O’zbekistonda jamiyat va shaxs munosabatlarining konstitutsiyaviy belgilari - Huquqshunoslik - Referatlar

O’zbekistonda jamiyat va shaxs munosabatlarining konstitutsiyaviy belgilari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

76.5 KB

Ko'chirib olish

O’zbekistonda jamiyat va shaxs munosabatlarining konstitutsiyaviy belgilari Reja: 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy tuzimining ijtimoiy – iqtisodiy asoslari. 2. Fuqarolik jamiyati va uning Konstitutsiyaviy asoslari. 3. Jamoat birlashmalari, ularning tizimi va huquqiy holati. 4. Oila va jamiyat . 5. Ommaviy axborot vositalarining jamiyatda tutgan o’rni .

O’zbekiston Respublikasi mustaqilikka erishgandan so’ng, uning iqtisodiy negizida asta-sekin ishlab chiqarish qurollariga har xil mulkchilik shakllana boshladi. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 53-moddasi bozor munosabatlarini rivojlantirishga q aratilgan O’zbekiston iqtisodiyotining negizini xilma-xil shakllardagi mulk tashkil etish i ni musta h kamlaydi. Davlat iste`molchilar huquqining ustunligini h isobga olib, iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik va me h nat qilish erkinligini, barcha mulk shakllarining teng huquqligini va huquqiy ji h atdan bab-baravar mu h ofaza etilishini kafolatlaydi. Iqtisodiy h ayotning asosini tashkil etuvchi mulkiy munosabatlar ishlab chi q arish vositalarini va me h natning barcha ma h sulotlarini o’zlashtirish b o ’yicha kishilar o ’rtasida y u zaga keladigan munosabatlardir. Bu munosabatlar ma`lum ijtimoiy guru h larning ishlab chi q arishda tutgan o ’rnini, moddiy ne`matlarni ishlab chi q arish, ta q simlash, ayirboshlash va iste`mol qilish huquqini belgilab beradi. Mulkiy munosabatlar ashyoviy munosabatlar tarzida yuridik ji h atdan boshqarilgach yoki rasmiylashtirilgandan keyin, ular mulk huquqi shaklini oladi. Bu esa mulkdor shaxsga o’z mulkini o’z xo h ishiga k o ’ra egallash, ulardan foydalanish va uni tasarruf etish vakolatini beradi. Xususiy mulk boshqa mulk shakllari kabi daxlsiz va davlat h imoyasidadir. Mulkdor faqat qonunda nazarda tutilgan hollarda va tartibdagina mulkidan mahrum etilishi mumkin. Konstitutsiyaviy qoidalardan kelib chiqqan holda «Mulkchilik to’g’risida»gi, «Investitsya faoliyati to’g’risida»gi, «Kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni rag’batlantirish to’g’risida»gi, «Kishlok xo’jaligi kooperativi (shirkat xo’jaligi) to’g’risida»gi, «Fermer xo’jaligi to’g’risida»gi, «Tadbirkorlik

va tadbirkorlar faoliyatining kafolatlari to’g’risida»gi, «Lizing to’g’risida»gi kabi mulkchilikni, tadbirkorlikni huquqiy jihatdan muhofaza qiluvchi, huquqiy holatlarni mustahkamlovchi qonunlar va qonun hujjatlari qabul qilingan. O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi 1991 yil 19 noyabrda «Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to’g’risida»gi qonun qabul qildi. Bu qonunga asosan, davlat tasarrufidan chiqarish deganda, davlat korxonalari va tashkilotlarini jamoa ijara korxonalari, xo’jalik jamiyatlari va shirkatlariga, davlatga qarashli bo’lmagan boshqa korxonalar va tashkilotlarga aylantirish tushuniladi. Xususiylashtirish jismoniy shaxslarning va davlatga taalluqli bo’lmagan yuridik shaxslarning davlat mulki ob`yektlarini yoki davlat xo’jalik jamiyatlarining aksiyalarini davlatdan sotib olishlaridir. O’zbekiston Respublikasi fuqarolari, faoliyat ko’rsatayotgan yuridik shaxslar va davlat mulk huquqining sub`yektlari bo’lishi mumkin. Yer, yer osti boyliklari, suvlar, havo bo’shlig’i, o’simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy resurslar, korxonalar, ashyolar, shu jumladan binolar, kvartiralar, inshootlar, asbob-uskunalar, xom ashyo va mahsulot, pul, qimmatli qog’ozlar va boshqa mol-mulk mulk ob`yektlari bo’lishi mumkin. Xususiy mulk huquqining sub`yektlari fuqarolar, xo’jalik shirkatlari va jamiyatlari, kooperativlar, jamoat birlashmalari va davlatga qarashli bo’lmagan boshqa yuridik shaxslardir. Xususiy mulk huquqining ob`yektlari doirasi juda keng bo’lib, ular: uy-joylar, xonadonlar, dala-hovlilar, ekinlar, hayvon va

parrandalar, uy-ro’zg’or buyumlari; aksiyalar, obligatsiyalar va boshqa qimmatbaxo qog’ozlar; ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish, savdo va boshqa xo’jalik faoliyati sohasida korxonalar, mulkiy komplekslar, binolar, inshootlar, uskuna, transport va boshqa ishlab chiqarish vositalari; ixtirolar, seleksiya yutuqlari, sanoat namunalari va intellektual faoliyatning boshqa natijalari; iste`mol qilishga va ishlab chiqarishga mo’ljallangan har qanday mol-mulk qonunlarga muvofiq xususiy mulk bo’lishi mumkin, ayrim mol-mulk turlari bundan mustasno. Ommaviy mulk tarkibiga quyidagilar kiradi: O’zbekiston mulki: ma`muriy-hududiy tuzilmalar mulki (munitsipal mulk). O’zbekiston Respublikasidagi mulk shakllaridan yana biri davlat mulkidir. O’zbekiston Respublikasi xalqi davlat mulkining sub`yektidir Davlat mulkiga nisbatan mulkiy huquqni xalq nomidan O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti va ular vakolat bergan davlat boshqaruvi organlari amalga oshiradi. O’zbekiston Respublikasining mutlaq mulkiga quyidagilar kiradi: yer, yer osti boyliklari, ichki suvlar, respublika hududi doirasidagi havo havzasi, o’simlik va hayvonot dunyosi. O’zbekiston iqtisodiy negizini tashkil etuvchi barcha mulk shakllariga teng huquq berilishidan ko’zlangan asosiy maqsad va vazifalar fuqarolarning va yuridik shaxslarning moddiy hamda ma`naviy ehtiyojlarini tobora ko’proq, to’liqroq qondirib borish uchun huquqiy asos yaratish hamda ularning iqtisodty faoliyatining, tadbirkorlik va

mehnat qilishning davlat tomonidan kafolatlangan erkinligini, mustaqilligini, ijodiy faolligini ta`minlashdan iboratdir. Jamiyat kishilar o’zaro munosabatlarining mahsuli bo’lib, ushbu mmunosabatlar insonlarning eng muhim hayotiy vositalarni ishlab chiqarish, almashtirish va istie`mol qilish jarayonida yuzaga keladi. Fuqarolar mustaqil shaxs, jamiyatning mustaqil a`zosi sifatida muayyan huquq va erkinlikka ega bo’lganda va o’z hatti-harakati uchun mas`uliyatni his qila olgandagina fuqarolik jamiyati haqida gap borishi mumkin. Fuqarolik jamiyati – bu shunday jamiyatki, unda kishilar o’zaro bog’liqdirlar hamda bir-birlari va davlat bilan mustaqil ravishda munosabatda bo’ladilar. Bunday jamiyatda ijtimoiy, ma`naviy va madaniy hayotni ta`minlash, uni rivojlantirib, avloddan-avlodga yetkazish davlat bilan jamoat birlashmalarining, shaxs bilan jamoaning munosabatlarini ma`lum darajada mustaqil ravishda olib borish orqali amalga oshiriladi. Bunday jamiyatda shaxs ijtimoiy munosabatlarda o’zining shaxsiy xususiyatlarini yo’qotmasdan ishtirok etadi, har bir shaxs o’zligini namoyon qilib, faoliyatining shakl va turlarini erkin tanlaydi. Fuqarolik jamiyatida davlat insonni zarur shaxsiy, siyosiy va iqtisodiy huquqlar va erkinliklar bilan ta`minlaydi. Shuning uchun ham fuqarolik jamiyatining a`zolari «inson» deb, ularning huquqlari va erkinliklari esa « inson huquqlari» deb ataladi. Demak, fuqarolik jamiyati inson huquqlarini, davlat esa fuqarolarning huquqlarini ta`minlaydi.

Fuqarolik jamiyatida ijtimoiy hayotga katta ahamiyat beriladi. Uning asosiy maqsadi inson hayotini saqlash, uning maqsadlarini, hayotiy orzularini, niyatlarini shu jamiyatdagi tashkilotlar, ijtimoiy institutlar, guruxhar, oila va boshqa birlashmalar orqali amalga oshirishdir. Fuqarolik jamiyatining asosiy belgilariga ko’ppartiyaviylik, siyosiy hayotning va siyosiy institutlarning, mafkura va fikrlarning xilma-xilligi, o’zini-o’zi boshqarish organlari mavqeining balandligi, jamiyatni boshqarishda ommaviy axborot vositlari rolining kattaligi kiradi. Fuqarolik jamiyati jamoat birlashmalarining yig’indisidangina iborat bo’lmay, balki ular faoliyatining natijasida paydo bo’ladigan munosabatlar tizimi hamdir. Shuning uchun ham fuqarolik jamiyatini milliy va diniy an`analarsiz, odatlarsiz, odob-axloq normalarisiz va milliy qadriyatlarsiz tasavvur etib bo’lmaydi. Bu jamiyat iqtisodiy, kasbiy, madaniy, diniy va boshqa manfaatlarni shakllantirishga va ularni amalga oshirishga qaratilgan ijtimoiy aloqalar tizimini ham qamrab oladi. Konstitutsiya va qonunlarning ustunligi, ularning inson manfaatlarini himoya qilishga va ijtimoiy munosabatlarni maqbul holga keltirishga yo’naltirilganligi fuqarolik jamiyati asoslarini qaror toptirishning asosiy omillaridir. Fuqarolik jamiyatida qonun ustuvor bo’lib, u insonning o’zini-o’zi kamol toptirishiga yordam beradi, shaxs manfaatlari, uning –huquq va erkinliklari to’la darajada ro’yobga chiqishiga ko’maklashadi.

Jamoat birlashmalari umumiy manfaatdorlik negizida birlashgan, fuqarolarning erkin istaklari natijasida vujudga kelgan ixtiyoriy tuzilmalardir. Bu jamoat birlashmalariga: siyosiy partiyalar, ommaviy harakatlar, kasaba uyushmalari, xotin-qizlar, yoshlar va bolalar, veteranlar va nogironlar tashkilotlari, ilmiy-texnikaviy, madaniy-ma`rifiy, jismoniy tarbiya, sport va boshqa ko’ngilli jamiyatlar, ijodiy uyushmalar, fondlar, assotsiasiyalar va fuqarolarning boshqa birlashmalari kiradi. O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi tomonidan 1991 yil 15 fevralda qabul qilingan «O’zbekistonda jamoat birlashmalari to’g’risida»gi qonunda jamoat birlashmalari tushunchasi, ularning maqsadi, turlari, ish faoliyat to’g’risida mukammal ma`lumotlar berilgan. Jamiyatda fuqarolarning davlat ishlarida qatnashish faolligini oshirishda jamoat birlashmalari katta ahamiyat kasb etadi. Jamoat birlashmalari o’z tarkibi, maqsad va vazifalari, faoliyat shakllari va ish uslublari bilan bir-biridan farq qiladi. Lekin ularning hammasiga xos bo’lgan belgilar ham mavjud. Bu jamoat birlashmalri o’z nizomlarida ko’rsatilgan koidalarga muvofik, jamiyatni boshqarishda xar-xil vazifalarni hal etishda faol qatnashadilar. Jamoat brlashmalarining tuzilishi va faoliyat qoidalari bir xil. Ular o’z a`zolarining ixtiyoriyligi, teng huquqliligi o’zini-o’zi boshqarish, qonuniylik, insonparvarlik g’oyalariga sodiqlik, oshkoralik asosida tuziladilar va faoliyat ko’rsatadilar. Jamiyatning axloqiy negizlarini, umumbashariy insonparvarlik qadriyatlarini buzishga qaratilgan, shuningdek, Konstitutsiyaviy tuzumni

g’ayriqonuniy yo’l bilan o’zgartirish yoki O’zbekiston Respublikasi hududiy birligini buzish, urushni, zo’ravonlikni va shafqatsizlikni, jamiyatni parchalashga olib boradigan ijtimoiy, sinfiy, shuningdek, irqiy, miliy va diniy adovatni avj oldirish, qonun bilan ta’qiqlangan boshqa hatti-harakatlar qilish maqsadini ko’zlaydigan jamoat birlashmalarining tuzilishiga yo’l qo’yilmaydi. Harbiylashtirilgan jamoat birlashmalari va qurolli tuzilmalar, shuningdek, diniy xarakterga ega partiyalar, ularning filiallari va boshqa bo’limlarini tashkil etish davlat tomonidan taqiqlanadi. Shuningdek, jamoat birlashmalari va ularning idoralari tomonidan qonuniy va demokratik yo’l bilan shakllantirilgan hokimiyat va boshqaruv idoralari hamda hokimiyat vakolatlariga ega bo’lganlarga nisbatan g’ayridemokratik tarzda kuch ishlatish, tazyiq o’tkazish taqiqlanadi. O’zbekiston hududida faoliyat ko’rsatuvchi xalqaro, davlatlararo jamoat tashkilotlarining bo’g’inlari, shuningdek, respublika, viloyatlararo jamoat birlashmalari Adliya vazirligi tomonidan ro’yxatga olinadi. Qoraqalpog’iston Respublikasi jamoat birlashmalari nizomlarini ro’yxatga olish tartibi Qoraqalpog’iston Respublikasi qonunlari bilan belgilanadi. Viloyat, tuman, shahar, shaharcha, qishloq, mahalla hududlarida harakat qiluvchi jamoat birlashmalari nizomlari viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklarining Adliya boshqarmalari tomonidan ro’yxatga olinadi.

Jamoat birlashmasi kamida o’n nafar fuqaroning tashabbusi bilan tuziladi. Jamoat birlashmalari o’z faoliyat doiralariga ko’ra quyidagilarga bo’linadi: 1) respublika jamoat birlashmalari; 2) mahalliy jamoat birlashmalari; 3) xalqaro jamoat birlashmalari; Respublika jamoat birlashmalariga o’z nizomida belgilangan faoliyatni butun O’zbekiston Respublikasi hududida amalga oshiradigan, kamida uch ming a`zosi b o ’lgan jamoat birlashmalari, siyosiy partiya yoki kasaba uyushmalari kiradi. Mahalliy jamoat birlashmalariga-viloyat, tuman, shahar, posyolka va qishloq jamoat birlashmalari kiradi. Viloyat (Toshkent shahar) jamoat birlashmalariga nizomlarida belgilangan faoliyatni butun viloyat hududida, Toshkent shahrida esa shahar hududida amalga oshiradigan jamoat birlashmalari kiradi. Butun tuman (shahar) hududida faoliyat ko’rsatadigan jamoat birlashmalari tuman (shahar) jamoat birlashmalari deyiladi. Faoliyatini posyolkada, qishloq hududida amalga oshiradigan jamoat birlashmalari posyolka, qishloq jamoat birlashmalari deyiladi. Qonunga asosan, zarur bo’lgan hollarda viloyatlararo va tumanlararo jamoat birlashmalari tuzilishi mumkin. Xalqaro jamoat birlashmalari-O’zbekiston Respublikasi va bitta yoki undan ko’proq xorijiy davlat hududida faoliyat ko’rsatadigan jamoat birlashmalaridir.

O’zbekiston Respublikasi fuqarolari o’zlarining davlat va jamiyat ishlarida qatnashish huquqini jamoat birlashmalariga uyushgan holda amalga oshiradilar. Jamoat birlashmalari, ularning nizomlari ro’yxatga olingan kundan boshlab, o’z faoliyatlarini amalga oshiradilar va yuridik shaxs deb tan olinadilar, qonunga muvofik, nafaqat O’zbekiston fuqarolari, balki chet el fuqarolari va fuqaroligi bo’lmagan shaxslar ham jamoat birlashmalariga a`zo etib qabul qilinadilar. Respublika siyosiy partiyalariga a`zo bo’lish huquqiga esa faqat 18 yoshga to’lgan fuqarolar egadirlar. Siyosiy partiyalarga a`zolik faqat yakka tartibda amalga oshiriladi. Bir partiyaning a`zosi ayni vaqtda ikkinchi partiyaga a`zolikka qabul qilinmaydi. Huquqni muhofaza qiluvchi organlarda xizmat qiluvchi shaxslar, harbiy xizmatchilar o’z xizmat faoliyatida faqat qonun doiraida ish yuritadilar, shuning uchun bu shaxslar siyosiy partiyalar va siyosiy maqsadni ko’zlovchi ommaviy jamoat harakatlarining a`zolari bo’la olmaydilar. Jamoat birlashmalari qonunlarda belgilab qo’yiladigan tartibda ishlab chiqarish va xo’jalik faoliyati bilan shug’ullanadilar hamda faqat o’z nizomidagi vazifalarni bajarish maqsadida yuridik shaxs maqomiga ega bo’lgan korxonalar xo’jalik hisobidagi tashkilotlarni tuzishga haqlidirlar. Konstitutsiyaga asosan, davlat organlari va mansabdor shaxslarning jamoat birlashmalari faoliyatiga aralashishga, shuningdek, jamaoat birlashmalarining davlat organlari va mansabdor shaxslar faoliyatiga aralashishga yo’l qo’yilmaydi.

Agar jamoat birlashmasi o’z nizomida belgilab qo’yilgan maqsadlar va vazifalar doirasidan chetga chiqadigan yoki qonunni buzadigan hatti-harakatlarni sodir etsa, shu jamoat birlashmasining rahbar organi jamoat birlashmasi nizomini ro’yxatga olgan adliya organi yoki prokuror tomonidan yozma ravishda ogoxhantirilishi mumkin. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 62-moddasiga muvofiq, jamoat birlashmalarini tarqatib yuborish, ular faoliyatini taqiqlab yoki cheklab qo’yish faqat sud qarori asosidagina amalga oshiriladi. Mahalliy jamoat birlashmalariga nisbatan bunday harakat tegishli viloyat, Toshkent shahar, tuman sudlari tomonidan amalga oshriladi. Xalqaro jamoat birlashmalari, davlatlararo jamoat birlashmalarining bo’limlari, viloyatlararo jamoat birlashmalarining faoliyati esa respubilka Bosh prokurori, O’zbekiston Adliya vazirligi taqdimiga muvofiq, O’zbekiston Oliy sudi qarori bilan to’xtatilishi mumkin. Bunday vaqtda oliy sud qarori ustidan shikoyat qilinmaydi. 1996 yil 26 dekabrda O’zbekiston Respublikasining «Siyosiy partiyalar to’g’risida» gi qonuni qabul qilindi. Bu qonunning 1- moddasida siyosiy partiyaga quyidagicha ta`rif berilgan: «Siyosiy partiya qarashlari, qiziqishlari va maqsadlari mushtarakligi asosida tuzilgan, jamiyat muayyan qismining davlat hokimiyatini shakllantirishdan iborat siyosiy irodasini ro’yobga chiqarishga intiluvchi hamda o’z vakillari orqali davlat jamoat ishlarini idora etishda qatnashuvchi O’zbekiston Respublikasi fuqarolarining ko’ngilli birlashmasidir».

Jamoat birlashmalari tarkibiga kiruvchi yirik birlashmalardan biri kasaba uyushmalardir. O’zbekiston Respublikasining 1992 yil 2 iyo’ldagi «Kasaba uyushmalari, ularning huquqlari va faoliyatining kafolatlari to’g’risida»gi qonuniga asosan: «Kasaba uyushmasi ko’ngilli jamoat tashkiloti bo’lib, ham ishlab chiqarish, ham noishlab chiqarish sohalaridagi faoliyat turiga qarab, o’z a`zolarining mehnat va ijtimoiy- iqtisodiy huquqlarini hamda manfaatlarini himoya qilish uchun mushtarak manfaatlar bilan bog’langan mehnatkashlarni birlashtiradi». Kasaba uyushmalari o’z a`zolarining mehnat qilish huquqini himoya qiladilar, davlatning aholini ish bilan ta`minlashga oid siyosatini ishlab chiqishda qatnashadilar. Korxonalarda ishdan bo’shatiladigan shaxslarni ijtimoiy himoya qilishning qonuniy va jamoat shartnomasida belgilab qo’yiladigan choralarini taklif etadilar. Tegishli kasaba uyushmasi qo’mitasi bilan oldindan kelishilgan taqdirdagina mehnat shartnomasi davlat idoralari ma`muriyatining tashabbusi bilan bekor qilinishiga yo’l qo’yiladi. Kasaba uyushmalari ma`muriyat, mulkdor yoki ular vakil qilgan boshqaruv idorasi bilan jamoa o’rtasida muzokaralar olib borishda va jamoa shartnomalari, bitimlari tuzishda asosiy huquqqa egadirlar va ularning bajarilishini nazorat qiladilar. Kasaba uyushmalarining respublika va hududiy birlashmalari o’z vakolatlari doriasida mehnatkashlarni ijtimoiy va iqtisodiy jihatdan himoya qilish tadbirlarini ishlab chiqishda, turmush darajasining asosiy mezonlarini narx-navo indeksi o’zgarishiga qarab soliq to’lash miqdorini aniqlashda qatnashadilar, qonunda belgilab qo’yilgan kun

kechirishning eng past darajasiga hamda pensiyalar, stipendiyalar va nafaqalar miqdoriga rioya etilishni nazorat qiladilar. Kasaba uyushmalari mehnatkashlarning mehnat huquqlarini himoya qilib, da’vo, ariza bilan sudga murojaat qilishga haqlidirlar. Kasaba uyushmalari kasaba uyushmasi a`zosi bilan ma`muriyat o’rtasida paydo bo’lgan yakka tartibdagi mehnat nizolarini ko’rib chiqadi va ular yuzasidan qonunlarga muvofiq tegishli qarorlar qabul qiladi. Kasaba uyushmalari mulkka egalik huquqi asosida o’zlariga qarashli bo’lgan mol-mulk va mablag’ga egalik qiladilar. Ular sanatoriy va kurortlar tizimiga ega bo’ladilar, ularga yo’llanmalarni tasdiqlaydilar va uy-joylarni taqsimlashda ishtirok etadilar. Kasaba uyushmalarining qonunlarni bajarish faoliyatini nazorat etishni respublika prokurturasi amalga oshiradi. Ularning o’z nizomlarida ko’rsatilgan vazifalarini to’g’ri bajarayotganliklarini ularning nizomlarini ro’yxatga olgan tashkilot nazorat qiladi. Ma`lumki, O’zbekiston Konstitutsiyasining 63-moddasida «Oila jamiyatning asosiy bo’ginidir hamda jamiyat va davlat muhofazasida bo’lish huquqiga ega» deb qayd qilingan. Bu modda jamiyatimizda oilaning tutgan o’rnini, uning mavqeini oshirishga qaratilgan bo’lib, nikoh tomonlarning ixtiyoriy roziligi va teng huquqlilik asosida amalga oshirilishini mustahkamlaydi. O’zbekiston Respublikasida oilaga jamiyat va davlat g’amxo’rligi kun sayin oshib bormoqda. Chunki oilalar majmuida jamiyat paydo bo’ladi. Muayyan jamiyatning hayot tizimi, ong yuksakligi mana shu oilalar majmuining darajasiga bog’liq bo’ladi.

Respublikada yosh oilalar, onalik va bolalik alohida ijtimoiy himoyalangan. Bunday g’amxo’rlik davlatimiz va jamiyatimiz uchun har tomonlama sog’lom avlod o’sib-ulg’ayishiga olib keladi. Oilani mustahkamlashga, uning moddiy va ma`naviy ehtiyojlarini qondirishga yordam berishda respublikada mavjud bo’lgan jamiyatlar va jamg’armalarning ahamiyati kattadir. Bunday jamiyatlar turkumiga «Mahalla», «Navro’z», «Ekosan», «Orol» jamg’armalari va boshqalar kiradi. Bozor munosabatlari shakllanayotgan sharoitda bolali onalarga davlat yo’li bilan yordam berishni kuchaytirish, yosh avlodni tarbiyalashda ijtimoiy kafolatlarni ta`minlash va bolalarning har tomonlama kamol topishi uchun 1994 yil 1 sentyabrdan boshlab bolali onalarni nafaqa bilan ta`minlashning yagona tizimi joriy etildi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoniga asosan 1994 yil 1 oktyabrdan kam ta`minlangan oilalarga har oyda beriladigan moddiy yordam turi joriy etildi. Konstitutsiyamizning 64-moddasida «Ota-onalar o’z farzandlarini voyaga etgunlariga qadar boqish va tarbiyalashga majburdirlar…» deyiladi. Har bir insonning va jamiyatimizning muqaddas vazifasi qobil farzandlar o’stirish, ularni ham jismoniy, ham ma`naviy jihatdan barkamol qilib tarbiyalashdir. Voyaga yetgan farzandlar esa ota-onalari kasal bo’lgan, mehnat qobiliyatini yo’qotgan, ularga qaram bo’lib qolgan hollarida yordam berishlari shart. Voyaga yetgan farzandlarning o’z ota-onalari to’g’risida gamxo’rlik qilishlari nafaqa majburiyati vujudga kelgan yoki kelmaganligidan qat`i nazar paydo bo’ladi. Bolalarning muhtoj va

mehnatga layoqatsiz ota-onalar to’g’risida g’amxo’rlik qilmasliklari, ota-onalarni o’z farzandlaridan nafaqa undirish uchun sudga da`vo arizasi bilan murojaat etishga majbur qiladi. Ota-onalariga nisbatan o’z farzandlik burchlarini eslaridan chiqarib qo’ygan farzandlar to’g’risida sud xususiy ajrim chiqarib, ularning ma`naviy qiyofasini muhokama qilish uchun yashash yoki ishlash joylariga yuborish mumkin. Ommaviy axborot vositalari deganda, gazetalar, jurnallar, teleko’rsatuv va radioeshittirish dasturlari, hujjatli kino, ommaviy axborot tarqatishning boshqa davriy nashrlari tushuniladi. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining XV bobi ommaviy axborot vositalariga bag’ishlangan bo’lib, undagi 67-moddaga ko’ra ommaviy axborot vositalari erkindirlar va qonunga muvofiq ishlaydi. Ommaviy axborot vositalaridan davlat sirini yoki qonun bilan maxsus saqlanadigan o’zga sirni ochish, mavjud davlat tuzumi va ijtimoiy tuzumni zo’rlik bilan ag’darib tashlash yoki o’zgartirishga da`vat qilish, urushni, zo’ravonlik va shafqatsizlikni, irqiy, milliy, diniy ustunlikni targ’ib etish, sharmsiz suratlar tarqatish, jinoiy javobgarlikka sabab bo’ladigan boshqa hatti-harakatlarni qilish maqsadida foydalanishga yo’l qo’yilmaydi. Ommaviy axborot vositalarini ta`sis etish huquqi bor organlarga xalq deputatlari Kengashlari va boshqa davlat idoralari , ro’yxatga olingan siyosiy partiyalar, jamoat birlashmalari, fuqarolarning qonunga muvofiq tuzilgan kooperativ, diniy va o’zga birlashmalari, mehnat jamoalari kiradi. Ommaviy axborot vositasini ro’yxatga olish to’g’risidagi ariza ta`sis etuvchi organ tomonidan O’zbekiston Respublikasi Davlat

matbuot qo’mitasiga topshiriladi. Ro’yxatga olish to’g’risidagi ariza u olingan kundan boshlab bir oy muddat ichida ko’rib chiqilish lozim. Chet el ahliga mo’ljallangan ommaviy axborot vositalari O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan ro’yxatga olinadi. Ommaviy axborotni chiqarishga kirishish huquqi guvoxnoma olingan kundan boshlab bir yil davomida saqlanib turadi. Ommaviy axborot vositasining tahririyati o’z nizomiga egadir. Bunday nizom tahririyat jurnalistlari jamoasining umumiy yig’ilishida, jamoa a`zolarining kamida uchdan ikki qismi hozir bo’lsagina, ko’pchilik ovoz bilan qabul qilinadi va muassis tomonidan tasdiqlanadi. Davlat jamiyati va boshqaruv idoralari tomonidan ta`sis etilgan ommaviy axborot vositalari ana shu idoralarning rasmy xabarlarini e`lon qilishlari shart. Ommaviy axborot vositalari tegishli davlat idoralari, jamoat birlashmalari va mansabdor shaxslardan kerakli ma`lumotlarni olish huquqiga ega. Davlat idoralari, jamoat birlashmalari, mansabdor shaxslar ommaviy axborot vositalariga mavjud ma`lumotlarni va hujjatlar bilan tanishish imkoniyatlarini berishlari shart. So’ralgan ma`lumotlarni taqdim etishdan bosh tortganlik uchun ommaviy axborot vositasi vakili yuqori turuvchi idoraga yoki mansabdor shaxsga, so’ngra esa O’zbekiston Respublikasi qonunlarida ko’zda tutilgan tartibda sudga murojaat qilishi mumkin. Qonunga binoan, agar ommaviy axborot vositasi tahririyatida e`lon qilingan xabarlar haqiqatga to’g’ri kelmaydigan va fuqarolar yoki tashkilotning sha`ni, qadr-qimmatiga dog’ tushiradigan bo’lsa, ular bunday xabarlarni rad etishni talab qilishga haqlidirlar. Ommaviy

axborot vositasida huquqlari va qonuniy manfaatlari poymol etilgan fuqaro yoki tashkilot o’sha ommaviy axborot vositasida javob e`lon qilishga haqli. Ommaviy axborot vositasi javob e`lon qilishdan bosh tortgan yoki uni e`lon qilish muddati uchun belgilab qo’yilgan bir oylik talabni buzgan taqdirda, manfaatlar fuqaro yoki tashkilot ma`lum qilingan kundan boshlab, bir yil davomida sudga murojaat qilishga haqlidi. Sud qaroriga muvofiq, fuqaroga yetkazilgan ma`naviy zarar ommaviy axborot vositasi, shuningdek, aybdor mansabdor shaxslar va fuqarolar tomonidan qoplanadi. Ma`naviy zararni qoplash uchun to’lanadigan pul miqdorini sud belgilaydi. Jurnalistlar tomonidan sudga, tergov organlariga ta`sir o’tkazish, amaldagi qonunlarga muvofiq, jinoiy, ma`muriy yoki boshqa javobgarlikka olib keladi. 1993 yil 3 sentyabrda O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi har yili 27 iyunni ommaviy axborot vositalari xodimlari kuni deb qaror qabul qildi. 1997 yil 26 dekabrda O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi «O’zbekiston Respublikasining ommaviy axborot vositalari to’g’risida»gi qonunni yangidan qabul qildi. Bu qonun ommaviy axborot vositalari xodimlarining mustaqilligini, erkinligini, O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va ushbu Qonun asosida oshkora faoliyat yuritishlarini mustahkamlab beradi.

Adabiyotlar: 1. U. Tadjixanov, X. Odilqoriyev, A. Saidov. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy huquqi. T.: “Sharq” ,2001. 2. Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi.T.: O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga sharhlar. T. : “O’zbekiston” , 1996 . 3. Qayumov R. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy huquqi T. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga sharhlar. T. : “O’zbekiston” , 1998 . 4. O’zbekiston Respublikasining «Ommaviy axborot vositalari to’g’risida»gi qonuni. 1997 y. 26 dekabr. 5. O’zbekiston Respublikasining «Jamoat birlashmalari to’g’risida»gi qonuni. 1991 yil 15 fevral. 6. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi. 1998 yil 1-son 7. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

O`zbekistonda jamiyat va shaxs munosabatlarining konstitutsiyaviy belgilari

O`zbekistonda jamiyat va shaxs

O`zbekistonda jamiyat iqtisodiy tuzilishining konstitutsiyaviy asoslari

O’zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti fanining predmeti, maqsadi va vazifalari

O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy Sudi va uning konstitutsiyaviy huquqlari