Монархия

Монархия

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

51.5 KB

Ko'chirib olish

Монар хия Режа : 1 . Монархия давлат бошқаруви шакли 2 . Мутлақ монархия 3 . Дуалистик монархия 4 . Парламентар монархия 5 . Теократик монархия

1 . Монархия давлат бошқаруви шакли «Монархия» атамаси (монос - бир, архе - ҳокимият) юнонча с ў з б ў либ, яккаҳокимлик, ягона ҳукмдор деган маънони англатади. Мо-нархия бошқарув шакли сифатида ўзининг аниқ юридик белгиларига эга. Агар олий давлат ҳокимияти бир шахснинг (монарх, қирол, подшо, император, шоҳ, султон) қўлида тўпланган бўлса ва авлоддан-авлодга мерос қилиб қолдирилса, бундай бошқарув шакли монархия деб аталади. Монарх давлатнинг жонли тимсоли бўлиб, ташқи ва ички сиёсат бобида давлат бошлиғи сифатида, халқ вакили, миллат «отаси» сифатида, фуқароларни жипслаштирувчи уларни давлат теварагига бирлаштирувчи шахс сифатида майдонга чиқади. Монархия бошқарув шакли яккаҳокимлик асосида амалга оши-рилувчи давлат бошқарув шакли бўлиб ҳозирги кунда мутлақ монар-хия бошқарув шаклидаги давлатлар жуда камчиликни ташкил этади. Монарх давлатнинг барча ишларини бир ўзи ҳал этмаса-да, яъни давлатда турли давлат органлари, маслаҳатчилар, вазирлар, амалдор-лар мавжуд бўлса-да, энг муҳим, принципал давлат ишлари бўйича монарх ўзи ҳукм чиқаради. Яъни у бутун ҳокимиятнинг тўла соҳи-бидир. Монархиянинг асосий белгиларини қуйидагича ифодалаш мумкин: - монарх давлатни шахси й лаштиради; - монарх ҳокимиятни якка ў зи бошқаради; - монарх ҳокимияти муқаддас деб эълон қилинади; - монарх ў з фаолиятида расман мустақилдир; - ҳокимиятни ўрнатиш, қабул қилиш (лигитимлаштириш) нинг алоҳида тартиби мавжуд; - муддатсиз, умрбод бошқарув; - монарх ўз бошқарувининг натижаси учун юридик жиҳатдан жавобгар эмас, яъни монарх масъулиятдан озод киши ҳисобланади . Монархия тузуми ҳукмрон бўлган жамиятда, давлат бошлиғи худонинг ердаги вакили деб қаралади. Масалан, Япония императори 1945 йилга қадар

қуёш худоси Аматераснинг ўғли деб ҳисобла нг ан. Ҳозирги замонда, подшоларнинг худолар авлодидан келиб чиққан-лиги ҳеч кимни қизиқтирмайди. Тарихий манбаалардан бизга маъ-лумки, феодал тузум ҳукмрон бўлган даврда, катта ер эгалари ҳоки-миятни эгаллашга ҳаракат қилиб келишган. Айримлари бу мақсад-ларига эришиб ўзларини олий ҳукмрон деб эълон қилганлар. Демак, ҳозирги монархия тузуми сақланиб қолган давлатлар-нинг ҳукмдорлари феодал тузум давридан авлоддан-авлодга ўтиб келган насл эгалари ҳисобланади. Лекин улар ҳозирги замонда ол-динги даврдагидек, давлат ҳокимиятига эга эмаслар. Аммо монарх-нинг миллат бирлигини намоён этувчи мавқеи ҳозир ҳам юқори баҳоланмоқда. Масалан, 1946 йилги Япония Конституциясининг 1-моддасида "Император халқ бирлиги ва давлат рамзи ҳисобланади, мустақил ҳокимиятга эга бўлган, халқнинг хоҳиш иродаси унинг мақомини белгилаб беради." Шунингдек, 1978 йилги Испания Конституциясининг 56-моддасида ҳам миллат бирлиги ва давлат ҳокимиятининг мавжудлиги қирол номи билан аталади. 1707 йилги Буюк Британиянинг Шотландия билан қўшилиш ҳақидаги конститу-циявий қонунида ҳам қироличанинг икки давлат ҳокимияти тизими-даги тутган ўрни белгилаб берилган. Мазкур қонуннинг 1,2-модда-лари қиролича ҳазрати олияларининг бундан кейинги мақоми икки олий давлат бирлиги рамзи сифатида доимо ҳокимият тепасида бўлиши ва тахт ворислиги масалаларини мустаҳкамлаб берган. Бизга тарихий манбалардан маълумки, ушбу конституциявий акт қабул қилингунга қадар, Шотландия қироллиги мавжуд бўлган. Бу қонун қабул қилингандан кейин икки давлат қироллиги бирлашиб ягона қиролича бирлашган қироллик давлатининг рамзи ва миллат бирлиги мақомида, айрим ваколатлари сақланиб қолинган. Масалан, қиролича жамоа палатасини тарқатиб юбориши, Бош вазир лавозимига жамоа палатаси вакилидан бирортасини қўйиши, амнистия ва авф этиш тўғрисидаги фармонларини қабул қилиши мумкин. Энг муҳими шундан иборатки, аксарият монархия тузуми ҳукм-ронлик

қилаётган давлатларда, монархнинг мақоми конституцияда мустаҳкамланган бўлади. Лекин, 1931 йил қабул қилинган Бельгия конституциясида монарх ҳақидаги тавсифномалар белгиланмаган. Энг асосийси монарх ваколатлари, уни конституция ёки бошқа қонунларда белгиланишининг аҳамияти йўқ. Мана шу принцип асосида монархия кўринишидаги давлат шаклини ўрганамиз ва уни таҳлил қиламиз. 2 -§. Мутлақ монархия Юқорида кўрсатиб ўтганимиздек, монархия тузуми мавжуд бўлган мамлакатларнинг давлат бошқарув шакли икки хил кўриниш-да бўлади. Мутлақ ва чекланган монархия. Мутлақ (абсолют)- монар-хия. Бундай давлатларнинг бошқарув шакли узоқ ўтмишга бориб тақалади. Ўша даврдан бошлаб, ўз давлат ҳокимиятини қўлдан бер-май келаётган монарх ҳукмронлиги, наслдан-наслга ўтиб, ҳозирги даврда мутлақ монархия мақоми билан бошқарув шаклини намоён этади. Унинг қўлида бутун давлат ҳокимияти тўпланган бўлади. Ўзи қонун қабул қилади, давлат бошқарув аппаратини тузади, олий суд ҳокимиятини амалга оширади. Унинг ҳокимиятини чегаралаб бўл-майди, юридик ва сиёсий, маънавий жиҳатдан номигагина, дин пешволари ва бошқа ўзи тайинлаган мансабдор шахслар ҳокимият масалалари ҳал этилаётганда, иштирок этиши мумкин. Чунки монарх уларнинг давлат ҳокимиятига бўлган ҳуқуқларини оёқ-ости қилаёт- гани йўқ ва ўзи ҳам бундай ҳуқуқларга бугун эга бўлмаган. Ҳозирги даврда мутлақ монархия давлат бошқарув шакли кам учрайди. Бунга мисол сифатида Саудия Арабистони ва Уммон давлатларини келти-риш мумкин. Бу давлатларда монарх энг олий дин пешволари ҳисоб-ланади, шунинг билан улар ўз давлат ҳокимиятини кучайтирадилар. Мутлақ монархияда, сиёсий режим авторитар хусусиятга эга бўлиб, давлат режими эса чекланмаган бўлади. 3 -§. Дуалистик монархия

Шунингдек, монархия давлат шакли чекланган бошқарув усу-лига ҳам бўлинади. Чекланган монархия дуалистик ва парламентар давлат бошқарув шакллари кўринишида бўлади. Дуалистик монархия. Бу мутлақ монархиянинг ўзгаришига асос солган биринчи замонавий давлат бошқарув шакли бўлиб консти-туциявий монархия деб аталади. Дуалистик монархияда ўз номи билан давлат ҳокимияти бўли-нади, қонунчилик ва ижро этувчи ҳокимиятга. Қонунчилик ҳокимия-ти парламентга тегишли бўлиб, унинг таркиби сайлов ҳуқуқи орқали шакллантирилади. (монарх маълум қисмини тайинлайди). Ижроия ҳокимият эса монархга тегишли бўлиб, унинг ўзи ҳокимиятни амалга оширади ёки фақат ҳукуматни тайинлайди. Суд ҳокимияти ҳам монарх қўлида бўлиб, у ёки бу даражада мустақил бўлиши мумкин. Шунинг билан бундай давлат бошқарув шаклида ҳокимиятнинг бўлиниши иккига ажратилиб ўрганилади. Лекин шундай бўлса ҳам монарх ваколатлари жуда кенг берилган бўлиб, парламент томонидан қабул қилинган қонунларга чекланмаган ҳуқуқ асосида вето қўйиши мумкин. Агар у қонунни тасдиқламаса, кучга кирмайди. Бундан ташқари қонун кучидан юқори бўлган фармонлар қабул қилиши, парламентни тарқатиб юбориши мумкин. Шундай ҳуқуқларни амалга ошириш орқали вақтинчалик мутлақ монархия давлатини шакллан-тириш мумкин. Масалан. Испанияда 1974 йил парламент тарқатиб юборилиб, 1989 йилга қадар мутлақ монархия ҳукм сурган. Агар ҳукумат тайинланадиган бўлса, фақат монарх олдида ўз фаолияти тўғрисида ҳисоб бериб туради парламент олдида масъул бўлмайди. Фақатгина давлат бюджетини белгилаш жараёнларида парла-мент билан ҳисоб-китоб қилишга мажбур бўлиши мумкин. Аммо депутатлар йилда бир марта келиб чиқадиган бу масалада ҳукумат билан келишмовчилик келиб чиқишидан қўрқадилар, чунки монарх хоҳлаган вақтида уни тарқатиб юбориш ҳуқуқига эга. Худди чеклан-маган монархия

давлат бошқарув шаклига ўхшаш дуалистик монар-хия тузумида ҳам сиёсий режим авторитар бошқарувга шарт-шароит-лар яратиб беради. Давлат режими эса чегараланган дуалистик ҳоки-мият тавсифида бўлиши мумкин. Шундай қилиб, монархия давлат шаклининг дуалистик бошқа-рув усулида давлат ҳокимиятининг бўлиниши олдингидек, монарх ва уни ўраб турган яқин қариндошлари қўлида бўлади. Ҳозирги вақтда Қувайт, Иордания, Марокаш давлатларида дуалистик монархия бошқарув шакли сақланиб қолган. «Инсоният тарихи - табиат ва ҳаёт ҳақидаги оддий тасаввурлар-дан, чекланган эҳтиёжлардан мураккаб маънавнй фаолият даражаси-гача ўсиш жараёнини ўз ичига олади. Инсоний цивилизациянинг бошланишида маънавият бир пайтнинг ўзида инсоннинг қоришма тафаккури ҳосиласи ҳамда сабаби тарзида кўзга ташланади». 4 -§. Парламентар монархия Парламентар монархия. Бундай бошқарув шакли, одатда, энг ривожланган давлатлар бошқарув шакли бўлиб ҳисобланади. ХVII-ХVIII асрларда айрим мамлакатларнинг давлат бошқарув шакли инсоният тасаввурида бўлмаган янгича жамият қурилиши жараён-лари бошланган давр бўлди. Аграр феодализмдан, илк капиталистик тузумига ўтиш даврида барча давлатларнинг бошқарув шакли, табиат, жамият қонуниятлари талабларига мос равишда ўзгарди. Буюк Британия, Япония , Нидерланд и я , Швеция, Канада, Австралия давлатларининг бошқарув шакли тубдан янгиланди. Албатта, бу жа-раёнларда ҳар бир давлат халқларининг хоҳиш иродаси ўз ифодасини топган. Юқорида кўрсатиб ўтилган парламентар монархия давлат шак-лининг вужудга келиши ҳам инсоният курашларининг натижасида пайдо бўлган энг замонавий бошқарув усулидандир. Парламентар монархия тузумида ҳокимиятнинг бўлиниш прин-ципи қонунчилик органининг олий давлат ҳокимият органи экан-лигини кўрамиз.

Ижроия ҳокимият устидан парламентнинг юқори туриши, сиёсий рсжимнинг демократик ёки либерал яъни давлат ҳокимият органларининг бир-бири билан муросага кела-олмайдиган қонун талабларида фаолият юритиши белгиланганлигини мустаҳкам-лайди. Шунингдек, парламентнинг олий ҳокимият органи сифатидаги тушунчаси шуни билдирадики, ҳукуматнинг тузилиши монарх томонидан тайинланса ҳам юқори ёки қуйи палатанинг ишонч ҳуқуқи қўлланилади. Бу шуни англатадики, агар юқори ёки қуйи палата аъзолари ҳукуматга ишончсизлик билдирса, монарх қуйи палатада энг кўп ўрин олган партия аъзоларидан сайланган депутатлардан ҳукуматни шакллантиришга мажбур бўлади. Монарх бундай давлат бошқарув шаклида фақат шохдир, ҳокимият масалаларида кузатувчи вазифасини ўйнайди. Қонунни тасдиқлаш ёки тўхтатиб қўйиш муносабатларида бундай ҳуқуқдан амалда фойдаланмайди яъни ҳукумат кўрсатмаси билан қонунни амалга киритиши мумкин. Ҳуқуқий жиҳатдан монарх бундай ҳуқуқдан маҳрум этилган. Унинг томонидан чиқарилиши лозим бўлган ҳужжатлар тартиб бўйича ҳукумат ташаббуси билан тайёрланади. (Бош вазир ёки у тайинлаган вазир томонидан). Шунинг учун ҳам монарх юридик томондан қабул қилинаётган қонун ва қонун ости актларини оқибати учун жавоб бермайди. Бошқаларидан ажралиб турадиган парламентар монархия давлат бошқарув шаклининг белгиси шундан иборатки, парламентнинг қуйи ёки юқори (қайси палатада ҳисобдор бўлса) палатаси олдида ҳукуматнинг ўз фаолияти масалаларида сиёсий жавобгарлигидир. Агар қуйи палата ҳукуматга ишончсизлик билдирса, ёки билдирган ишончини қайтариб олса, ҳукумат монарх томонидан истеъфога чиқиши ёхуд ўз лавозимидан озод этилиши шарт. Аммо парламент-нинг бу ҳуқуқи ҳозирги парламентар монархия шаклидаги давлатлар-да амалга оширилиши унга тенглаштирилган ҳукуматнинг монархга ёки юқори (қайси палата бундай ҳуқуққа эга бўлса) қуйи палатани тарқатиб юбориш таклифини тасдиқлаши ва янги сайловларни таш-кил этилишида кўришимиз мумкин. Бундай жараёнларда ижро этувчи ва

қонунчилик ҳокимият органлари ўртасидаги келишмовчиликлар халқ томонидан ҳал этилади. Агар сайловларда парламентнинг олдинги таркиби қайтадан сайланса ёки кўпчилиги палатадан ўрин олса, унда ҳукумат таркиби янгиланади яъни истеъфога чиқишга мажбур бўлади. Шундан келиб чиқиб, бундай давлат бошқарув шаклида монарх, парламент ва ҳукумат муносабатларининг белгиланиши парламент режими ёки парламентар монархия деб аталади. 5 -§. Теократик монархия Теократик монархия бошқарув шаклида давлат ва жамият ҳаётидаги ижтимоий муносабатлар диний нормалар билан тартибга солинади ҳамда давлат раҳбари диний ташкилотларнинг ҳам раҳбари ҳисобланади. Монарх дин раҳнамоси бўлиб ҳисобланади. Бундай давлатларга мисол қилиб Саудия Арабистони, Бруней қироллиги ҳамда Ватиканни келтиришимиз мумкин.

O'xshashlar

Давлат бошқарув шакллари

Давлат шакллари (2)

XVII-XVIII 17-18 асрларда европа маърифатпарварларининг сиёсий-ҳуқуқий қарашлари

Davlat shakllari

Давлат ва хукук хакида умумий тушунча