. Чунончи, асосий қонунимиз – Конституция-нинг 10- моддасида Ўзбекистон халқи номидан фақат у сайлаган Республика Олий Мажлиси ва Президенти иш олиб бориши кўрсатиб ўтилган. Ўзбекистон Республикасида ижтимоий ҳаёт сиёсий институтлар, мафкуралар ва фикрларнинг хилма-хиллиги асосида ривожланади. Қонунийлик демократик тартибларга бўйсунишни талаб қилади, демок-ратик тартиблар, ўз навбатида, қонунийликни мустаҳкамлаш ва ривожлан-тиришнинг асосий шартларидан биридир. Ўзбекистон Республикаси Конститу-циясига биноан Ўзбекистои Республикасида демократия умуминсоний тамойил-ларга асосланади, уларга кўра инсон, унинг хаёти, эркинлиги, шаъни, кадр-киммати ва бошка дахлсиз хуқуқлари олий кадрият ҳисобланади. Демократик ҳуқуқ ва эркинликлар Конституция ва қонунлар билан ҳимоя қилинади 1.2. Қонун устуворлиги - қонунийликнинг асоси. Чиндан ҳам қонунларни қўллашнинг бузилиши жойларда ижроия ҳокимиятининг, ундан сўнг ҳуқук - тартибот идоралари ходимларининг ҳуқуқий 11

ночорлигини келтириб чиқаради. Қонунийлик учун кураш муҳим аҳамиятга эга. Қонун ва судлов тартибига катьий риоя килинган ҳолда ижтимоий тартибни бузувчилар, жиноий жавобгар шахслар ёхуд сиёсий номасъул кишилар, ким бўлишларидан қатъи назар (яъни кайси мавқеини эгаллаб турганликларига қарамай), бирдай муайян жазога тортилмоқдалар. Башарти, қонун амал қилмаса, давлат ва унинг ҳокимиятларида нуфуз, халкда эса ишонч ва сабр -тоқат қолмайди. Қонун бузилишининг манбаи — ғаразли мақсадлар, касбий ва ишга оид малакасизлик, хизмат бурчига риоя қилмаслик, давлат тузуми ва жамиятга душманлик муносабати, ҳуқуқий саводсизлик, безорилик ва ахлоқсизликка асосланган турмуш тарзи, халк ва давлат маблағи ҳисобидан бировларга ҳотамтойлик кўрсатишдадир. Аксарият ҳолларда қонунни бузишнинг илк қадамлари умумий саводсизлик ва маданиятсизлик билан боғлик, яъни баъзиларнинг соддалиги ёки жазоланмасликка умидворлиги қонуннинг бузилишига олиб кслиши мумкин. Шу аснода фуқарони нима эркин қилади, деган савол туғилади. Назаримизда, мазкур саволга фуқарони қонуннинг моҳиячини мукаммал тушуниб етиши чинакам эркин қилади, деб жавоб берса бўлади. Зеро, қонуннинг моҳиятини тушуниб олиш, унга ихтиерий риоя қилишга ва унинг асосида фаолият юритишга ёрдам беради. Баъзан қонун омма онгининг ривожидан жадалроқ ҳаракат қилиши ҳам мумкин. Аммо шу билан бирга қонун омманинг яширин манфаатлари инъикоси ҳам бўлиши лозим. Бизнинг мустақил давлатимизда қонун эркинликнинг, маънавийликнинг, хўжалик юритишнинг, маориф-нинг ҳаракатлантирувчи кучи сифатида намоен бўлмоқда. Бундай тамойил бозор муносабатларининг ҳуқуқий негизини шакллантиришга йўналтирилган қонунчиликни белгилайди. Қонунни амалга оширишнинг йўли — қонунда ифодаланган ҳуқуқ ва эркинликларни масъулият билан мувофиқлаштириш мезонидир. Шахснинг ҳуқуқларини жамият ва халқ ҳуқуқларига қарама-қарши қўйиш бизнинг қадимий маданиятимиз учун ёт нарса. Зеро, Шарқ маданиятига нафақат 12

Ўзбекистон, балки Япониядек ривожланган давлат ҳам мансубдир. Мазкур маданият шахснинг ҳаёти ва ўз қадр-қимматани асраб-авайлаб саклаш имконини тақозо этади. Бундай кадриятлар маънавий-ахлоқий жиҳатдан бутун халқ томонидан кўллаб-қувватланган тақдирдагина шахсда баркамол инсон бўлиш- нинг салоҳияти туғилади. Чунончи, Алишер Навоийдек шоир ва вазир учун унинг ўзига эмас, балки халқига садоқат билан хизмат кштиш улуғ шараф ва беҳад қувонч бағишлаган. Мазкур улуғвор ахлоқий ва ҳуқуқий қадрият шахс мутлақ ҳуқуқи устуворлигининг мустаҳкам негизига қурилган. Бироқ моҳият эътиборига кўра, бу ҳолатларда ҳам, башарти давлат ва жамиятга хавф туғилган тақдирда амалда бошқа ҳуқуқ, яъни шарқона ҳуқуқнинг тарихий тажрибаларда минг марталаб синалгак коидаларига мурожаат қилинади, яьни мазкур муаммоларни ҳал этиш учун жамият ҳуқуқи устуворлигига асосланган анъанавий қоидалар кўлланади. Давлатда кишиларнинг ўз мустақиллигини ихтиёрий белгилаб олган эркин- лиги ва масъулияти аксарият ҳолларда фуқароларнинг ҳуқуқ-тартибот идоралари ходимларига нисбатан юксак ишонч билан ҳам узвий боғланган. Аксарият хорижий мамлакатларда ҳуқуқ-тартибот идоралари тизимининг сафлари номуносиб ходимлардап тозалаб турилади. Чунончи, Италияда магистратуранинг Олий Кенгаши мавжуд бўлиб, у прокуратура ва судлар қабул қиладиган ҳуқуқий карорларининг қонунийлигини, бошқача айтганда, ушбу идоралар ходимларининг малакаси ва хизмат бурчига садоқатини аниқлаб беради. Мазкур идораларнинг қарорига мувофиқ, прокурор ва судьялар ўз эгаллаб турган хизмат лавозимларидан четлаштирилишлари ҳам мумкин. Магистратура Олий суди собиқ адлия ходимларига нисбатан жиноий жазо қўлламайди, балки у ходимнинг бугунги кунда ўз ишига мувофиқлиги ва унинг бундан кейин ҳуқуқий фаолиятга жалб қилиниши мумкинлиги масаласига оид тегишли қарор чикаради. Мазкур қарорни ҳеч ким бекор қилолмайди. Халқ маънавийлиги, кенг жамоатчилик фикри — қонунчиликнинг мавжуд ҳуқуқий анъаналаридан фойдаланиш борасида муайян ижобий фикрлар уйғотади. Гап маҳаллаларда қадимдан мавжуд бўлган оила, турмуш 13

келишмовчиликларини оқилона ҳал этиш масаласи билан анъанавий шуғулланиб келган виждон суддари ҳақида бормоқда. Бирор сабабга кўра, ўзаро жанжаллашиб қолган қариндош-уруғларни, қўни-қўшниларни давлат ходим- ларига нисбатан катта ҳаёт тажрибасига эга бўлган маҳалланинг обрўли оксоқоллари тезроқ ва қулайроқ муросага келтиришлари мумкин. Давлатдаги қонунчилик — жонли ва ривожланадиган ҳодисадир. Қо н унчилик давлатнинг буюклигини чашмадай суғориб туради. Шу боис Ўзбекистоннинг буюк келажагини халқимиз чинакам қонунчилик асосида кўрмоқда. Конституция ва қонунлар давлатчиликнинг муҳим белгилари сирасига киради. Шу боисдан ҳам Ўзбекистонда демократик ҳуқуқий давлатни барпо этиш унинг негизига, халқ олдида давлатнинг масъулиятга, инсон ва фуқаро ҳуқукининг устуворлигига риоя қилишдек ҳуқукий ва қонунчилик тамойиллари кўйилади. Қонунийликнинг бош мезони — Конституция коидаларига асосан қабул килинган қонунларнинг, фармонларнинг, Вазирлар Маҳкамаси, вазирликлар, маҳкамалар, ҳокимлар ва бошқа мансабдор шахслар, шунингдек, юридик шахсларнинг қабул қиладиган қонун ҳужжатлари ва ҳаракатларига мувофик келишидир. Қонунчилик бундай ҳукуқни амалда таъминлашдап ўзга нарса, яъни у давлат, жамият, фуқаронинг ҳастига чинакамига кириб борган қонундир. Баъзи давлатларнииг ҳуқуқ амалиётида кенг урф бўлган салбий намуна мавжуд. Бундай давлатларда «инқилобий зарурият» ёхуд «копунчиликнинг ҳаётдан орқада қолиши» баҳонаси билан, юкоридаги талабга риоя қилинмайди. Худди шунингдек, Конституцияга ўта эркин муносабатда бўлишда ҳам ҳуқукий бошбошдоқликнинг сабаблари ётади. Жамиятда ва давлатда қонунчиликнинг барқарорлиги хам ҳуқуқий кафолатдир. Наҳотки қонунни муайян вазият ўзгаришига мувофик, ҳар дақиқа янгилаб туриш мантиққа тўгри келса? Аммо мазкур эҳтиежларни тушуниш, яъни ёндашувларнинг келиб чиқишидаги ҳукуқий шарт-шароитларни холисона ўрганиш ўта муҳим. Бугунги кунда Ўзбекистон қонунчилигига кириб бораётган қоидаларни фуқароларимиз бундан олдинги даврлар тажрибаси билан таккослаб 14

олмоқдалар. Шу боис бизнинг қонун ижодкорлигимиз самарали ривож топмокда. Мамлакатимизда ҳуқуқий парокандалик собитқадамлик билан тугатилиб бормоқда ва келажаги улуғ Ўзбекистоннинг ҳуқуқий андазаси шаклланишидек янги даврни бошдан кечирмокда. Чунончи, бугунги қонунчилигимиз учун ҳокимлар фаолиятининг қонуний асосларини яратиш, кўппартиявийлик ва иктисодий ислоҳотлар шароитида вакиллик органларини сайлаш мутлако янги коидалардир. Совет даврининг баъзи қонунлари очиқ - ойдин у ёки бу халкнинг миллий маънавиятини чеклаб қўяр эди. Наҳотки, маърифий қонунларда «ўтмиш сарқитларига қарши кураш» қоидага айланиб қолган бўлса? Мазкур ҳодисани инкор этиб, ўз турмуш-таомилимиз сарқитларини мукаддаслаштирмаслигимиз ҳам лозим. Бундан қонунчилик сиёсий мафкуранинг қуролига айланмаслиги керак, деган хулоса келиб чиқади. Истиқлол йилларида парламентимиз уч юздан ортиқ қонунларни қабул қилди. Уларнинг барчаси инсон ҳуқуқлари, иқтисод, давлат бошкаруви, ижти-моий тизим, маданият ва халкаро муносабатларга оид Ўзбекистои мустақил-лигининг – турли жабҳаларига тааллуқли ҳуқуқий заминларни барпо этишга қаратилган. Мазкур ўринда Президентимиз И. А. Каримов томонидан илмий асосланган жамиятимиз янгиланишини боскичма - босқич амалга ошириш принципи яққол кўзга ташланади. Қонун кетидан қонунларни мунтазам кабул қилиб, гўе битта- битта ғишт териб қури-ладиган муҳташам бинони тиклагандек, Ўзбекисгоннинг ҳукуқий биноси ҳам дадил қад ростламоқда. Шуниси ибратлики, қонун лойиҳалари ва жорий қонунлар жамият чиндан ҳам мазкур қонун-қоидаларсиз яшай олмагандагина ҳаётга йўл олади. Кўппартиявийликка асосланган парламент ўз вазифасини бажармоқда. Қонунларни сиёсий муҳораба-ларда ҳар қандай йўл билан бўлсада, тазйиқ ўтказиш қўғирчоқга айлантир-маслик даркор. Ҳатто энг яхши қонун ҳам ўзича ҳастга кириб бормайди, балки у ошиб борса қонунчиликни қабул қилишнинг муайян шарт-шароити бўлиб колаверади. Мазкур ўринда қонун - қоидани нима ҳаракатга келтира олади, деган савол туғилиши табиий. Мазкур саволга «қонунга итоаткорлик», деб жавоб бериш 15

ўринли бўлади, дсб ўйлаймиз. Қонунга итоаткорлик юксак умумий маданиятнинг ҳосшаси ва мезонидир. Бундай маданият Шарқ халқларида азалдан урф бўлиб келган. Бу-гун бизнинг олдимизда эса уни тиклашдек улуғвор вазифа турибди. Албатта, мазкур маданиятни тиклаш бугуннинг маданияти, маънавияти ва нуқтаи назари негизида амалга оширилиши зарур. Баъзилар қонунга итоаткорликни инсошшпг қонунга сўзсиз кўр-кўрона итоатидек тушунадилар. Аслида эса, қ онунга итоаткорлик, энг аввало, қонунларни пухта билишни ва уларга риоя цилиб яшашни тақозо этади. қонунларни бундай бшиш давлатга ҳам, фуқарога ҳам бирдай хос ва фойдали фазилат бўлиши лозим. Буюк мутафаккир фалсафий-ҳуқуқий ғояларни ҳимоя қилган файласуф, Абу Наср Форобий (870—951) жаҳон аҳамиятига молик давлатнинг халифаси ҳузурида фаолият кўрсатган машхур ҳуқуқшунос ҳисобланган. Унинг эътирофича, қонунларни ҳаётга жорий этиш уларни кабул килишдан кўра мураккаб жараёндир 8 . Бизда яқин кунларгача қонунларни амалиетга жорий этиш ўзгача қоидалар билан бажарилар эди. Шу боис ҳам бундай одатни тарк этишимиз қийин бўлмоқ д а. Зеро, давлат тузилмаларидан тортиб, мансабдор шахсларгача барчанинг, қонунга риоя қилиши фуқароларни қонунга итоаткорлик руҳида тарбиялайди. Бобомиз Амир Темурнинг таъкидлашича, оддий одамларга нисбатан килинадиган қонунсизликдек қонун ва давлат нуфу-зини туширадиган бирон-бир нарса йўқ 9 . Қонунчилик, инсон нимагаки ҳақ-ҳуқуки бўлса, унинг моҳиятини холис очиб ташлайди. Бундай ҳуқукнинг жорий этилиши учун, биринчи навбатда, давлат саъй-ҳаракат қилиши шарт. Мазкур қоида фуқароларнинг ҳам давлатимиз арконларини мустаҳкамлаш учун масъул эканликларини ифодалайди. Қонунда фуқароларнинг бажаришлари лозим бўлган мажбуриятларини кўрсатишдан ҳадиксираш жамиятдаги демократияга эмас, балки боқимандаликка хизмат 8 ФоробийАбу Н аср. Фозил одамлар шаҳри.— Т ошкент , “ Ўзбкистон ”1991. 20 1 -204-6. 9 Амир Темур. Зафар йўли.Тошкент, "Фан" нашриёти, 1993. 9-6. 16

$қилади. Давлат ва фуқароларнинг бундай ўзаро масъулият туйғуси чинакам қонунчиликнинг кафолатидир. Ўз фуқароларига нисбатан фақат давлатгана ҳуқуқли бўлмайди. Агар шундай бўлганда фуқаролар давлат фуқаролари бўлиб қолардилар, холос. Боқимандалиқдан иборат бўлган бундай кайфият кучай- ганида давлатчилик заминларига путур етади. Шу боисдан Конституциямиз давлат ва шахс ҳуқуқларининг оқилона мутаносиблигини белгалаб кўйган. Қонунчилик барча ҳолларда ҳам ҳуқуққа асосланган собитқадамли к дир. Шу сабабли қадимгилар қонунсизликдан кўра, смон бўлса ҳам, қонун-ларнинг мавжуд бўлгани афзал, деб каромат қилганлар. Нега бундай? Бунинг боиси, қонунни оддий тартибда жамоа иштирокида ўзгартириш ёхуд алмаштириш мумкинлигидадир. Қонунсизлик эса бирор-бир тартиб билан мезонланмаганидан уни ҳеч қачон муайян бир доирага киритиб бўлмайди. Шу боис у чегара билмайди. У доимо одамлар ҳаёти, мулки, уларнинг маънавияти учун хатарли ҳодиса. Аксарият мухолифлардан шундай эътироз эшитиш мумкин: «Қонунку, эскириб ёмонлашди. Нега энди уни бажарар эканмиз?». Шу аснода қайд этиш лозимки, қонунни фақат олий қонун чиқарувчи идорагина муайян қонуний тартибда ўзгартириши мумкин. Олий қонун чиқарувчи идора қонунни рисолада кўрсатилганидек ўзгартирмагаи экан, уни ижро этиш барча учун мажбурийдир. Ҳуқуқнинг барча эътироф этган чуқур мантиқ, кафолатланишининг моҳияти ҳам ана шундадир. Айни пайтда, қонунларни ўзгартирмай ҳам бўлмайди, албатта. Акс ҳолда, улар ижтимсий тараққиёт талабларидан ортда қолади. Ҳуқуқнинг бе-қарорлиги, қўнимсизлиги ҳам давлат ва жамиятнинг баркарорлигига катта \ II БОБ. ҚОНУНГА ИТОАТКОРЛИК 2.1. Қонунга итоаткорлик — қонунийлик ва ҳуқуқ-тартиботнинг негизи. Ўзбекистонда халқимизнинг миллий анъаналаридан, ўзига хос турмуш тарзидан келиб чиқиб, беш принципга асосланган ижтимоий янгиланиш ва 17$