Mутахассис иқтисодчиларни тергов ва суд ҳаракатларига жалб қилиш - Huquqshunoslik - Referatlar

Mутахассис иқтисодчиларни тергов ва суд ҳаракатларига жалб қилиш

Yuklangan vaqt:

16.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

126.5 KB

Ko'chirib olish

M утахассис иқтисодчиларни тергов ва суд ҳаракатларига жалб қилиш Корхоналарда хўжалик жараёни таъсири остида ҳисобот даври ичида жуда кўп хўжалик ишлари содир бўлади. Бухгалтерия баланси, одатда ҳар ойда бир марта тузилади. Уни тузиш учун хўжалик ишларини гуруҳлаштириш зарурати туғилади. Ҳисобот даврининг ичида ҳар бир гуруҳдаги қолдиқ бухгалтерия балансининг тегишли моддаларига ёзиб қўйилади. Гуруҳлаштириш хўжалик кўрсаткичларидаги маълумотларни тартибга солиш учун ҳам керак бўлади. Бундай гуруҳлаштириш бухгалтерия счётлари ёрдамида амалга оширилади, яъни бухгалтерия ҳисобида содир бўлаётган хўжалик ишларининг маълумотларини маълум хусусиятларига кўра ва иктисодий мазмунига қараб гуруҳлаштириш счётлар тизими ёрдамида амалга ошириладн. Бундай иқтисодий гуруҳлаштириш учун иккиёқлама ёзиш усулидан фойдаланилади. Бухгалтерия счётларини қўллаш хўжалик маблағларининг ҳаракати ва хўжалик жараёни устидан жорий назорат олиб бориш ҳамда керак бўлиб қолган тақдирда уларнинг ёрдамида хоҳлаган санага баланс тузиш имконини яратади. Шундай қилиб, бухгалтерия ҳисобининг счётлар тизими деб хўжалик маблағларининг таркиби, жойланиши ва уларнинг ташкил топиш манбаи, муайян мақсадлар учун фойдаланилишини, шунингдек хўжалик жараёнидаги ҳаракатларни жорий ҳисобга олиш ва назорат килиш мақсадида гуруҳлаштириб боришга айтилади. Бошқача килиб айтганда, хўжалик объектларининг хўжалик жараёнидаги ҳаракатини тартибга солиб, ҳисобга олиш ва назорат килиш усулидир. Бухгалтерия ҳисоби счстларида хўжалик маблағлари ва уларнинг манбалари ҳаракатларини акс эттирувчи хўжалик ишлари айрим кўрсаткичлари бўйича гуруҳлаштирилиб, улардаги ҳамма ўзгаришлар тўхтовсиз ва тартиб билан акс эттириб борилади.

Счётларнинг ҳар бирида ҳисобга олинаётган хўжалик маблағи ёки унинг манбаининг бошланғич ҳолати рўйхатга олинади, кейинги бўладиган жорий ўзгаришлар ўз вақтида акс эттирилиб борилади. Натижада счётлардан исталган пайтда айрмм тур хўжалик маблағи ёки унинг манбаи тўғрисида гуруҳланган миқдор ва пул кўрсаткичидаги маълумотларни олиш мумкин. Хўжалик маблағларини, уларнинг манбаларини ва хўжалик жараёнларини иқтисодий мазмунига ҳамда тузилмасига караб алоҳида ҳисобга олиш мақсадида, уларнинг ҳар бир тури ва жараёни учун махсус счётлар мавжуд. Счётлар тизими деб бухгалтерия ҳисобида фойдаланиладиган ҳамма счётларнинг счетлар рўйхатидаги тизимга айтилади. хўжалик маблағларини ҳисобга олувчи счётларга «Асосий воси-талар», «Узоқ муддатга ижарага олинган асосий воситалар», «Номод-дий активлар», «Материаллар», «Ҳисоб-китоб счёти» ва бошқалар, хўжалик маблағларининг манбаларини ҳисобга олувчи счётларга «Низом фонди», «Заҳира фонди», «Бюджет билан ҳисоб-китоблар», «Фойда ва зарарлар», «Махсус максадга аталган фондлар» ва бош-қалар, хўжалик жараёнларини ҳисобга олувчи счётларга «Асосий ишлаб чиқариш», «Ёрдамчи ишлаб чиқариш» ва бошқаларни кўрса-тиш мумкин. Бухгалтерия ҳисоби счётларига хўжалик операцияларини ёзиш учун операция содир бўлганда рўйхатга олинган ҳужжатлардан фойдаланилади. Ҳужжатларда акс эттирилган хўжалик операциялари тегишли объектни ҳисобга олувчи счётларга тарқатилади; бунда ҳар хил операцияларни умумлаштириб, счётда акс эттириш мақсадида улар пул кўрсаткичи билан ифодаланади. Амалда счётлар жадвал, карточка ёки дафтар варағн шаклида бўлиб, у икки қисмга бўлинади. Унинг чап қисми «Дебет», ўнг қисми эса «Кредит» деб аталади. Дебет, ўзбек тилига таржима қилинганда «у қарздор» деган маънони билдиради. Кредит сўзи ўзбек тилида «ишонди» деган маънони англатади. Дебет ва кредит сўзлари бухгалтерия ҳисобига унинг

ривожланишининг бошланғич даврларида, яъни XIII асрларда киритилган бўлиб, бу сўзларнинг мазмуни сотувчи ва банкир ўртасидаги ҳисоб-китоб ва кредит муносабатларини акс эттириш эди. Ишлаб чикариш, фан ва техниканинг ривожланиши билан бухгалтерия ҳисоби ҳисоб-китоб ва кредит муносабатларинигина акс эттириб қолмасдан, хўжалик жараёни, маблағлари ва уларнинг ташкил топиш манбаларининг мавжудлиги, ҳаракати ва ҳолатини ҳам қамраб олди. Шунинг учун ҳам бухгалтерия ҳисобида «Дебет» ва «Кредит» сўзлари ҳозирги даврда ўзларининг маъноларини йўқотмаган ва уларда счётларнинг кисмларини шартли равишда белгилаш воситалари сифатида фойдаланилмоқда. “Хўжалик операцияларини бухгалтерия ҳисоб” счётларининг дебети ва кредитида акс эттиришда шунга эътибор бериш керакки, агар маълум объект ёки жараённи ҳисобга олувчи счётнинг дебетида шу объект ёки жараённинг кўпайишини акс эттирувчи барча операциялар ҳисобга олинса, унинг кредитида шу объект ёки жараённинг камайишини акс эттирувчи операциялар ҳисобга олинади ва аксинча. Бухгалтерия ҳисоби счётларини куйидагича тарихда ифодалаш мумкин: «Дебет» ва «Кредит» иборалари «Д-т» ва «К-т» белгилари билан ифодаланса ҳам бўлаверади. Тариф орисидаги чизиқнинг устига счётнинг номи ёзилади, ма-салан, «Асосий воситалар» ёки «Низом фонди». Счётдаги ҳисобга олинаётган объект ёки жараёнда маьлум даврда қаноатланган ўзга-риш (кўпайиш ёки камайш) содир бўлганлигини билиш ва тегишли маълумотни хохлаган пайтда қийинчиликсиз олиб туриш мақсадида счётнинг бир томони ундаги объект ёки жараённинг кўпайишини, иккинчи томони эса камайишини акс эттиради. Бухгалтерия ҳисоби счётларига ҳисобот даврининг бошига маълумотлар бухгалтерия балансининг актив ва пассив қисмларининг моддаларидан олиб ёзилади. Булар счётларнинг бошланғич сальдоси

(қолдиғи) дейилади. Бошланғич қолдиқ хўжалик маблағлари ва уларнинг манбалари, шунингдек жараёнларининг ҳар бир туридан бўли-ши мумкин, айрим холларда маълум турларининг қолдиғи бўлмас-лиги ҳам мумкин, у пайтда муайян объект ёки жараённи ҳисобга олувчи счётнинг бошланғич қолдиғи йўқ бўлади, демак, хеч нарса ёзилмайди. Ҳисобот даври ичида счётларнинг дебет ва кредит томон-ларига хўжалик операциялари ёзиб борилади, агар маълум бир даврга охирги қолдиқни топиш зарурияти туғилса, уларнинг дебет ва кредит томонлари жамланади. Ҳисобот даврида содир бўлган хўжалик опе-рацияларининг суммасини ҳисобга олган счётларнинг дебет томони-даги жами «Дебет бўйича оборот», кредит томонидаги жами «Кредит бўйича оборот», умуман счётлар бўйича жами эса «Оборотлар» деб аталади. Мана шу дебет ва кредит бўйича оборотларни ҳамда бош-ланғич қолдиқни алгебрик кўшиш натижасида топилган кўрсаткич охирги қолдиқ деб аталади. Айрим пайтларда охирги қолдиқ бўлмаслиги мумкин. Бу ҳол счётларнинг дебет ва кредит томонлари кўрсаткичлари бир-бирига тенг келиб қолганда содир бўлади. Юқорида айтилганидек, бухгалтерия ҳисоби счётларига бошлан-ғич маълумотлар бухгалтерия балансидан олинади. Баланснинг эса актив ва пассив қисмлари бор. Демак, баланснинг актив ва пассив қисмларга бўлинишига мос ҳолда бухгалтерия счётлари ҳам актив ва пассив счётларга бўлинадн. Актив ва пассив счётлардан ташқари ак-тив-пассив счётлар ҳам бор. Бундай счётлар бир вақтнинг ўзида ҳам актив, ҳам пассив счётлар вазифасини бажаради. Бунга «Ҳар хил де-битор ва кредиторлар билан ҳисоб- китоблар», «Мол етказиб берувчи ва пудратчилар билан ҳисоб-китоблар», «Ҳаридор ва буюртмачилар билан ҳисоб-китоблар», «Фойда ва зарарлар» ва бошқа счётлар мисол бўла олиши мумкин. Актив-пассив счётларнинг маълумотлари бух-галтерия балансининг ҳам актив қисмида, ҳам пассив қисмида акс эт-тирилиши мумкин. Уларга тегишли бўлган ҳисобот даврининг охи-ридаги қолдиқ суммалар аналитик счётлардан алоҳида-

алоҳида аниқ-ланиб, счётнинг дебетли қолдик суммаси баланснинг актив қисмида, кредитли қолдиқ суммаси эса пассив қисмида акс эттирилади. Агар корхона ўз хўжалик фаолияти натижасида хнсобот даврини фойда билан тугатса, фойда суммаси баланснинг пассив қисмидаги «Ҳисо-бот йилининг фойдаси» деган моддада кўрсатилади. Агар хўжалик ўз фаолияти натижасида ҳисобот даврини зарар билан тугатса, зарар суммаси баланснинг актив қисмидаги «Ҳисобот йилининг зарарлари» моддасида кўрсатилади. Актив счётларда хўжалик маблағлари акс эттирилса, пассив счётларда эса уларнинг манбалари акс эттирилади. Актив ва пассив счётларда дебет ва кредитлар ҳар хил мазмунга эга бўлади. Дарҳа-қиқат, актив счётларнинг дебетида хўжалик маблағларининг кўпайи-шига олиб келувчи хўжалик операциялари кўрсатилса, кредитида уларнинг камайишига олиб келувчи операциялар кўрсатилади. Пас-сив счётларда эса актив счётлардагининг акси бўлади. Пассив счёт-ларнинг кредитида хўжалик маблағлари ташкил топиш манбалари-нинг кўпайишига олиб келувчи хўжалик операциялари ўз аксини топ-са, дебетида уларнинг камайишига олиб келувчи операциялар акс эт- тирилади. Актив счётларда колдиқ ҳар доим унинг дебетида (дебетли қолдиқ) бўлса, пассив счётларда унинг кредитида (кредитли Колдиқ) бўлади. Хўжалик маблағлари ва жараёнларини акс эттириб, уларни маълум хусусиятларига караб гуруҳлаштирувчи счётлар актив счет-лар деб аталади. Хўжалих маблағларининг ташкил топиш манбалари-ни акс эттириб, уларни маълум иқтисодий мазмунига кўра гуруҳлаш-тирувчи счётлар пассив счётлар деб аталади. Хўжалик маблағларини ва уларнинг манбаларини бир вақтда маълум бир системага солиб акс эттирувчи счётлар актив-пассив счётлар деб аталади. Қуйида хўжалик маблағларини ҳисобга олувчи актив счётларнинг шартли нархи берилади: Хўжалик маблағларининг ташкил топиш манбаларини ҳисобга олувчи пассив счётларнинг шартли нархи қуйидагича бўлади: Келтирилган шартли тасвирларда счётларга ёзиш тартиби келтирилган

бўлиб, барча хўжалик операциялари иқтисодий мазмунига мувофиқ тизимга солиниб, бухгалтерия ҳисоби счётларига шу шартли нархларда ифода қилинганидек ёзиб борилади. Нархдан кўриниб турибдики, бошланғич ва охирги қолдиқлар актив счётларнинг фақат дебет томонида бўлади, пассив счётларнинг эса фақат кредит томонида бўлади; актив-пассив счётларда эса буларга қарама-қарши ўлароқ, ҳам дебет, ҳам кредит томонларида қолдиқ қолиши мумкин. Шуни ҳам назарда тутиш керакки, айрим счётларда умуман қолдиқ қолмаслиги ҳам мумкин. Актив, пассив ва актив-пассив счётларнинг ҳаммасига суммалар бошланғич қолдиқ сифатида балансдан олинади. Актив счётларнинг дебетига тегишли бошланғич қолдиқ ба-ланснинг актив қисмидаги моддаларнинг маълумотларига асосан ёзи-лади. Пассив счётларга тегишли қолдиқ бу счётлар кредитида кўрса-тилиб, улар баланснинг пассив қисмидаги моддаларнинг маълумот-ларига асосан очилади. Агарда счётларда бошланғич қолдиқ бўлмаса, у ҳолда аввал уларнинг кўпайишига олиб келувчи операциялар акс эттирилиб, кейин камайишига олиб келувчи операциялар ёзилиши мумкин. Актив счётларда бошланғич қолдиқ бўлмаса, у ҳолда энг аввал дебетда акс эттириладиган операция ёзилиши керак. Пассив счётларда эса аксинча, агарда ҳисобот даврининг бошида бу счётларда қол-диқ бўлмаса, у ҳолда энг аввал счётлардаги маълумотларнинг кўпа-йишига олиб келувчи хўжалик операциялари унинг кредитида акс эттирилиб, сўнгра дебетига ёзиладиган хўжалик операциялари акс эттирилади. Буни «касса» деб аталувчи актив счёт мисолида қуйи-дагича тасвирлаш мумкин. Фараз қилайлик, ойнинг бошида кассада 100 сўм пул бўлган. Биринчи операция. Ишчи ва хизматчиларга иш ҳақи тўлаш учун корхонанинг банкдаги ҳисоб-китоб счётидан 35000 сўм нақд пул корхона кассасига олинди. Иккинчи операция. Корхонанинг кассасидан ишчи ва хизматчиларга 28 500 сўмлик иш ҳақи берилди.

Учинчи операция. Ҳисобдор шахсларга корхона кассасидан 4 500 сўмлик бўнак берилди. Тўртинчи операция. Ҳисобдор шахслар томонидан фойдаланилмаган 300 сўм нақд пул кассага қайтариб топширилди. Бешинчи операция. Корхонанинг банкдаги ҳисоб-китоб счётига ишчи ва хизматчилар томонидан ўз вақтида олинмаган 2 350 сўм иш ҳақи суммаси қайтариб топширилди. Бу хўжалик операциялари «касса» счётига ёзилади, содир бўлган операцияларнинг дебет ва кредит обороти ҳисобланади ва ойнинг охирида қолган қолдиғи аниқланади. Энди «Ходимлар билан меҳнатга ҳақ тўлаш бўйича ҳисоб-китоблар» деб аталувчи пассив счёт мисолида қандай операциялар унинг дебетида ва қайсилари кредитида акс эттирилиши ҳамда қандай қилиб ойнинг охирида қолдиқнинг аниқланиши тасвирланади. Фараз қилайлик, ойнинг бошида «Ходимлар билан меҳнатга ҳақ тўлаш бўйича ҳисоб-китоблар» счётининг кредитида 450 000 сўм қолдиқ бўлган. Биринчи операция. Ҳисоб-китоб ведомостига кўра ишчи ва хизматчиларга 76 800 сўм иш ҳақи ҳисобланди. Иккинчи операция. Вақтинча меҳнатга лаёқатсизлик варақа-ларига асосан ишчи ва хизматчиларга 24 000 сўм нафақа ҳисобланди. Учинчи операция. Ишчи ва хизматчиларга ҳисобланган иш ҳақидан 10500 сўм даромад солиғи ушланди. Тўртинчи операция. Ишчи ва хизматчиларга корхона кассасидан 120400 сўм иш ҳақи тўланди. Юқоридаги мисоллардан кўриниб турибдики, актив счётлардаги бошланғич қолдиқ унинг дебетида акс эттирилиб, маблағларнинг ой ичидаги кирим қилинишн счётнинг дебет томонига ёзилди, кредит томонида эса ой давомида харажат қилинган маблағлар акс эттирилди. Актив счётлар (жумладан «Касса» счёти) бўйича охирги қолдиқ дебет томонидаги ойнинг бошидаги қолдиққа шу томондаги дебет оборот суммани қўшиб кредит

томондаги кредит обороти суммасини айириб ташлаш йўли билан топилди. Бинобарин, пассив счётлардаги бошланғич қолдиқ унинг кредит томонида ёзилиб, маблағлар манбаининг ой ичидаги кўпайиши счётнинг кредит томонида акс эттирилади. Дебет томонида маблағлар манбаи суммасининг ой давомидаги камайиши кўрсатилади. Пассив счётлар (жумладан «Бюджет билан ҳисоб-китоблар» счёти) бўйича охирги қолдиқ эса кредит томонидаги ойнинг бошидаги қолдиққа шу ойнинг ичида содир бўлган кредит томондаги кредит оборот суммасини қўшиб, дебет томондаги дебет оборот суммани айириб ташлаш йўли билан аниқланади. Бухгалтерия ҳисоби счётларинннг охирги қолдиқларига асосла-ниб бухгалтерия баланси тузилади. Демак, счётлар тизими ёрдамида хўжалик маблағлари ва уларнинг манбалари, шунингдек хўжалик жа-раёнларида маълум давр ичида содир бўлган хўжалик операциялари жорий ҳисобга олиб борилади. Бухгалтерия баланснда эса шу счётлар жорий ҳисобга олган маълумотлар маълум бир санага гуруҳлашти-рилиб умумлаштирилади. Кўриниб турибдики, счётлар тизими билан баланс ўртасида алоқа мавжуд. Бу алоқа шундан иборатки, маълум санага тузилган баланс маълумотларига асосланиб счётлар очилади; бир вақтда баланснинг актив томонидаги моддалар учун актив счёт-лар, пассив томонидаги моддадар учун пассив счётлар очилади, шу-нингдек, актив-пассив томонидаги моддаларни қамраб олувчи актив-пассив счётлар ҳам очилади. Бу счётларнинг тегишли томонларига баланс моддаларидан суммалар бошланғич қолдиқ сифатида ёзилади. Ҳисобот давридан кейин бўладиган хўжалик операцияларидан ажра- либ туриши учун қолдиқларнинг тагига чизиб қўйилади. (Ой, чорак, йил) ўтгандан кейин счётларда охирги қолдиқ топилади ва шу маълумотга асосланиб яна бухгалтерия баланси тузилади. Бунда шу нарсани эътиборга олиш керакки, баланснинг актив томони моддаларнинг суммаси актив счётларга, пассив томонидаги моддаларнинг суммаси пассив счётларга ёзилади ва натижада қуйидаги ҳолат вужудга келади:

Шуни эсда тутиш керакки, баъзи бир счётларнинг номлари уларнинг қолдиғини акс эттирувчи баланс моддаларининг номларига тўғри келмайди. Масалан, «Асосий ишлаб чиқариш» ва «Ёрдамчи ишлаб чиқариш» счётларининг дебет қисмидаги қолдиқ суммалари баланснинг «Тугалланмаган ишлаб чиқариш» моддасида кўрсати-лади, чунки бу счётларнинг дебет қисмида қолган сумма ишлаб чиқаришдаги тугалланмаган жараённинг қолдиғини акс эттиради. «Ходимлар билан мехнатга ҳак тўлаш бўйича ҳисоб-китоблар» счётининг кредит қисмидаги қолдиқ суммаси баланснинг «Кредиторлар билан ҳисоб-китоблар» моддасининг «Меҳнатга ҳақ тўлашга доир» кичик моддаси сифатида киритилади, чунки «Меҳнатга ҳақ тўлаш бўйича ҳисоб-китоблар» счётининг кредит қисмидаги қолган сумма корхона томонидан ишчи ва хизматчиларга тўланмаган иш ҳаки суммасини кўрсатади. Баъзи счётларнинг маълумотлари баланснинг актив ва пассив томонларида акс эттирилади. «Фойда ва зарарлар» счётининг суммаси баланснинг пассивида «Ҳисобот йилининг фойдаси» деган моддада, активида эса «Ҳисобот йилининг зарарлари» деган моддада кўрсатилади. Айрим ҳолларда балансдаги бир неча моддаларда акс эттириладиган суммалар йиғиндиси бир счётда қолдиқ сифатида кўрсатилади. Айрим пайтларда битта счёт маълумотлари балансда бир неча моддаларда берилиши мумкин ва ҳоказо. Бухгалтерия ҳисоби счётларида хўжалик маблағлари ва уларнинг манбалари, шунингдек, хўжалик жараёнларини тўғри ҳисобга олиб боришни ўз вақтида назорат қилиб бориш учун уларнинг ўзгаришини акс эттирадиган ҳар бир хўжалик операцияси бир вақтда иккита счётнинг қарама-қарши томонига ёзилади. Бу нарса шунинг учун зарурки, бухгалтерия балансининг актив томонидаги моддаларни ҳисобга олувчи актив счётларда хўжалик маблағларининг ҳолатн, жойланиши олиб борилсада, уларнинг хўжалик операциялари таъсирида биридан иккинчисига ўтганлигини битта счётни дебетлаш ёки кредитлаш билан исботлаб бўлмайди. Масалан, «Материаллар»

счётидаги материаллардан бир қисми «Асосий ишлаб чиқариш» счётига ўтказилган бўлса, у ҳолда бир вақтда “Материаллар” счётидаги материалларнинг камайганлигини ва «Асосий ишлаб чикариш» счётида харажатларнинг кўпайганлигини акс эттириш талаб қилинади. Дарҳақиқат, бухгалтерия балансининг пассив томонидаги мод-даларни ҳисобга олувчи пассив счётларда хўжалик маблағларнинг пайдо бўлиш манбаи олиб борилсада, уларнинг хўжалик операцияла-ри таъсири остида биридан иккинчисига ўтганлигини ҳам бир вақтда иккита счётда акс эттириш талаб қилинади. Масалан, ишчи ва хиз-матчиларга ҳисобланган иш ҳақидан даромад солиғи ушланса, у ҳолда бу хўжалик операцияси бир вақтда «Бюджет билан ҳисоб-китоблар» счётида корхонанинг бюджетга бўлган қарзининг кўпай-ганлигини ва «Ходимлар билан меҳнатга ҳақ тўлаш бўйича ҳисоб-китоблар» счётнда ходимлар оладиган ҳақнинг камайганлигини ис- ботловчи ёзув билан расмийлаштирилади. Айрим ҳолларда шундай бўлиши мумкинки, бу пайтда баланснинг актив томонидаги моддаларни ҳисобга олувчи актив счётлар билан баланснинг пассив томонидаги моддаларни ҳисобга олувчи пассив счётлар хўжалик операцияси таъсирида алоқа қилиши мумкин. Бундай операциялар таъсирида бир вақтда актив ва пассив счётларда кўпайиш ёки камайиш бўлганлигини акс эттириш талаб килинади. Масалан, корхонага мол етказиб берувчилардан акцептланган счёт-тўлов талабномаснга мувофиқ материал келтирилган бўлса, бу операция хўжалк маблағларини ҳисобга олиб борувчи актив счёт «Материаллар» счётининг кўпайиш томонига ва хўжалик маблағларининг манбаини ҳисобга олувчи пассив счёт «Мол етказиб берувчи ва пудратчилар билан ҳисоб-китоблар» счётининг ҳам кўпайиш томонига ёзиш талаб килинади. Чунки бу ёзув бир вақтда материалларнинг келиши натижасида корхонанинг моддий қийматликлар заҳираси кўпайганлигини ва акцепт бўлганлиги учун бошқа мол етказиб берувчи ташкилот олдида унинг қарздор эканини кўрсатиб турмоғи керак. Шунингдек, агар шу келтирилган моддий қийматлик учун корхона банкдаги ҳисоб-китоб счётидан

акцептланган қарз суммасини қайтариб тўласа, у ҳолда бу хўжалик операцияси бир вақтда баланснинг икки томонида ҳам камайиш томонига ўзгаришга олиб келади, яъни унинг актив томонидаги «Ҳисоб-китоб счёти» моддасида пул маблағи суммасининг камайишига ва пассив томонидаги «Кредиторлар билан ҳисоб-китоблар» моддасининг «доромат ва харажатлар учун» деган кичик моддасидаги акцептланган қарз суммасининг камайишига сабаб бўлади. Юқоридагилардан кўриниб турибдики, ҳар қандай хўжалик операцияси натижасида маблағ ёки унинг манбаида бир хил суммада ўзгариш содир бўлади. Бундай хўжалик операцияларининг ҳаммаси ҳам счётларга иккиёқлама ёзиш деб номланган усул ёрдамида акс эттирилади. Демак, ҳар бир хўжалик операцияси ҳисобнинг иккита объектини ҳисобга олувчи ўзаро боғлиқ счётларда ёзиладики, бу нарса корхонанинг хўжалик фаолиятида маблағлар ва уларнинг манбаларининг, шунингдек хужалик жараёни устидан назорат ўрнатиш имконини беради. Шу билан бирга, бу ёзув хўжалик маблағларининг икки томонлама гуруҳланишига асослангандир. Бухгалтерия ҳисобида иккиёқлама ёзишнинг моҳияти шундаки, ҳар бир хўжалик операцияси у кандай турдаги баланс ўзгаришига олиб келишидан қатъи назар, бир вақтда ва ўзаро алоқадор ҳолда бир хил суммада бир счётнинг дебет томонида ва иккинчи счётнинг кредит томонида акс эттирилади. Бинобарин, иккиёқлама ёзиш деб хўжалик операциялари таъсирида вужудга келадиган иқтисодий ҳодисаларни счётлар тизими воситаса билан ўзаро алоқадор ҳолда акс эттириш усулига айтилади. Бухгалтерия ҳисобида иккиёқлама ёзиш усули хўжалик маблағ- ларининг таркиби ва уларнинг пайдо бўлиш манбаидаги ўзгаришга олиб келадиган хўжалик операцияларининг счётларда тўғри акс этти-рилиши ҳамда ёзувларнинг тўғри амалга оширилаётганлиги устидан бир вахтда назорат қилиб бориш лмконини беради. Бухгалтерия ҳисоби иккиёқлама ёзиш усулининг моҳиятини тушунтириш учун қуйидаги мисоллар келтирилади.

Биринчи операция. Ишчи ва хизматчиларга иш хақи тўлаш учун корхонанинг банкдаги ҳисоб-китоб счётидан кассага 117800 сўм нақд пул олинди. Бу хўжалик операцияси натижаида кассада пул маблағи кўпайиб, банкдаги ҳисоб-китоб счётида пул маблағининг қолдиғи ка-маяди. Иккала счёт ҳам баланснинг актив томонида, яъни активдир. Демак, бу операция натижасида счётларнинг ўзаро қуйидаги боғлани-ши содир бўлади: Иккинчи операция. Банкдан корхонанинг хўжалик эҳтиёжлари учун 8 500 сўмлик қисқа муддатли ссуда олиниб, корхонанинг ҳисоб-китоб счётига ўтказилди. Бу хўжалик операцияси таъсирида корхонанинг пул маблағи суммаси кўпайиб, шунга боғлиқ ҳолда банк олдида қарз суммаси ҳам кўпайди. Демак, бу операцияга «Ҳисоб-китоб счёти» счёти дебетланиб, «Банкларнинг қисқа муддатли кредитлари» счёти кредитланади. Бу операция таъсиридаги боғланиш қуйидагича акс эттирилади: Учинчи операция. Ишчи ва хизматчиларга корхона кассасидан 117500 сўм иш ҳақи берилди. Бу операция корхонанинг пул маблағи қолдиғини камайтириб, шунга мос ҳолда корхонанинг ишчи ва хизматчиларга иш хақи юзасидан қарз суммасини ҳам камайтирди. Натижада актив «Касса» счёти кредитланиб, пассив — «Ходимлар билан мехнатга ҳақ тўлаш бўйича ҳисоб- китоблар» счёти дебетланади. Бу операция орқали счётларнинг боғланиши қуйидагича акс эттирилади: Тўртинчи операция. Мол етказиб берувчи ташкилотдан 37064 сўм 60 тийинлик хом ашё ва материаллар (шундан прокат 100 тонна, ҳар бир тоннаси 340 сўмдан — 34000 сўм; сим 1 000 метр, ҳар бир метри 50 тийиндан — 500 сўм; мотор 2 дона, ҳар бир донаси 969 сўм 80 тийиндан —1 939 сўм 60 тийин; яшиклар 50 дона, ҳар бир донаси 12 сўм 50 тийиндан—625 сўм) акцепт қилинган счёт-фактурасига мувофиқ корхонанинг таъминот бўлими омборига қабул қилинди. Корхона материалларни тайёрлаш ва сотиб олиш ҳисобини «Материалларни тайёрлаш ва сотиб олиш» ва «Материаллар қийматидаги фарқ» деган счётларни қўлламасдан олиб боради деб қабул қиламиз. Бу хўжалик операцияси натижасида таъминот бўлими омборида

материаллар қолдиғи кўпайиб, бир вақтнинг ўзида корхонанинг материал билан таъминловчи ташкилот олдидаги қарз суммаси ҳам кўпаяди. Бу операция счётларда қуйидагича акс эттирилади: Бешинчи операция. Ўз вақтида корхона кассасидан олинмай қолган 300 сўмлик иш ҳақи суммаси депонентга ўтказилди. Чунки ҳисоб-китоб тўлов ведомостлари ўз вақтида бухгалтерияга топширилиши шарт. Бу хўжалик операцияси натижасида тўланмай қолган иш ҳақи суммасига корхонанинг қарзи сақланиб қолади. Лекин қарз баланснинг пассив томонидаги бир моддадан иккинчисига ўтказиб қўйилади. Шунга кўра пассив счёт «Ходимлар билан мехнатга ҳақ тўлаш бўйича ҳисоб-китоблар» счётида камайиш бўлаётганлиги учун дебетланиб, бир вақтнинг ўзида пассив счёт «Ҳар хил дебитор ва кредиторлар билан ҳисоб-китоблар» счётида кўпайиш бўлаётганлиги учун кредитланади. Бу ўзаро боғланиш ҳолида қуйидагича акс эттирилади: Олтинчи операция. Кассир ишчи ва хизматчиларга берилмаган 300 сўмлик иш ҳақи суммасини корхонанинг банкдаги ҳисоб-китоб счётига трпширди. Бу хўжалик операцияси кассадаги нақд пул қол-диғини камайтиради ва ҳисоб-китоб счётидаги суммани кўпайтиради. Натижада баланснинг актив томонидаги актив —«Касса» счёти кре-дитланиб, актив —«Ҳисоб-китоб счёти» счёти дебетланади. Бу опе-рациянинг боғланиши қуйидагича акс эттирилади: Еттинчи операция. Корхонанинг ижтимоий суғуртага доир қарзидан 2 360 сўм корхонанинг банкдаги ҳисоб-китоб счётидан ўтказиб берилди. Бу операция натижасида корхонанинг актив счёти бўлган «Ҳисоб-китоб счёти» счётида қолдиқ пул маблағи камайтирилиб, худди шу суммага ижтимоий суғурта органига корхонанинг қарз суммасини ҳисобга олувчи пассив счёт — «Ижтимоий суғурта ва таъминотга доир ҳисоб-китоблар» счётида ҳам қарз суммасида камайиш содир бўлади. Бу операцияда счётларнинг ўзаро боғланиши қуйидагича акс эттирилади: Саккизинчи операция. Мол етказиб берувчи ташкилотдан аввал акцепт

бўйича келтирилган 113360 сўмлик асосий материалларнинг қиймати корхонанинг банкдаги ҳисоб-китоб счётидан тўланди. Бу операция корхонанинг пул маблағи сақланадиган актив — «Ҳисоб-китоб счёти» счётида пул қолдиғининг камайишига, шу билан бирга мол етказиб берувчи ташкилотлардан бўлган корхонанинг қарзини ҳисобга олувчи пассив —«Мол етказиб бсрувчи ва пудратчилар билан ҳисоб-китоблар» счётида акс эттирилиб, қарз суммасининг камайишига олиб келади. Бу операция счётларнинг ўзаро боғланишида қуйидагича акс эттирилади: Тўққизинчи операция. Ишлаб чикаришда қатнашган ишчиларга 22 500 сўм иш ҳақи ҳисобланди. Ишлаб чиқариш жараёнида ишчилар маҳсулот ишлаб чиқарганликлари учун иш ҳақи олади. Махсулот тайёрлаш бўйича харажатлар ортди, шу билан бирга, худди шу суммага корхонанинг ишчиларга иш хақи юзасидан қарзи ҳам ошди. Ишлаб чиқариш харажатларини ҳисобга оладиган счёт — «Асосий ишлаб чиқариш» счёти актив бўлиб, харажатларнинг кўпайиши унинг дебет томонида ёзилади, шунингдек, ишчиларга бўлган корхонанинг қарз суммасига «Ходимлар билан мехнатга хақ тўлаш бўйича ҳисоб-китоблар» номли пассив счёт кредитланиб, кўпайтирилади. Бу операция счётларнинг ўзаро алоқасида қуйидагича кўрсатилади: Ўнинчи операция. Корхона экспедиторига ҳар хил хўжалик моллари сотиб олиш учун кассадан 50 сўм нақд пул берилди. Бу операция таъсирида экспедиторнинг ҳисобига пул ўтказилишини, шунингдек, корхона кассасида нақд пул қолдиғи камайишини кўрсатиш талаб қилинади. Кассада нақд пул камайишини акс эттириш учун актив «касса» счёти кредитланади, шунинг билан бирга экспедиторнинг ҳисоби актив «Ҳисобдор шахслар билан ҳисоб- китоблар» счётида олиб борилишини ҳисобга олиб, олинган қарз сумма учун уни дебетлаб, кўпайиши акс эттириб қўйилади. Бу операция счётларда қуйидагича акс эттирилади: Ўн биринчи операция. Маҳсулот ишлаб чиқариш учун асосий ишлаб чиқаришга 118623 сўмлик хом ашё ва материаллар (шундан прокат 200

тонна, ҳар бир тоннаси 340 сўмдан, жами 68000 сўм; труба 100 тонна, ҳар бир тоннаси 400 сўмдан, жами 40 000 сўм; мотор 10 дона, ҳар бир донаси 969 сўм 80 тийиндан, жами 9698 сўм; радиатор 10 дона, ҳар бир донаси 30 сўмдан, жами 300 сўм; яшик 50 дона, ҳар бир донаси 12 сўм 50 тийиндан, жами 625 сўм) сарфланди. Бу операцияда маҳсулот ишлаб чиқаришга сарфланган харажатларнинг кўпа-йишини, шу билан бирга материаллар заҳирасининг камайганлигини акс эттириш зарурдир. Ишлаб чиқариш жараёнида харажатларнинг кўпайишини баланснинг актив томонидаги «Асоскй ишлаб чиқариш» счётининг дебетида, материаллар заҳирасининг камайишини эса «Материаллар» счётининг кредитида кўрсатиш лозим. Шунга кўра счётларнинг ўзаро боғланиши қуйидагича тасвирланади: Ўн иккинчи операция. Асосий ишлаб чиқаришдан 400 000 сўмлик тайёр маҳсулот ишлаб чиқарилди ва омборга қабул қилинди. Бу операцияда омбордаги тайёр маҳсулот ҳажми кўпаяди ва ишлаб чиқаришдаги тугалланмаган ишлаб чиқариш ҳажми камаяди. Корхо-нада «Чиқарилган маҳсулот (иш, ва хизмат)» счёти қўлланилмайди деб қабул қиламиз. Бунда «Тайёр маҳсулот» счётидаги сумма кўпа-йиб «Асосий ишлаб чиқариш» счётидаги сумма камаяди. Иккала счёт ҳам баланснинг актив томонида ёки актив счётлардир. Шунинг учун ҳам «Тайёр-маҳсулот» счёти дебетланиши ва «Асосин ишлаб чиқа-риш» счёти кредитланиши керак. Бу операцияда счётлар ўзаро қуйи-дагича боғланади: Бизнинг мисолимизда хўжалик операцияларига доир счётларнинг бир- бирлари билан ўзаро алоқасини тузишда икки ёқлама ёзиш усулидан фойдаланилди. Шуни ҳам эсда тутмоқ керакки, иккиёқлама ёзиш усулига хўжалик операцияларини акс эттириш техникаси сифатида қараш ярамайди. Чунки буни хўжалик маблағларининг даврий айланиши давомида икки- ёқлама ўзгаришлар содир бўладиган объектив хусусиятлар шарт қилиб қўйган. Юқорида келтирилган счётларнинг шартли нархдаги ёзувларни

умумлаштириш учун актив ва пассив синтетик счётлар очиб, уларга маълум бўлган бошланғич колдиқ суммалари ёзилади ва келтирилган 12 та хўжалик операцияси счётларга тарқатиладн. Шундан сўнг синтетик счётлардаги дебет ва кредит оборотлар ҳисобланади ва охирги қолдиқ топилади. Актив счётларнинг охирги қолдиғини топиш учун актив счётнинг шу ҳисобот даври бошидаги қолдиғига дебетдаги оборот суммаси қўшилади ва кредитдаги оборот суммаси айириб ташланади. Топилган сумма счётнинг дебетига ёзилади. Пассив счётларнинг охирги қолдиғини топиш учун пассив счётдаги шу ҳисобот даври бошидаги қолдиғига кредитлн оборот суммасн қўшилади ва дебетдаги оборот суммаси айириб ташланади. Топилган сумма пассив счётнинг кредитига ёзилади. Қуйида актив ва пассив счётлардаги охирги қолдиқни топиш нархлари келтирилган. Иккиёқлама ёзиш усулига кўра хўжалик маблағларининг таркиби ва уларнинг манбаларидаги ўзгаришларни кўрсатувчи маълум хўжалик операцияларини акс эттириш учун у ёки бу бухгалтерия счётлари ўзаро бир- бирлари билан боғланади. Ўзаро бир-бирлари билан боғланишда қатнашувчи счётлар корреспонденцияланувчи счётлар деб аталади. Счётлар корреспонденциясини акс эттирувчи қисқача ёзув бухгалтерия проводкаси деб аталади. Бухгалтерия проводкалари оддий ва мураккаб бўлиши мумкин. Оддий бухгалтерия проводкасида икки бухгалтерия счёти қатнашиб, унинг бири дебетланса, иккинчиси кредитланади. Мураккаб бухгалтерия проводкаларида бир неча бухгалтерия счётлари қатнашиб, уларнинг бири дебетланса, қолган бир нечтаси кредитланади ёки бири кредитланиб, қолган бир нечтаси дебетланиши мумкин. Буни мисолларда кўрамиз. Масалан, корхонанинг банкдаги ҳисоб- китоб счётидан ишчи ва хизматчиларга иш хақи тўлаш учун кассага 20400 сўм нақд пул олинди. Бу хўжалик операциясига қуйидагича бухгалтерия проводкаси тузилади: Юқорида тузилган счётларнинг ўзаро бир-бирлари билан боғла-ниши

оддий бухгалтерия проводкаси ҳисобланади, чунки бу счётлар корреспонденциясида фақат иккита бухгалтерия счёти қатнашиб, бири дебетланса, иккинчиси кредитланди. Бошқа бир мисол. Наряд ва табелларга асосан ишчи ва хизматчиларга иш ҳақи ҳисобланди: Келтирнлган бухгалтерия проводкаси мураккаб бўлиб, унда тўртта бухгалтсрия счётлари дебетланнб, «Ходимлар билан мехнатга хақ тўлаш бўйича ҳисоб-китоблар» счёти кредитланган. Бухгалтерия ҳисобида бир неча счётлар дебетланиб, бир неча счётлар кредитланадиган бухгалтерия проводкаси тузилмайди. Чунки бундан проводкалар бухгалтерия ишларини юритишни қийиилаштиради ва ҳисобда чалкашлик содир бўлишига олиб келиши мумкин. Бундай бухгалтерия проводкасидан фойдаланилганда счётлар ўртаси-даги ўзаро бир-бирлари билан бўлган алоқани аниқлаш қийинлашади. Бухгалтерия ҳисоби счётларида хўжалик операцияларинн акс эттиришнинг яна бир тартиби, уларни бухгалтерия счётларида акс эттирганда манфий сонлардан фойдаланишдир. Манфий сонлар тегишли счётларда аввал акс эттирилган хўжалик операцияларининг суммасини камайтириш учун қўлланилади. Бунинг афзалликлари шундан иборатки, шу давргача тузилган бухгалтерия проводкаларида кўрсатилган хўжалик операцияларининг суммаси, зарурат туғилган тақдирда, аввалги тузилган счётлар корреспонденциясининг тескарисини тузмасдан тегншли счётларда акс эттирилган хўжалик операцияларининг суммаси камайтирилади, холос. Манфий сонлар бухгалтерия ҳисоби тизимида шартли миқдор-ларни, яъни режа таннархини ёки нотўғри ёзувларни тузатиш учун ишлатилади. Манфий сондан фойдаланишни мисоллар билан кўрсатамиз. Масалан, ҳисобот даври давомида ишлаб чиқарилган тайёр маҳсулот омборга қабул қилинган ҳар донаси режали таннархда 100 сўмдан баҳоланган. Ҳисобот даврининг охирида ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг ҳақиқий таннархи ҳисобланди ва унинг ишлаб чиқа-риш таннархи 90 сўм эканлиги аниқланди.

Бинобарин, ҳисобот даври давомида ишлаб чиқарилган тайёр маҳсулот омборга 10 сўмдан қим-матга қабул қилинган экан. Эндиликда буни тўғрилаш керак. Агар бунда дебет «Асосий ишлаб чиқариш» счёти ва кредит «Тайёр маҳсулот» счёти деган бухгалтерия проводкаси тузилса, омборга қабул қилинган тайёр маҳсулот 90 сўмдан ҳабул қилингандай бўлиб қолади, лекин ўзаро бир-бирлари билан боғланишда қатнашган бух-галтерия счётлари оборотини кўрсатувчи суммалар нотўғри кўрсат-кичлар беради ва натижада бу счётларнинг маълумотлари асосида аниқланган хўжалик фаолиятининг кўрсаткичлари нотўғри маъно бе-ради. Бу кўрсаткичларнинг нотўғрилиги корхонанинг хўжалик фао-лияти ҳақида нотўғри хулосага олиб келади. Бунинг учун. бундай бухгалтерия счётларининг ўзаро бир-бирлари билан боғланиши ту-зилмайди ва бунинг ўрнига аввалгидек бухгалтерия проводкаси тузи-лади ва фақат суммаси манфий сон билан кўрсатилади. Бухгалтерия ёзувларининг бундай тартиби счётларда иқтисодий жиҳатдан оборот-ларнинг тўғри суммасини сақлаб қолишда катта аҳамиятга эгадир. Қайси турдаги хўжалик операциялари бўлмасин, уларни счётлар тизимида тўғри ёзиш учун айрим масалаларга қатъий амал қилиш талаб қилинади. Жумладан, бухгалтерия балансининг актив томонида кўрсатиладиган хўжалик маблағларининг таркиби ва жойланишини, шунингдек, шу маблағларнинг келиб чиқиш манбаини ва қайси мақсадга мўлжалланганлигини, дарҳақиқат, ҳаммасининг хўжалик жараёнидаги иқтисодий моҳиятини билиш зарурдир. Ҳар қандай хўжалик операциясининг актив счётларда, пассив счётларда ва бир вақтнинг ўзида ҳам актив, ҳам пассив счётларда ўзгаришга олиб келишининг иқтисодий мазмунини тўғри тушуниб олиш зарур. Ҳисобга олиш объектларини тўғри аниқлаб олиш керак. Актив счётларнинг, пассив счётларнинг, актив пассив счётларнинг моҳиятларини, уларнинг томонларидан қандай мақсадларда фойдаланишни билиш зарурдир. Хўжалик операциялари таъсирида ўзаро боғланаётган счётларнинг актив, пассив ва актив-пассивлигини билиб олиш зарурдир. Ниҳоят, икки ёқлама ёзиш усулининг иқтисодий зарурлигини ва моҳиятини

ҳам тўла билиб олиш керакки, буларнинг ҳаммаси бухгалтерия ҳисобида хатоликларни йўқотади. Шуни ҳам айтиб ўтиш керакки, икки ёқлама ёзиш усули бухгалтерия ҳисобининг муҳим усули сифатида бухгалтерия баланси ва счётлар тизими билан чамбарчас боғликдир. Чунки хўжалик операцияларини икки ёқлаиа ёзганда счётлар тизимидан фойдаланилади. Счётлар тизимига эса бошланғич маълумотлар бухгалтерия балансидан олинади. Демак, икки ёқлама ёзиш усули бухгалтерия балансндаги тенгликни счётлар тизими ёрдамида ҳамма вақт таъминлаб туради. Юқорида айтиб ўтилганидек, бухгалтерия счётларининг ҳар қайсисида иқтисодий'жиҳатдан бир хил бўлган маълум хўжалик опе-рациялари акс эттирилади. Демак, хўжалик операциялари бухгалте-рия счётларида систематик ёзув олиб бориш йўли билан гуруҳлаш-тирилади. Бухгалтерия ҳисобида систематик ёзувдан ташқари хўжалик операциялари содир бўлиши билан унинг иқтисодий мазмунидан қатъи назар махсус журналда кетма-кет қайд қилинади ва уни бухгалтерия ҳисобида рўйхатга олиш журнали деб юритилади. Хўжалик операцияларини уларнинг иқтисодий мазмунидан қатъи назар кетма-кет қайд қилинишига хронологик ёзув деб аталади. Бухгалтерия ҳисобини соддалаштириш ва бир суммани бир неча марта ёзишни камайтириш мақсадида хозирги вақтда хронологик ва систематик ёзувларни корхоналарда бирга қўшиб олиб бориш кенг амалга оширилмоқда. Бундай бирга қўшиб олиб бориш бухгалтерия ҳисоби шаклларида, айниқса унинг журнал-ордер шаклида кенг қўлланилади. Шунинг билан бирга кўпгина корхоналарда хронологик ёзув журналда олиб борилмайди.

Адабиётлар рўйхати: 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси Тошкент. 2003 й. 2. И.А.Каримов “Ўзбекистон ХХI-аср бўсағасида хавфсизликка таҳдид барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари” –Т.: Ўзбекистон, 1997 й. 3. И.А.Каримов “Ўзбекистонда демократик ўзгаришларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти асосларини шаклланти-ришнинг асосий йўналишлари”. –Т.: Ўзбекистон, 2002 й. 4. Каримов И.А. “Бизнинг бош мақсадимиз – жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир”. –Т.: Ўзбекистон, 2005й. 5. Ўзбекистон Республикаси Жиноят Кодекси. Т.; 2004 й. 6. Қаюмов У.К. Суд бухгалтерияси экспертизаси Т. 1993 й. 7. Дўстмуротов Р. Асосий воситалар аудитини ташкил этиш, Иқтисод ва ҳисобот. 1998 й №7 8. Қаюмов У.К. Суд бухгалтерияси экспертизаси Т. 1993 й. 9. Махбубов М.М. Жумамуратов.Ш. Дастлабки терговда ҳужжатли ревизия ва суд бухгалтерияси экспертизаси. Ўқув қўлланма. Т. 1989й . 10. Ҳамдамов Б. Аудит ҳимояси ва услубият. Иқтисод ва ҳисобот. 1998й. 11. Холбеков Д. Бухгалтерлик - фахрли касб. Иқтисод ва сиёсат, 1996й, №8 12. www.akadmvd.uz

O'xshashlar

Дастлабки тергов ва суд тергов текшириш

Порахўрликни тергов қилиш услублари

Экология жиноятларини тергов қилиш

Уюшган жиноятчиликни тергов қилиш

Kонтрабанда жиноятларини тергов қилиш