O`rta asrlarda Sharq va G`arb mamlakatlarida siyosiy va huquqiy ta`limotlar - Huquqshunoslik - Referatlar

O`rta asrlarda Sharq va G`arb mamlakatlarida siyosiy va huquqiy ta`limotlar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

92 KB

Ko'chirib olish

O`rta asrlarda Sharq va G`arb mamlakatlarida siyosiy va huquqiy ta`limotlar Reja: 1. Burxoniddin Marg`inoniylarning siyosiy va huquqiy qarashlari. 2.Islom siyosiy va huquqiy ta`limoti. 3.Forobiyning huquqiy ta`limotlari 4.O`rta asrlarda G`arb Ovro`pa mamlakatlarida siyosiy va huquqiy ta`limotlarning asosiy yo`nalishlari haqida. 5.Nikollo Makiavellining davlat va huquq haqidagi qarashlari. 6.Jon Bodenning davlat va mustaqillik, suverenitet haqidagi g`oyalari. 7.Yevropa utopistlarining siyosiy va huquqiy qarashlari

1.Burxoniddin Marg`inoniylarning siyosiy va huquqiy qarashlari. Buyuk olim, mashxur fakix Burxoniddin Marg`inoniy 1121 yil 23 sentabrda Margilonda tavallud topgan. Butun musulmon dnyosida tan olingan «Xidoya» asarini Burxoniddin Marginoniy 1178 yili Samar-kandda yozgan. Maxmud ibn Sulaymon al-Kafaviy 676 ta taniqli faqix va mutasavvuf olimlar tarjimai xolini o`z ichiga olgan «Katoib a`lom ad-axyor min fukaxo mazxab an- Nu`mon xanifa) mazxabi fakixlaridan eng ma`lum kishilarning tabaqalari») nomli asarida «Xidoya»ning yaratilishi haqida Burxoniddin Marginoniyning quyidagi so`zlarini keltirgan: «Abu-l-Xasan Ali ibn Bakr ibn Abd ul-Jalil bir kuni fiqx masalalariga bagishlangan xajmi uncha katta bo`lmagan, lekin mazmuni tulik bo`lgan bir yaxlit kitob zarur ekanligi haqida fikr bildirdi. Irokka safar qilmaganimda, u yerda «al-Muxtasar al-Kuduriy» («Kuduriy kiskartmasi»)ni kurdim. U fiqx bobida ajoyib asar edi. Bu paytgacha kattayu-kichik barcha «Jomye us-Sagir» («Kichik tuplam»)dan foydalanar edi. Shunda fiqxga oid barcha asarlarini jamlab, ulardan eng zarur masalalardan oldim va bu asarga «Bidoyat al-Muntaxay» («Boshlovchilar uchun tugal ta`lim») deb nom berdim. Keyinchalik bu asarga sharx yozib uni «Kifoyat ul-Muntaxiy» («Yakunlovchilar uchun tugal ta`limot») deb nomladim. Bu asarlarning xam xajmi katta bo`lgani uchun keyinchalik Burxoniddin Marginoniy yanada mu`jazrok, shariatning xanafiy mazxabining fiqx masalalarida asosiy kullanmasiga aylangan «al- Xidoya» asarini yozgan.

Burxoniddin Marginoniy «Xidoya» asarini yaratishda Kur`oni karim, xadislar, dastlabki turt xalifa saxobalarining rivoyatlariga, sunniylik okimi asosiy mazxablari – xanafiy, molikiy, shofe`iy, xanbaliy – asoschilari Abu Xanifa an-Nu`mon ibn Sobit, Abu Abdullox Molik ibn Anas, Muxammad ibn Idris ash-Shofiy, Abdu Abdullox Axmad ibn Xanballarning yirik asarlariga, ularning shogird va izdoshlarini imom Yokub ibn Ibroixm al-Kufiy al-Ansoriy Abu Yusuf, imom Abu Abdullox ibn Xusayn ash-Shayboniy (imom Muxammad), imom Abu-l-Xal Zufar ibn Xazl (imom Zufar)larning asarlariga tayangan. Iso muxammad ibn iso at-Termiziyning «Jome` ul-Kabir» («Katt tuplam»), Abu –l-Xasan Al Kuduriyning «Muxtasar al-Kuduriy» («Kuduriy kiskartmasi»), Abu-lXazl Ali ibn Muxammad Bazdaviyning «Mabsut» asarlariga, shariatning turli masalalarini sharxi va yechimini berishd xavola kilinadi. «Xidoya» (arabcha tula nomi «Xidoya fi furui` al-fiqx»- «fiqx soxalari bo`yicha Kullanma») – to`g`ri yulni – bu yerda huquqiy ma`nodagi to`g`ri yulni ko`rsatish degan ma`noni anglatadi. Islom dunyosida shu nomda turli ilmiy huquqiy tizimlar bo`yicha bir kancha kullanma kitoblar ma`lum. Bulardan eng mashxuri shariatga bagishlangan ikki tuplamdir. Biri Abu-l-Xasan al-Kuduriy tomonidan tuzilgan bulsa, ikkinchisi Burxoniddin Marginoniynikidir. Burxoniddin Marginoniyning «Xidoya» asari yozilish uslubi bo`yicha xam ajralib turadi. Unda huquqiy muammolarning yechimi dastavval mashxur tan olingan fakixlarning fikr-xulosalarini bayon qilish va unga boshqa fiqx olimlarning e`tirozlari va kushilishlarini izxor qilish yuli bilan berilgan. Xuddi shunday umum e`tirof etgan baobru fiqxlar nuktai-nazaridan kelib chikkan xolda, muayyan huquqiy

muammoning eng ma`kul yechimini tanlab olish mumkin bo`lgan. Shu yul bilan «Xidoya»da shariat qoidalarining aynan uziga emas, balki ularning mukammal sharxlari xam asil ravishda berilgan. «Xidoya» da shariat masalalarida muallifning fikr va xulosalari bilan birga, xanafiylar mazxabining barcha imomlari, shuningdek boshqa mazxab vakillarining muloxazalari xam bayon etilgan. Islomning asosiy marosim talablari, huquqiy va axloqiy qoidalari, xususan, taxorat, namoz, zakot, ruza, xaj, kurbonlik: oila- nikox masalalari bilan bog`liq bo`lgan qoidalar batafsil yoritilgan; Huquqiy qoidalarning bajarmaganlik uchun jazo choralari belgilangan. «Xidoya»da mulkiy va moliyaviy munosabatlarga, jinoyat va jazo, fukorolik huquqi, sud protsessual masalalariga keng o`rin berilgan. Bundan tashkari, unda urushlar, ulja olish va uni taxsimlash, turmush va faoliyatidagi takiklashlar, ijozatlar haqida batafsil suz yuritilgan. «Xidoya» turtta jildan iborat bo`lib, 56-bobga bulingan. Rus tilidagi nusxa 1646 saxifadan iborat. Tadqiqotchilar Burxoniddin Marginoniy asarlarida huquqiy tushunchalar uta aniqlik bilan yoritilishini aloxida ta`kidlaydilar. Burxoniddin Marginoniy asarlarining bu muxim kirrasi «Xidoya»ning nafaqat islom xanafiy mazxabi xududlarida, balki butun islom sunniylari xududlarida asta-sekin musulmon huquqi ta`limotining, qonunshunosligining deyarli yagona asosiy na`munaviy mansabiga aylanishga olib kelgan va u butun dunyo huquqi tafakkurining muxim voqeasi darajasiga ko`tarilgan. «Xidoya» xozirgi qadar arab-musulmon huquqiy falsafasi rivoji muammolarini o`rganuvchi G`arbiy Ovrupo sharxshunoslari,

islomshunoslarini baxoyat kiziktirib kelayotgani xam shundan bo`lsa ajab emas. «Bidoyot al-mubtadiy» va fiqx-shariat aoslari haqidagi boshqa asarlarida, ayniksa xidoyada Burxoniddin Marginoniy urf-odat huquqiy va ma`naviy me`yorlaridan boshlab to oila va nikoxning huquqiy asoslari, davlat va huquq qurilishi va jinoiy javobgarlik singari turli masalalar yuzasidan berishi mumkin bo`lgan deyarli barcha baxsli huquqiy xolatlar va xodisalar bo`yicha lo`nda, ayni vaqtda xam nazariy, xam amaliy jixatdan aniq va nixoyatda ishonarli izoxlar bergan. Burxoniddin Marginoniyning g`oyatda ulkan g`oyaviy, eng avvalo huquqiy merosda quyidagi bosh yo`nalishlarni aloxida ajratib ko`rsatish mumkin. Birinchidan, ijtimoiy–iqtisodiy munosabatlarning huquqiy asoslari; Ikkinchidan, mulkchilikning turli shakllari ayniqsa davlat va xususiy mulkchilikning shuningdek moliyaviy faoliyatning huquqiy asoslari; Uchinchidan, jinoyat va jazoning ijtimoiy va huquqiy xodisalar sifatida huquqiy asoslari; To`rtinchidan, fukorolik huquqiy nazariyasi va amaliyoti; Beshinchidan, sudlar va kozilik muassasalari tarkibi, tartibi va potsessual masalalar. Burxoniddin Marg`inoniy o`z asarini aynan Movaunnaxr sharoitlarida qo`llash uchun muljallab yaratgan va aksariyat xollarida Abu Yusuf Yoqubga va uning asarlariga murojaat kilgan. Ammo, shunga karamay, «Xidoya» nafaqat Movaunnaxrda balki butun

musulmon sharqida ma`lum va mashxur bo`lgan. Sud yuritishning qozilik uslubi tugatulgunga qadar «Xidoya» barcha faqixlarning eng zarur doimo yonida olib yoradigan kitobi bo`lgan. O`rta Osiyolik qonunshunoslar sarasiga kiruvchi Iso- Muxammad ibn Iso at-Termiziy asarida «Jome` ul-Kabir» («Katta tuplam») asarida huquqiy siyosiy g`oyalar keltirilgan. 2.Islom siyosiy va huquqiy ta`limoti. Sharq xalqlari, jumladan, Markaziy Osiyo xalqlari tarixida Islom ma`naviyati falsafasi va shariat huquqiy tafakkuri shakllandi, taraqqiy topdi va hozir ham rivojlanmoqda. Shu bois, umumbashariy qadriyatlarga sodiqlik bilan birga. Milliy-tarixiy va huquqiy-ma`naviy meros va an`analarni, Islomiy qadriyatlarni tiklash va keng ko`lamda talqin etib avlodlarga tanishtirish davr taqozosi hisoblanadi. Islomiy qadriyatlar xalqimizning haqiqiy boyligi bo`lib, millatimiz ruhiyatining asosini tashkil etadi. Shariat – islomning eng muhim asoslaridan biri. «Ash-Shari`a» yoki shariat arabch so`z bo`lib, to`g`ri yo`l, ilohiy yo`l degan ma`noni bildiradi va eng avvalo Qur`oni Karim va sunna asosida tasdiqlangan musulmonlarning e`tiqodini belgilovchi, ma`naviy va diniy vijdonini belgilovchi, ma`naviy va diniy vijdonini shakllantiruvchi. Shuningdek, ularning yurish-turishini, o`zaro munosabatlarini tartibga soluvchi diniy. Axloqiy va huquqiy me`yorlar tizimi hisoblanadi. Shariat – hozirgi zamon dunyosining eng yirik huquqiy tizimlaridan biri bo`lib qolmoqda munosabatlarni tartibga soluvchi me`yorlarni o`z ichiga olgan. Shariat – bu musulmon kishi uchun dunyoga kelishidan to o`lishigacha yurish-turishini belgilovchi qoidalar

to`plamidir. Bu ma`noda J.Gamilton yozganidek, AQSH aholisi uchun Konstitutsiya qanchali ahamiyatli bo`lsa, shariat musulmonlar uchun Asosiy Qonundir.1 Shariat – Sharq xalqlari va Islom madaniyati erishgan buyuk qadriyatdir. U nafaqat diniy-huquqiy va ma`naviy ahloqiy muammolarni, balki musulmonlarning butun turmush tarzini o`z ichiga olgan. Shariat XIV asrlik boy tarixga, o`ziga xos huquqiy an`analarga ega. O`z taraqqiyoti davrida shariat ham yuksalish. Ham inqiroz bosqichlarni kechirgan. VIII asrdan shakllana boshlagan turli Islomiy aqidaviy (qadariya, xavorij, jarbiya, ash`ariya, mu`tazila, karromiya, murjia mazhablari) va huquqiy, ya`ni sunniylik oqimiga mansub to`rtta: hanafiy, molikiy, shofi`iy,xanbaliy mazhablari; shialik oqimiga bog`liq bo`lgan uchta: ja`fariy, ismoliy, ziydiy mazhablari rivoj topganlar. Agar aqidaviy mazhablarda asosiy e`tibor kalom ilmi ya`ni e`tiqod muammolariga qaratilgan bo`lsa, huquqiy mazhab namoyondalari huquqiy masalalar o`rganishni birinchi o`ringa qo`yganlar. Aqliy ilmlar bilan bir qatorda «Umumiy shar`iya» (shariyat ilmlari) ham o`z taraqqiyot yo`lini bosib o`tgan. Aqliy ilmlar inson tafakkurining mahsuli bo`lib, shariat ilmlari (naqliy va vaz`iy ilmlar) rivoyatlar asosida o`rganilgan. Shariat ilmlari qiroat, tafsir, hadis, fiqh kalom ilmlaridan iborat olgan, chunki uningsiz mazkur fanlarni o`rganish mumkin bo`lmagan. Shariat ikki: ilohiyot yoki e`tiqod (aqida) tamoyillari va huquq (fiqh) qismlaridan iborat. Fiqh yoki musulmon huquqi ham o`z navbtida ikki qismga bo`linadi; birinchi - muomalot qismi musulmonlarga o`zlari

singari barcha bandalar bilan munosabatlari qanday bo`lishi; ikkinchi- ibodat qismi esa Ollohga e`tiqod qilish majburiyatlari haqida ko`rsatmalar beradi. Shariatning bu ikki qismi turli mazhablar (arabcha- oqim, yo`l) yoki musulmon huquqiy maktablari tomonidan qanday belgilangan va o`rganilgan bo`lsa, shundayligicha huquqshunoslik fani mavzui (predmeti) ni tashkil etadi. Islomda ilmning barcha tarmoqlari uch qismga, bir- biridan farq qiluvchi fanning uch - al-arabiyot, ash-shariat, al-hakamiyot- yo`nalishiga bo`linadi. Agar al-arabiyot yo`nalishi romantika, nazm, tilshunoslik va boshqa fanlarni o`z ichiga olsa, al-hakamiyot yo`nalishi falsafa, aljabr (matematika), astrologiya singari aniq fanlarni qamrab oladi. Shariat esa 6 ta fanni o`z ichiga oladi: 1. Ilm at-Tasrif ul-Qur`on - Qur`oni karimni o`rganuvchi fan. 2. Ilm ul-hadis - Payg`ambarimiz Muhammad salollohu alayhi vassalamning hadislarini to`plovchi va o`rganuvchi hadisshunoslik fani. 3. Ilm ul-qalam yoki Usul ad-Din – dinning nazariy asoslarini o`rganuvchi fan. 4. Ilm usulul-Fiqh – fiqh manbalari va asoslarini o`rganuvchi fan. 5. Ilm ul-Fiqh - fiqh tarmqolari, amliy fiqh haqida fan. 6. Ilm ul-faroiz - marhumning mulklarini uning merosxo`rlarini o`rtasidagi taqsimoti haqidagi fan. Shariat ilmlari nimadan iborat deganda, Islom buyuk mutafakkiri Abdurahmon ibn Xaldun (1332-1406 yillar)ning mashhur

asari bo`lmish «Al-Muqaddima»da keltirilgan fikrlari diqqatga sazovordir. U bashariy ilmlarni ikki qismga bo`lgan: birinchisi, inson tafakkuri yo`li orqali unga erishiladigan tabiiy ilmlar va ikkinchisi, naql (rivoyat qilish) orqali erishiladigan ilmlardan iborat bo`lib, insonlar uni asoschisidan, yaratganning o`zidan oladilar. Birinchi qism hikmat va falsafaga mansub ilmlar nomi bilan atalib, insonlar ularni turli mavzular va misollarga doir dalillar orqali qo`lga kiritadilar. Ikkinchi qism naqliy va vaz`iy ilmlar nomi bilan atalib, xabarlar (hadislar) orqali shariat asoschilaridan naql va rivoyat etiladi. Bu ilmlar (asosiy qoidalari) haqida aqlni ishga solib, fikr yuritish mumkin emas. faqatgina ularga bog`liq bo`lgan far`iy (juz`iy) masalalarni qiyos orqali belgilab olish mumkin. Bu esa shar`iy (shariatga mansub) ilmlar va ulardan iboratdir. Mazkur fanlar «aqliy» va «naqliy», «ma`qul» ilmlar deb ham yuritilgan.1 Demak, shariat ilmlari Islom dini va unga bog`liq bo`lgan masalalarni qamrab olgan. Mazkur ilmlar qiroat ilmi, tafsir ilmi, hadis ilmi, fiqh ilmi va uning far`iy (juz`iy) qismlari va kalom ilmidan iboratdir. Shariat ilmlari qatoriga arab tili va adabiyoti ham kiritiladi, chunki ularsiz shariat ilmlarini o`rganish mumkin emas. Shariat ilmlari va ularning turlari Islom dini bo`yicha ham aqidaviy (g`oyaviy), ham huquqiy mazhablarning asosiy negizi hisoblangan. Qur`oni karim Islom dining asosiy manbai bo`lgani uchun qiroat va tafsir ilmlari vujudga kelgan. Qiroat ilmi mutavotir rivoyatlar (ko`p ishonarli kishilar qilgan rivoyatlar)ga oid ixtiloflarni nazarda tutish bilan Olloh kalomining to`g`ri va xatosiz o`qish masalallarini o`rganadigan fandir. Bundan tashqari, asosiy maqsad Qur`oni karimni to`g`ri va taxrif

(o`zgartirish)dan saqlashdir. Qiroat ilmi hech bo`lmaganda yetti xilga bo`linadi. Ular bo`yicha juda ko`p kitoblar yozilgan. Tavsir ilmi (ilm-ul-tafsir) arab tili grammatikasining qoidalari va balog`at ilmining usullariga tayanib, Qur`oni karim oyatlarining mazmunini yoritib beradigan fandir. Bu fan doirasida oyatlardagi so`zlarning ma`nosi, oyatlar yuborilishining sabablari, Qur`oni karimdagi turli mujmal (noaniq) kalimalar va ishoralar, nosih va mansuh (bekor qiluvchi va bekor qilingan) oyatlarni bir-biridan ajratib olish, undagi turli qissa va hikoyalarni yoritib berish haqida so`z boradi. Tafsir ilmidan maqsad va mohiyatini to`g`ri tushunishdir. Ushbu fan xuquqiy muammolarni Qur`oni karim oyatlari asosida hal qilishda katta yordam beradi. Qur`oni karim tafsiri bo`yicha juda ko`p kitoblar yozilgan bo`lib, Ibn Abbos birinchilar qatorida asar bitgan va Ibn-an-Nadim uni qadimiy tafsirlar orasida zikr etgan . 2 3.Forobiyning huquqiy ta`limotlari Forobiy asarlarini diqqat bilan o`rganchak, uning qarashlari o`z davridan ancha ilgarilab ketganligini ko`ramiz. Shuni aytish kerakki, alloma qadimgi mutafakkirlarning huquqiy sohadagi asarlariga sharhlar yozish bilan ularni shunchaki takrorlamadi, balki boyitdi. Arastu va Aftolun huquqiy qarashlariga bag`ishlangan kitoblari uning huquqiy sohada juda chuqur bilimga egaligi va fiqh fanlarini har tomonlama tadbiq etganligidan dalolat beradi. Shu sababli allomaning huquqiy ta`limoti xalqimizning bebaxo huquqiy merosini tiklash, uni avlodlarga yetkazishda katta ahamiyatga ega. 2 Ибн ан Надим. Ал фихрист.-Бейрут: «Дорул-маърида» нашри *(йили курсатмаган).

Mutafakkirning fikricha, qonun adolatli bo`lishi kerak va uning nomidan u (qonun) haqida naimaiki gapirilsa ham mo`tabar ahamiyatga ega ekanligini ta`kidlaydi. Qonunni mensimaydigan va shu bilan birga qo`l ostidagilarni ham shunga undaydiganlar o`z hatti-harakatlari ila katta tartibsizliklar keltirib chiqaradi, deydi Forobiy. Ulug` alloma qonunni joriy etuvchi odamlar orasida do`stlik tuyg`ulari mavjudligini kuzatgan holda, qonunning kamchilik va nuqsonlardan holi bo`lishini ta`minlash uchun olimlar joriy etilgan qonunlarni chuqur ishonch, bilim bilan tushuntirib berishi, sharhlashi zarurligini aytadi. Chunki agarda davlat o`z qonunchiligida haqiqiy muhabbat, yuksak aqlga asoslanmasa, uning qismati haloqat va parokandalik bo`ladi. Bu qoida davlatga ham, alohida odamga ham barobar taalluqli ekanligini alloma alohida qayd qiladi. Forobiy qonunlarni joriy etishda hokimiyat masalasiga ham e`tibor beradi. «Hokimiyat ikki muhim g`oyani amalga oshirish uchun zarur bo`ladi. Bu g`oyalardan biri sa`y-harakati, hunari va maqsadlari adolatli hokimlarga qarshi bo`lgan yovuz niyatli odamlarning davlat qonunlarini osonlik va quvonch bilan qabul qilishlarini ta`minlash» ekanligini ta`kidlaydi. Buning uchun esa, qonunlarni joriy etish uchun hayot tajribasiga ega xushhulqli odamlarni jalb qilish kerak, ammo aslo bu ishga go`l, johil odamlarni qo`shmaslik darkorligini aytib ogohlantiradi. «Fozil odamlar shahri» muallifning fikricha, hohish bidirganlarning hammasi ham sohibi qonun bo`la olmaydi. Qonun sohibi, birinchidan, qonunlarni joriy qila olishi zarur. Ikkinchidan, farmon bera olishi zarur. Gar sohibi qonun o`zi buyurgan narsalarni

joriy etmasa, boshqalar bo`ysunadigan narsalarga o`zi amal qilmasa, bu holda uning ko`rsatmalari qonuniy kuchga ega bo`lmaydi, so`zlari qo`l ostidagilarga ham ta`sir etmaydi. U oddiy odamlar kabi johil bo`lmasligi kerak. Odamlarga nafi tega oladigan qonun joriy etmasa, o`zi qonunni mensimasa, bu bilan u qo`l ostidagilarni ham shunga undaydigan bo`ladi va o`z hatti-harakatlari bilan katta tartibsizliklar keltirib chiqaradi. Agar sohibi qonun yoshligidan boshlab qonun, davlat ishlari bo`yicha foydali mashqlar qilib yurishga, davlat ishlarining to`g`ri yoki noto`g`riligi haqida mulohaza yuritishga o`rgangan bo`lsa, u vaqti-vaqti bilan o`zi ustida nazorat o`rnatishi hamda avvalgilar shug`ullangan va hozirda ham davom etayotgan mashg`ulotlarga sabot, qunt bilan qarashi lozimligi haqidagi fikrlarni ma`qullaydi. Forobiyning davlatchilik haqidagi fikrlari insonning moxiyati psixalogiyasi ruxiy xolatlari bilan bog`lab qaralganligi bilan xam qimmatlidir. U insonni bir katta mamlakatga uning turli a`zolarini - qo`l- oyoq, teri hamda sezgi organlarini kent-tumanlarga o`xshatadi. «Mamlakat inson kabi ikki markaz-yurak va miyaga ega. Yurak tomirlari orqali chekka rayonlarni ya`ni inson a`zolarini ovqat bilan ta`minlab boshqarib turadi. Miya esa insondagi barcha ruxiy quvvatlarni boshqaradi. Yurak va miya o`z vazifalarini birgalikda bajaradi»-deb ta`kidlaydi. Alloma Aflotunning «Har bir odam qalbida qarama-qarshi o`zaro juft quvvat g`amginlik va quvonch lazzat va iztirob va hokozolar bor» - degan fikrini quvvatlab, bu quvvatlardan biri taxsinga sazovor, ikkinchisi esa xayvoniydir, deb xisoblaydi. Shu sababli qonun xayvoniy kuchni emas, taxsinga sazovor kuchni rivojlantirishga qaratilishi, xar bir odam shu ikki ziddiyatli holat xaqida o`ylashi, adolatli bo`lishi zarur.

Soxibi qonun xam, uning ko`rsatmalarini bajaruvchilar ham xalqning juda ko`p turli-tuman ishlarini nazorat qilib turishlari zarur, toki hech bir ish ularning nazaridan chetda qolmasin. Agar ular bunga befarq qarasalar, u holda ularni ta`siri bo`lgan barcha sohalardan chetlatish kerak. Ular biror narsaga ko`p marta e`tibor bermagan bo`lsalar, ularning sinchkovligidan nom-nishon qolmaydi va o`z e`tiborsizliklari tufayli me`yorni bilmay qoladilar. Agar yoshlar maishatga o`rganib, qonunga zid ravishda dilhushlik qilib va rohatlanib yursalar, sohibi qonunlar ularni tuzatishlari qiyin. Ammo yoshlar rohatlanishlarini qonunga bo`ysundirishlari zarur, balog`atga yetgan yoshlar esa, bu shart sharoitlarga ko`nikishlari va undan foydalanishlari kerak, deydi. Bu fikrlar shuni anglatadiki, huquqshunoslar, huquqiy tarbiya bilan shug`ullanuvchi mutahassislar tomonidan Abu Nasr Farobiyning huquqiy davlat qurilishi haqidagi fikrlari yanada chuqurroq va atroflicha o`rganilmog`i lozim. Forobiyda shaxar, jamoa, davlat tushunchalari bir ma`noda ishlatilgan bo`lib, shaxar deganda bir maqsad atrofida birlashgan axoli uyushmasining eng qat`iysini nazarda tutadi. Bu uyushma turli xunar, xizmat aloqalari asosida vujudga keladi. Forobiy barcha shaxarlarni, davlatlarni fozil va joxil shaxarlarga ajratadi. «Fozil shaxar shunday shaxarki, - deb ta`kidlaydi u – unda odamlar, ularni Xaqiqiy baxt-saodatga eltuvchi ishlarda bir-birlariga yordam berishni maqsad qilib qo`yadilar. Xaqiqiy baxtga erishish maqsadida bir-birlariga yordam berish uchun birlashgan jamoa fozil jmoa xisoblanadi. Barcha shaxarlari baxt-saodatga» erishish maqsadida

bir-birlariga yordam beruvchi Xalq fozil Xalqdir. Shunday qilib, barcha Xalqlar Xaqiqiy baxt-saodatga erishish yulida bir-birlariga yordam bersalar butun yer yuzi fozillikka erishadi. Fozil shaxar (davlat)ning aksi joxil shaxardir, unda yashovchilar bir-birlari bilan doim nizoda bo`lib,yaxshi axloqiy xislatlardan maxrumdirlar. Fozil davlatning maqsadi o`z axolisini baxt-saodatga olib borishdir. Baxt-saodat ilmda, axloqda, xunarda yetuk va erkin bo`lish, moddiy va ma`naviy boyliklarga ega bo`lish orqali qo`lga kiritiladi.» Forobiy fozil davlat bo`lishi uchun uning axolisi 12 fazilatni qo`lga kiritishi zarur ekanini kayd etadi xamda ularni birma-bir sanab utadi. Bu fazilatlar yukorida ko`rsatilganidek jismoniy vama`naviy yetuklik uchun zarur bo`lgan bilimlar, axloqiy xislatlar, ma`naviy fazilatlarni o`z ichiga oladi. Fozil davlat uz maqsadiga erishmok uchun qator vazifalarni amalga oshirmog`i lozim. A) U o`z axolisini moddiy jixatdan ta`minlashi lozim: B) Axoliga ta`lim-tarbiya berish ma`naviy jixatidan yuksaklikka yetishishi uchun tinmay ish olib borishi zarur. V) Davlatni idora etib turish, u o`z yo`lidan adashib ketmasligi uchun qonunchilik faoliyatini yaxshi yo`lga qo`yish, zarur xollarda kerakli qonunlar kabul qilib tartibni saqlab turish lozim. G) O`z axolisini dushmanlardan, joxil shaxarlar xujumi va ta`siridan saqlay olishi va buning uchun kerakli choralarni amalga oshirishi zarur.

Bunday ko`rinib turibdiki, davlat faoliyatini amalga oshirishda, uning o`z funksiyasi, maqsadini yuzaga chiqarishda qonunlar tizimi muxim axamiyat kasb etadi. Shu qonunlar yordamida davlat fozilligini, axolini idora eta olish kuvvatini saqlay olishi mumkin. Aks xolda, kerakli qonunlarning bo`lmasligi, unga rioya etmaslik davlatning parchalanishi axoli o`rtasida axillik va ishonchning yo`qolishiga olib keladi. Fozil davlat boshlig`i 12 xislatga ega bulmogi zarur. Bunday boshliq sog`-salomat, farosatli,tezda masalani aniqlab oluvchi, xotirasi va zexni utkir, notik, o`z fikrini chiroyli va sodda qilib tushuntira oladigan, ilm- fanga, ta`lim olishga qiziqqan va o`z bilimini doim oshiribb boradigan, turli xayot lazzatlaridan o`zini tiya oladigan, adolatparvar, xaqgo`y, yolg`onni, xushomadni yomon ko`radigan, nomus-oriyatli, bu dunyo boyliklariga qiziqmagan, jabr-zulm, istibdodni koralovchi, qat`iyatli, sabotli va eng muximi donishmand inson bo`lishi zarur. Forobiy davldatni boshqarish to`g`risidagi siyosiy–huquqiy g`oyalarida feodalizm davrida xam davlatni boshqarishda demokratik usulda boshqarish to`g`risidagi fikrlarni beradi. «Madaniy jamiyat va madaniy shaxar (yoki mamlakat) shunday bo`ladiki, shu mamlakatning axolisidan bo`lgan xar bir odam kasb-xunarda ozod, xamma bab-baravar bo`ladi kishilar o`rtasida farq bo`lmaydi, xar kim o`z istagan yoki tanlagan kasb xunar bilan shug`ullanadi. Odamlar chin ma`noda ozod bo`ladilar. Biri ikkinchisiga xujayin bo`lmaydi. Odamlarning tinchlik va erkinliklariga xalaqit beruvchi sulton (ya`ni podshox )bo`lmaydi.

Ularning o`zlaridan saylangan raxbar yoki boshliqlar xokimi mutloq bo`lmaydi. Ular odamlar ichidan ko`tarilgan, sinalgan eng oliyjanob, raxbarlikka loyik kishilar bo`ladilar. Shuning uchun bunday raxbrlar o`z salovchilarini to`la ozodlikka chiqaradilar. Ularni tashqi dushmandan mudofaa qiladilar. Bunday raxbarlar xammaga barobar munosabatda bo`ladilar. Xammaning manfaatini o`zlarining manfaatlaridan ortiq ko`radilar, umumning manfaati uchun o`zlarini shaxsiy manfaatlaridan kechadilar, Xalq manfaati uchun o`zlaridagi kuch –g`ayrat, boyliklarini ayamaydilar.» Forobiyning bu gumanistik g`oyalari o`z davri ilm faniga muxim xissa bo`lib kushildi va ijtimoiy–siyosiy ta`limotlar, davlatchilik va qonunchilikning keng rivojiga ma`lum darajada ta`sir ko`rsatdi. 4. O`rta asrlarda G`arb Ovro`pa mamlakatlarida siyosiy va huquqiy ta`limotlarning asosiy yo`nalishlari haqida. O`rta asrlarda G`arbiy Yevropa siyosiy hayotiga, jamiyatiga yangi o`zgarishlar olib keldi. Inson muammosi, shaxsning davlat va jamiyatda tutgan o`rni va uning jamiyat hayotidagi o`rninni siyosiy qarashlardan aks etishini kuzatish mumkin. Siyosiy-huquqiy qarashlarning bunday yo`nalishi insonparvarlik g`oyasi bilan bog`liqdir. Bu yo`nalish uyg`onish davri bilan bir vaqtda paydo bo`ldi. Bir qator gumanistlarning siyosiy-huquqiy qarashlarida xalqqa nisbatan ishonchsizlik, xalqni turli qo`zg`olonlarga bo`lgan munosabatini qoralaydilar. Siyosiy-huquqiy qarashlarda davlat haqidagi ta`limotlarin ilohiyotdan ajratib tushuntirish vujudga keldi. Buning asosida esa tabiiy

huquq konsepsiyasi rivojlandi. Siyosiy–huquqiy ta`limotlar asosida XVI asrda kuchli feodal harakatlarga aylangan lyuteranlik, kalvinizm siyosiy g`oyalari yotadi. 5.Nikollo Makiavellining davlat va huquq haqidagi qarashlari. Uyg`onish davrining buyuk mutafakkiri, siyosiy fanlar asoschisi Nikkolo Makiavelli (1469-1527) Florensiya respublikasining davlat sekretari vazifasida 14 yil (1498-1512) faoliyat ko`rsatdi. Florensiya respublikasining Medichilar tomonidan yakka hukmronlikni o`rnatilishi oqibatida Makiavelli davlat ishlaridan chetlashtirilgan. Shundan so`ng uning ajoyib asarlari siyosiy fanlar tizimida o`z o`rniga ega bo`ldi. Bu asarlar «Hukmdor», «Florensiya tarixi». Makiavelli siyosiy-huquqiy qarashlarida, o`rta asrda davlatni kelib chiqishi to`g`risidagi ilohiylashtirilgan fikrlarni o`rniga, davlatni paydo bo`lishining asosiy sababi tarixiy taraqqiyot talabi deb tushuntiradi. Bu xodisani fortuna (taqdir) deb ataydi. Maklavelli siyosiy fanga yangi iborani kiritadi. Bu ibora Stato(davlat) so`zidir. Bu so`zdan keyinchalik, inglizcha State, fransuzcha Etat, ispancha Estado iboralari muomalaga kiritildi. Makiavellining fikricha davlat-jamiyatning siyosiy tuzulishini anglatadi. “Siyosat va davlat ilohiy emas, balki insonlar o`z qo`llari bilan yaratadilar va muomalada bo`ladi.”- degan nazariyani Makiavelli ilgari surdi. Makiavellining siyosiy-huquqiy ta`limotida davlat formalari to`g`risidagi fikrlar tarixiylik nuqtai-nazaridan berilgan.

Davlat formalari boshqaruvchilarning soni bilan belgilanishi Makiavellida kuzatish mumkin. Uning fikricha davlat formalari: monarxiya, aristokratiya va demokratiyadir. Davlatning rahbari Makiavellining g`oyalariga ko`ra: “sher va tulkining sifatlari ega bo`lishi kerak”- deydi. Makiavelli davlat formalarining bir-biri bilan solishtirib ko`rdi.“Qayerda tenglik qaror topgan ekan-deydi Makiavelli- u yerda monarxiyaga o`rin yo`q, tenglik yo`q yerda respublika tuzumi bo`lmaydi.” Makiavellining siyosiy-huquqiy qarashlari o`z davridagi eng ilg`or siyosiy g`oyalar edi. Siyosatshunos sifatida uningsh faoliyatidagi yorqin qirralarni, uning asarlari va siyosiy-huquqiy ta`limotlarida ko`rishimiz mumkin. 6.Jon Bodenning davlat va mustaqillik, suverenitet haqidagi g`oyalari. Fransiyadagi davlatni markazlashtirish siyosati oxiriga yetkazilgan davr XVI asr o`rtalariga to`g`ri keldi. Bu davrda fransuz ideologi Jan Boden(1530-1596) qirolning mutloq xokimiyatini yoqlab chiqdi. J. Bodenning «Respublika to`g`risida olti kitob» asarida davlatning tarixiy kelib chiqish shart-sharoitlarini tahlil qildi. J. Bodenning siyosiy-huquqiy qarashlarida davlatning markazlashtirish va o`sha davr uchun siyosiy g`oyalarda yangi g`oya bo`lgan-davlat suverenitetini ilgari surdi. Bodenning nazariyasida bir butun, bo`linmas, doimiy qonuniy davlatning xokimiyatini asosladi. Suverenitet, Bodenning fikricha davlatning barcha fuqarolarini qonun oldida tenglidir.

Boden davlat formalari orasida monarxiya eng ma`qul davlat formasidir, faqatgina monarxiyadagi davlat bir butun, doimiy va qonun bilan ish tutuvchi davlat bo`ladi. «Aristokratiya formasida davlat guruhsozlikka berilib ketgan bir necha xokimiyat uchun kurashuvchilarning davlat fomasi»- deb ta`riflaydi Boden. «Demokratiya davlat formasining eng noqulay formasi»-deydi u. Boden aralash davlat fomasi to`g`risida fikr bildirib, bunday davlat bo`lishi mumkin emas deydi. Biroq Boden suverenitet va boshqaruv yoki hukumatni aralash shaklda bo`lishi mumkinligini aytadi. Davlatning asosiy vazifasi shundaki-u fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini ta`minlashdir. Davlat mustaqilligi faqat davlat xokimiyatini amalga oshirish davrida harakat qiladi. Shunday qilib, Bodenning davlat mustaqilligi to`g`risidagi g`oyasi asosan yug`ori tabaqa vakillari manfaatlarini ifodaladi. J. Bodenning siyosiy-huquqiy qarashlari o`z davrining yirik mahsuli edi. 7.Yevropa utopistlarining siyosiy va huquqiy qarashlari Tomas Mor (1478-1535) o`zining «Utopiya» nomli asarida Angliyaning siyosiy tuzumi va jamiyatini tanqid qiladi. Tomas Morning hayoliy davlat to`g`risidagi g`oyalari «Utopiya»da o`z aksini topadi. «Utopiya»dagi jaimyat xususiy mulkchilikni to`la bartaraf etgan holda, fuqarolarning tengligi asosida quriladi. «Utopiya»da davlatning mansabdor shaxslari xalq xizmatidagi kishilardir. Davlat rahbari saylanadi va u knyaz nomi bilan ataladi. Mansabdor shaxslar-filarxlar deb atalgan va ular oilalarni rahbarlari.

«Utopiya» da axloqiy normalar yuqori baholanadi. Mor bosqinchilik yurishlariga qarshi chiqadi. Hayoliy sotsializm g`oyalarini rivojlantirgan shaxslardan yana biri Italiyalik Tommazo Kampanella (1568-1639) o`zining «Quyosh Shahri» asarida ideal jamiyat to`g`risidagi fikrlar mavjud. «Quyosh shaxri»da xususiy mulkchilik shakli yo`q ishlab chiqarish vositalari jamiyatga qarashli, Quyosh shahri fuqorolarining barchasi mehnat qilishlari sharaflidir. Kampanellaning taminotida mehnat tarbiyasi muhim o`rin tutgan. Quyosh shahrida rivojlanish bevosita ishlab chiqarish bilan bog`liq. Fan va texnikaning rivojlanish katta ahamiyat kasb etgan. Quyosh shahrida ayollar va erkaklar teng huquqlidirlar. Davlat rahbari eng donishmand va bilimli fuqarodan saylangan. Davlat boshqaruvchisi «Quyosh» yoki «Metafizik» diniy va dunyoviy rahbar hissoblangan. Shunday qilib, xayotiy sotsializm g`oyalarining paydo bo`lishi o`rta asrda o`ziga xos g`oyalar tizimiga asos solgan.

Adabiyotlar 1. 1. Adilxodjayeva S.M. Liberalizm: evolyutsiya idey ot proshlogo do nastoyahego. Monografiya. –T.: TDYUI, 2002. –120 s. 2. Boboyev H.B. Siyosiy huquqiy ta`limotlar tarixi. –T.: TDYUI, 2003. –205 3. Boboyev H.B. O`zbek davlatchiligi tarixi. –T.: “Fan”, 2004. – 294 b. 4. Islamov Z. Obhestvo. Gosudarstvo. Pravo. –T.: Adolat, 2001. 695 b. 5. Islomov Z.M. Davlat va huquq: umumnazariy masalalar. (Davlat nazariyasi). – T.: Adolat, 2000. –272 b. 6. Islomov Z.M. Huquq tushunchasi, mohiyati, ijtimoiy vazifasi. –T.: TDYUI, 2004. –138 b. 7. Islomov Z.M.Fukarolik jamiyati: kecha, bugun, erta. –T.: TDYUI, 2003. –87 b. 8. Istoriya politicheskix i pravovo`x ucheniy. Pod redaksiyey Leysta. Uchebnik dlya VUZov –M.: Norma, 2001. –680 s. 9. Muxamedov X.M. Islom va davlat nazariyasi muammolari. –T.: Adolat, 1998. – 39b. 10. Muxitdinova F.A. “Siyosiy-huquqiy ta`limotlar tarixi” o`quv qo`llanma. –T.: TDYUI, 2003. –230 б . 11. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

O`rta asrlarda O`zbekistonda siyosiy va huquqiy ta`limotlar

Qadimgi sharqda siyosiy va huquqiy ta`limotlar

Qadimgi Yunonistonda siyosiy va huquqiy ta`limotlar

G`arb siyosiy-huquqiy ta`limotlarida inson huquqi masalalari

Qadimgi Rimda siyosiy-huquqiy ta`limotlar