Меҳнат ресурсларининг ҳудудий сафарбарлиги - Huquqshunoslik - Referatlar

Меҳнат ресурсларининг ҳудудий сафарбарлиги

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

157.5 KB

Ko'chirib olish

Меҳнат ресурсларининг ҳудудий сафарбарлиги Режа: 1. Меҳнат ресурсларининг ҳудудий сафарбарлиги жараёни ва унинг сабаблари 2. Меҳнат ресурсларининг ҳудудий сафарбарлиги кўрсаткичлари ва омиллари 3. Ҳудудий сафарбарлик шакллари ва унинг меҳнат ресурсларини тақсимлашдаги ўрни

Меҳнат ресурсларининг ҳудудий сафарбарлиги жараёни ва унинг сабаблари Меҳнат ресурслари сафарбарлигининг турли даражадаги кўринишлари: ишлаб чиқариш жараёни ичидаги ходимлар сафарбарлигидан бошлаб тармоқлар ичидаги ва тармоқлар аро сафарбарлик турларининг барчаси ўзида меҳнатга лаёқатли аҳолининг ҳудудий сафарбарлигини акс эттиради. Аҳолининг иш билан бандлиги тизимида рўй берувчи барча ўзгаришлар меҳнат ресурсларининг умумий ишлаб чиқаришни ривожланиши ва ундаги тақсимот туфайли ҳаракатга келиши оқибатида ҳудудий сафарбарликни (миграцияни) юзага келтиради. Ишчи кучининг ҳудудий сафарбарлигига ишлаб чиқариш жараёнининг мунтазам техник ривожланиб бориши, ишлаб чиқариш кучларининг жойлашувидаги ўзгаришлар, меҳнат тақсимотининг шаклланиши натижасида ҳудудлар орасидаги турмуш тарзининг фарқланиши каби иқтисодий омиллар асос бўлиб хизмат қилади. Ҳудудуий сафарбарлик даражаси аҳолининг саводхонлик даражасининг ортиши, мамлакат ҳудудларидаги турмуш тарзи ҳақида етарлича маълумотга эга бўлиш, транспорт тизимининг ривожланиши каби бир қатор омилларга боғлиқдир. Кўпгина мамлакатларда меҳнатга лаёқатли аҳолининг миграцияси, биринчи навбатда, фан-техника тараққиёти, иқтисодиёт тармоқларидаги ўзгаришлар, ҳудудларни ўзлаштириш орқали ишчи кучига бўлган талабни қондиришга қаратилган тадбирлар мажмуаси билан боғлиқ. Миграцион жараёнлар фақатгина объектив омиллар билангина аниқланмасдан, балки миграция бўлаётган ҳудудда кутилиши мумкин бир қатор субъектив омилларга ҳам боғлиқ. Айнан шу субъектив омиллар таҳлили асосида бошқа вилоят, шаҳар ва бошқа туманларга миграция қилиш қарори қабул қилинади. Аҳоли миграцияси ўтказилаётган ҳудудлар сон ва сифат жиҳатидан ишчи кучига мос бўлиши, шу билан бирга ишчи кучини шакллантиришга ҳам

етарлича шарт-шароитлар яратилган бўлишига ҳаракат қилиш лозим. Ушбу жараёнлар ходимларнинг ўз эҳтиёжларини тўлароқ қондиришлари мумкин ҳудудларни топишларига объектив таъсир ўтказади. Ушбу эҳтиёжлар ишлаш ёки яшаш шароитларида ҳам акс этиши мумкин. Бошқача сўз билан айтганда, миграция ўзида объектив ва субъектив омиллар йиғиндисини ташкил этади. Ҳудудий сафарбарлик орқали ходимнинг меҳнатга бўлган лаёқатини ошириш ишчи кучи сафарбарлигининг энг асосий қонунларига мос келади. Меҳнат ресурсларининг ҳудудий сафарбарлиги, биринчи навбатда, ишчи кучини сарф қилишдаги ҳудудлараро тафовутлар билан изоҳланса, ушбу сафарбарликнинг ҳаракат даражаси турмуш тарзидаги фарқлар билан изоҳланади. Шунинг учун турмуш тарзи юқори бўлган иқтисодий ҳудудлар аҳолиси сони айнан ҳудудлар аро юзага келувчи сафарбарлик ҳаракатлари туфайли юқори бўлиб, турмуш тарзи паст бўлган иқтисодий ҳудудлардаги аҳоли сонининг камлигини ҳам айнан шу омил билан изоҳлаш мумкин. Ҳудудий сафарбарлик даражасининг юқори бўлишида мигрантларнинг катта қисмини индивидуал тартибдаги миграция жараёнини амалга ошириши билан изоҳлаш мумкин. Баъзи маълумотларга кўра, тартибга солинмаган миграция кўриниши 88-90 фоизни ташкил этади. Барча миграция оқиминининг фақатгина 1/3 қисминигина оқилона, деб ҳисоблаш мумкин. Тартибга солинмаган миграция жараёни гарчи иқтисодий ҳудудларнинг меҳнат ресурсларига бўлган эҳтиёжини қондириш учун тақсимланса ҳам, лекин ушбу тақсимот “таваккал ва хато” усули билан амалга оширилади. Меҳнатга лаёқатли аҳолининг индивидуал миграцияси мамлакат ҳудуди бўйича эркин ҳаракатланиш, истеъмол воситаларига бўлган эгалик қилиш ҳуқуқи, ишчи кучини сарф қилиш учун энг қулай шароитга эга ҳудудларни топиш ва бошқа шарт-шароит шакллари билан изоҳланади. Ушбу шарт-шароитларни аҳоли эҳтиёжларига мослаштириш ва ташкиллаштирилмаган миграцияни тартибга солишда давлат органларининг ўрни катта бўлиб, улар ходимлар контингентини тартибга солиш билан шуғулланишлари лозим.

Ҳудудий сафарбарлик ҳаракатини ташкил этишда меҳнат қилиш шароитлари қониқарсиз бўлган ҳудудларда мигрантларнинг мослашиб, яшаб кетишини таъминлаш вазифалари катта аҳамиятга эга. Шу нарсани эътибордан чиқармаслик лозимки, муайян бир ҳудудда узоқ муддат яшовчи аҳолининг сафарбарликка иштиёқи кам бўлиб, ўзи ўрганган жойда яшаб қолишга интилади. Маълум бир ҳудудда 5 йил давомида яшаган аҳоли сафарбарлиги, шу ҳудудда 10-15 йил яшаган аҳолига қараганда 6 баробар кўп кузатилади. Щекин тажрибаси орқали шу нарса маълум бўлганки, ходимларнинг жуда катта қисми ўз касбини ўзгартирган холда, ўзи ишловчи корхонада иш фаолиятини давом эттириб, ўз яшаш жойларини сақлаб қолишга мойиллик билдирганлар. Ўз ҳаёт тарзига боғланиб қолиш ёки ўрганиб қолиш даражаси миграция даражасини ушлаб турувчи субъектив омил сифатида баҳоланади. Бундан ташқари, миллий қадриятлар, урф-одатлар ҳам ушбу омил таркибидан жой олади. Шу тарзда аҳолининг ўзи ишлаб чиқариш кучларининг моддий унсурларини жалб этувчи муҳим омилга айланади, бу айниқса кичик ва ўрта шаҳарлар аҳолисининг меҳнатга лаёқатли қисмидан тўғри фойдалана олмасликда намоён бўлади. Мамлакат ҳудудидаги маъмурий туманларини эгаллашга ҳудудлар аро миграциянинг интенсивлиги ва миқдори ўртасидаги фарқлар таъсир ўтказади. Охир оқибатда ҳудудлараро ходимлар сафарбарлиги ишлаб чиқариш кучларининг ривожланиши даражаси билан ўлчаниб боради. Ишчи кучи сафарбарлигига жамоавий ишлаб чиқариш концентрацияси катта таъсир кўрсатади. Фан-техника инқилоби оқибатида вужудга келган замонавий меҳнат қуролларидан фойдаланиш учун катта миқдордаги ходимлар гуруҳини жалб этиш талаб этилади. Йирик саноат тармоқлари ўз ичида бир қатор янги саноат марказларини вужудга келтиради, ушбу вужудга келган марказлар шунчалар тез ривожланиб кенгайиб борадики, уларни аҳоли кам яшайдиган ҳудудларда барпо этишга ҳам тўғри келади. Шундай ҳолатларда

ходимларни оммавий сафарбар этмасдан ушбу муаммонинг ҳал этиш имкони топилмайди. Иқтисодий томондан ёндошилганда аҳолининг меҳнатга лаёқатли қисми миграциясининг бош вазифаси қаторига мамлакатнинг барча ҳудудларида, барча аҳоли яшаш жойларида ишчи кучини сарф этиш, меҳнат фаолиятини олиб бориш учун зарур эҳтиёжларни қондириш, ишчи кучи воситаларини ҳудудлар аро ишчи кучи талаб этаётган даражада барқарор тақсимлашга эришиш зарур. Аҳолининг меҳнатга лаёқатли қисмининг миграцияси туфайли жонли меҳнат ва ишлаб чиқариш воситалари ўртасидаги мувозанатда ўзгаришлар юз беради. Иқтисодиётни ривожлантиришда миграциянинг ўрни, ходимлар тайёргарлиги ва маҳоратини намоён этиш, уларнинг профессионал даражасини ривожлантиришда муҳим аҳамият касб этади. Турли аҳоли пунктларида, турли корхоналарда, баъзи ҳолатларда турли иқтисодиёт соҳаларида иш фаолиятини олиб бориш ходимларнинг ишлаб чиқариш малакасини оширади, улар томонидан бир қатор мутахассисликларни эгалланишига, ходимлар ишчи кучининг универсаллашувига олиб келади. Шу вақтнинг ўзида ҳудудлараро сафарбарлик ишчи кучи оқимига олиб келади, демак, ходимларнинг бир қисмини ишлаб чиқариш жараёнидан чалғитади. Миграция ҳарактери, натижалари бўйича иқтисодчи ва социологлар ўртасида турли фикрлар мавжуд. Уларнинг баъзилари, миграция ўзида режалаштирилган ва ташкиллаштирилган жараёнларни акс эттиради, сафарбарлик фақатгина бошқа ҳудудларда инсонлар фаолиятларини олиб боришлари мумкин бўлган бўш иш жойлари мавжуд бўлгандагина иқтисодиётда ўз аксини топади, деб ҳисоблашса, баъзилари эса жамоавий ташкил этилган сафарбарлик ҳолатларини чекланганлигига урғу бериб, индивидул ва режалаштирилмаган миграция ҳолатларини алоҳида таъкидлайдилар.

Миграция натижалари ҳам турлича баҳоланади. Бир тоифа иқтисодчи ва социологлар ходимлар сафарбарлигини иқтисодиётдаги ишчи кучини қайта тақсимлаш жараёнининг ривожланиши деб билишади. Уларнинг бошқа тоифаси эса ходимлар миграцияси ташкиллаштирилмаган сафарбарликка қарши таъсир доирасида вужудга келган деб ҳисоблашади. Социологлар В.А.Ядов ва А.Г.Здравомысловларнинг фикрича, малакага эга бўлмаган ёки паст малакали ходимларнинг ўзларининг шахсий ва ишлаб чиқариш жараёнида олиб борувчи фаолиятларидан қониқмаганликлари туфайли иш жойларини ўзгартиришга бўлган ҳаракатларини ижобий баҳолананиши зарур, деб эътироф этадилар. Чунки, бундай ҳолат жамиятнинг ижтимоий эҳтиёжлари даражасининг ошишидан, оғир меҳнат билан шуғулланиш мавқеижининг тушиб бориши, аҳолининг ижодий ва ақлий салоҳиятни талаб этувчи меҳнат фаолиятларига бўлган қизиқишларидан далолат беради. Бизнинг фикримизга, миграция жараёнига бундай ёндашув фақатгина бир ёқламаликни касб этган. Агарда масалага чуқурроқ ёндошадиган бўлсак, ҳудудлараро меҳнатга лаёқатли аҳоли сафарбарлиги объектив изоҳланган жараён бўлиб, у ўзида ишчи кучи ҳаракатини бошқарувчи бир қатор қонунлар мужассамлигини тақозо этади. Бу ҳолатда ишлаб чиқаришнинг моддий омиллари ҳамда ишчи кучини такрор ишлаб чиқариш ва миграцияси ўртасидаги объектив алоқа юзага чиқади. Бу жараён ишчи кучи ва иш жойлари ўртасидаги қайта тақсимотнинг ўзаро алоқаси билан исботланади. Биринчидан, ҳаракатланиш имконининг вужудга келиши қайсидир ҳудуд ёки аҳоли яшаш жойида бўш иш жойининг вужудга келиши ва шу билан бирга истиқомат қилиш учун фонднинг вужудга келганлиги, у ерга ходимларни жойлаштириш мумкинлиги билан изоҳланади. Шу билан бирга, ишчи кучига эҳтиёж сезувчи ҳудудларда ишчи кучига таклиф жуда юқори бўлган ҳудудларга қараганда ходимларнинг ўзларининг малакаси ва ижтимоий ҳолатини оширишга бўлган имкониятлари юқори бўлади. Ишчи кучи таклифи юқори бўлган ҳудудларда қизиқарли ва кўп ҳақ тўланадиган

иш топишнинг мураккаблиги аҳолини у ҳудудни тарк этишга бўлган ҳаракатини изоҳловчи омил сифатида намоён бўлади. Иккинчидан, у ёки бу ҳудудга бўлувчи миграция оқими ҳажмини тўғрилаб турувчи механизм мавжуд. Мигрантлар оқими ишлаб чиқариш жараёни эҳтиёжлари талабларини қондириш учун зарур бўлган миқдордан ортиб кетади, ушбу ҳудудга келувчи меҳнатга лаёқатли аҳоли ўзи излаб келган қулай шароитга эга бўла олмайди, бу эса меҳнатга лаёқатли аҳолининг миграция оқимини пасайтиради. Тоборо ривожланиб бораётган давлатларда ҳудудлар бўйича амалга ошириладиган сафарбарликни жамоавий ташкиллаштиришга бўлган ҳаракатларни амалга ошириш зарур. Миграция ҳолатини барқарорлаштириш, аввало, корхоналарнинг, ташкилотларнинг ижтимоий ривожланиш бўйича ишлаб чиқувчи дастурларидан бошланиб, анкета саволлари орқали ходимларнинг ҳудудий сафарбарлиги салоҳиятини аниқлаш ва шу асосида ходимларни бошқа корхона ва ҳудудларга ўтказиш бўйича иш дастурларини ташкил этилари лозим. Олинган маълумотлар ўрганилиб, ҳудудий малакали ишчи кучи балансига киритилиши (вилоят, туман, шаҳар миқёсида) ва улар ёрдамида аҳолини иш билан таъминлаш ва ижтимоий муҳофаза қилиш бўлимлари томонидан салоҳиятли мигрантларни қайта тақсимлаш ишларини олиб бориш зарур. Миграция ҳолатини барқарорлаштиришнинг муҳим шарти ҳудудлараро ижтимоий фарқларни бартараф этиш, мигрантлар келувчи ҳудудларни миграция ҳаракатини оширувчи ҳудудлар каби шарт-шароит, ишлаш ва ҳаёт кечириш ҳолатлари ўртасидаги фарқларни бартараф этишга қаратилган чора- тадбирлар дастурини амалга ошириш зарур.

Меҳнат ресурсларининг ҳудудий сафарбарлиги кўрсаткичлари ва омиллари Аҳолининг ҳудудий сафарбарлиги (миграция) – объектив ижтимоий- иқтисодий ҳодиса ҳисобланиб, у жамият ҳаётида муҳим рол ўйнайди. Ҳудудий сафарбарлик саноатлаштириш ютуқларини, янги ҳудудларини ўзлаштиришни белгилаб беради, жамиятнинг ижтимоий таркибидаги ўзгаришларга кўмаклашади. Ҳудудий ҳаракатланиш мамлакат ҳудуди бўйлаб аҳолининг қайта тақсимланишига ва айрим ҳудудлар аҳолисининг ёш-жинс таркибининг ўзгаришига олиб келади. Яъни, миграция иқтисодий, сиёсий, ижтимоий ва демографик ривожланишга ўз таъсирини ўтказади. Ушбу ҳолатлар ҳозирги кунда миграцияни ўрганишга катта эътибор берилишини белгилаб беради. Бироқ, ушбу мураккаб ижтимоий-иқтисодий ҳодисанинг айрим жиҳатлари ҳанузгача етарли даражада тўлиқ ўрганилмаган. Бизнинг нуқтаи назаримизга кўра, бу ерда жуда муҳим ҳолат шундан иборатки, миграция асосан демографик жиҳатдан ва одатга кўра ҳаракатчанликнинг бошқа шакллари билан алоқадорликда бўлмаган ҳолатда тадқиқ этилмоқда. Фикримизча, бундай ёндашув ушбу тадқиқотларнинг қийматини муайян бир даражада тушириб юборади. Миграциянинг ушбу таърифлари ҳаётга мустаҳкам жойлашиб қолди. Улардан бугунги кунда демографлар, географлар, иқтисодчилар, ҳуқуқшунослар, социологлар ва миграция муаммоларини ўрганувчи бошқа илмий ходимлар кенг фойдаланмоқда. Бироқ, бундай таъриф жараённинг фақат сон жиҳатини кўрсатиб (масофалар узоқлиги, кўчиб ўтаётган шахслар сони ва ҳоказолар), кўчиб ўтишларнинг иқтисодий ривожланишга айнан қанчалик даражада таъсир ўтказишини белгилаб берувчи унинг сифат жиҳати ҳақида ҳеч нимани англатмайди, яъни бошқача сўз билан айтганда, кўчиб ўтишлар ва ишлаб чиқариш, алмашинув, тақсимлаш ва истеъмол қилиш, такрор ишлаб чиқариш қонунларининг ўзаро таъсирлашиши ҳамда ўзаро бир-бирини тақозо этиши қай даражада эканлиги ҳақида хеч нимани

англатмайди. Шу муносабат билан миграция бажарадиган ижтимоий- иқтисодий вазифаларни ёки унинг аниқ ролини очиб бериш жуда муҳимдир. Ҳудудий сафарбарликнинг иқтисодий вазифаларига қуйидагилар киради: – аҳолининг географик мобиллигини яратиш ва ошириш, яъни бир томондан, турли аҳоли пунктларида яшовчиларнинг шахсий таркибининг алмашинувчанлигини, иккинчи томондан эса жамиятнинг ҳар бир аъзоси учун унинг умри давомида доимий яшаш жойи бўлиб хизмат қиладиган туманлар, шаҳар ва қишлоқлар миқдори ва хилма-хиллигини ошириш; – аҳолининг мамлакат ҳудуди бўйича миқдорий тақсимланишини, шу жумладан, табиий зоналар, иқтисодий ҳудудлар, қишлоқ жойлар ва шаҳарлар, хилма-хил турдаги қишлоқ ва шаҳарлар ўртасидаги тақсимланишини таъминлаш; – миграцияда нотекис иштирок этиш ва демографик гуруҳларнинг ижтимоий ҳаракатланишининг турли йўналишлари билан боғлиқ ҳолда туманлар ва аҳоли пунктларида аҳолининг сифат таркибини ўзгартириш. Ҳудудий сафарбарликнинг ушбу вазифалари тезлашувчан, қайта тақсимловчи ва селектив вазифалари деб юритилади. Уларнинг хар бири мустақил иқтисодий ҳодиса сифатида юзага чиқади, лекин бир вақтнинг ўзида улар узвий ўзаро боғланган ва ижтимоий муносабатларнинг маълум бир тизимини ташкил қилади. Ушбу вазифаларнинг ҳар бирини очиб бериш жамиятнинг ишлаб чиқариш кучлари ривожланишида миграциянинг роли ва аҳамиятини тўлиқ кўрсатиб бериш имконини вужудга келтиради.

rаsm. Mеhnаt migrаtsiyasi tаsnifi Ҳаракатчанлик жараёнининг демографик тавсифлари қаторига авваламбор жараён сальдосини тавсифловчи кўрсаткич, яъни ҳар бир алоҳида тармоқ ёки касбий гуруҳда мигрантларнинг ишга қабул қилиниши ва ишдан бўшатилиши катталигидаги фарқланиш киради.i i i V P S   , Бу ерда: Si – сальдо; Рi – иқтисодий ҳудудга келган ва i -тармоққа ишга жойлашган туманлараро мигрантларнинг миқдори; Vi – иқтисодий ҳудуддан кетган ва i -тармоқдан ишдан бўшаган туманлараро мигрантларнинг миқдори. Баланс маълумотлари кўрсатиб турибдики, келган туманлараро мигрантларнинг сони кетган мигрантлар сонидан кўпроқ, яъни миграция ҳисобига туман аҳолиси ва меҳнат ресурслари миқдорининг ўсиши амалга ошади. Иқтисодиётнинг айрим тармоқлари ва аҳоли гуруҳларида миграция бандлар сонининг камайишига олиб келади. Уларнинг қаторига қуйидагилар Mehnat migratsiyasi turlari Hudud bo’yicha Ish kuchi malakasi b o’ yicha Davomiyligi b o’ yicha Ichki Tashqi Yuqori malakali Past malakali Doimiy Vaqtinchalik Mavsumiy TebranuvchanQonun jihatidan Qonuniy Noqonuniy

киради: аҳолига маиший хизмат кўрсатишнинг ишлаб чиқариш турлари, моддий ишлаб чиқариш соҳасининг бошқа фаолият турлари, шу жумладан, нафақахўрлар ва меҳнатга лаёқатли ёшдан катта бўлган бировнинг қарамоғидагилар гуруҳи, кадрларни тайёрлаш бўйича умумтаълим мактаблари ва ўқув муассасаларида ўқиш билан банд бўлган 16 ёшдан катта шахслар. Шу билан бирга, эътибордан четда қолдирмаслик керакки, “сальдо” кўрсаткичи миграцион жараёнларнинг натижавийлиги даражаси ҳақида тушунчани бермасдан, фақат бандлар сонини ўзгаришининг умумий катталигини кўрсатади, холос. Шу муносабат билан бандлар контингенти (К р ) тўлиши жадаллиги коэффициентини ҳисоб-китоб қилиш шубҳасиз қизиқиш уйғотиши мумкин, у ишга қабул қилинган ходимлар сонини ушбу тармоқ ёки касбий гуруҳ ходимларининг ўртача рўйхат миқдорига бўлган нисбатини ўзида акс эттиради. Ушбу коэффициент аҳоли ва меҳнат ресурсларининг ҳудудий сафарбарлиги натижасида тармоқ ёки касбий гуруҳлар ходимларининг сони қанчалик даражада ўсишини кўрсатиб беради:, ] [2 1 )1( )(    t t i p N N P K Бу ерда Рi – i тармоққа қабул қилинганлар сони, N (t) ва N (t+1) – мос равишда йил боши ва йил охирига банд бўлганлар сони. Туманлараро миграциянинг ходимлар сонининг камайишига таъсирини аниқлаш бандларнинг кетиши жадаллиги коэффициенти (K v ) ёрдамида амалга оширилиши мумкин. Ушбу коэффициент муайян бир тармоқ ёки касбий гуруҳлардан ходимларнинг бошқа иқтисодий ҳудудга кўчиб кетиши натижасида уларнинг ишдан бўшаши оқибатида бандлар миқдори қандай даражада ўзгаришини кўрсатиб беради: Бу ерда - i -тармоқдан бўшатилганлар миқдори.

Ҳисоб-китоб натижалари шуни кўрсатдики, саноат тармоқларида ушбу коэффициент асосан ходимлар сони туманлараро мигрантлар ҳисобига кўпроқ тўладиган тармоқларда анча юқоридир. Носаноат тармоқларда туманлараро миграциянинг ходимлар сони камайишидаги роли қурилиш, транспорт ва алоқа тармоқларида анчайин аҳамиятлидир. Бошқа тармоқларда эса у нисбатан паст. Ушбу тармоқларда саноатда бўлгани каби туманлараро миграция ҳисобига ходимлар сонининг камайиши унинг ўсишига нисбатан камроқдир. Туманлараро миграциянинг ходимлар сони ўзгаришига таъсирини натижаловчи кўрсаткич сифатида миграция сальдосининг ходимларнинг ўртача рўйхат миқдорига нисбатини тавсифловчи бандлар миқдори ўзгариши жадаллиги коэффициентини ҳисоблаш мумкин: Ушбу коэффициент миграциянинг иш билан бандлар сонининг ўзгаришидаги ролини аниқлаш имконини беради. У аҳоли ва меҳнат ресурсларининг ҳудудий ҳаракатланиши натижасида иш билан бандлар сони қанчалик ўзгаришини кўрсатиб беради. Кимё ва қурилиш материаллари саноатида туманлараро миграция натижасида ходимларнинг сони анча кўпроқ ўсиши кузатилади. Носаноат тармоқларида эса ходимлар сонининг сезиларли даражада кўпайиши қурилиш, фан, илмий хизмат кўрсатиш, соғлиқни сақлаш, жисмоний тарбия ва ижтимоий таъминотда кузатилади. Аҳоли гуруҳларида туманлараро миграция кадрлар тайёрлаш бўйича умумтаълим мактаблари, ўқув муассасаларидаги 16 ёш ва ундан катта бўлган ўқувчилар гуруҳини камайишига олиб келади. Бундай ҳолат шундан далолат берадики, текширув амалга оширилган туманда бир томондан ёшларнинг тасаввурлари бўйича қизиқарли бўлган ишларга талаб ва бундай иш ўринлари таклифи ўртасида маълум бир даражадаги номувофиқлик мавжуд, иккинчи томондан эса кадрларни тайёрлаш бўйича ўқув муассасаларининг ихтисослиги иқтисодий ҳудуд профилига унчалик мувофиқ эмас.

Меҳнат ресурсларининг ҳудудий сафарбарлиги жадаллигини тавсифловчи энг муҳим кўрсаткич бўлиб мигрантларнинг умумий сонини ходимларнинг ўртача рўйхат миқдорига нисбатини акс эттирувчи мигрантлар айланмаси жадаллигининг коэффициенти юзага чиқади: Ушбу коэффициент ишловчиларнинг қанча қисми йил давомида миграцияни амалга оширишганлигини, яъни миграцион жараёнларнинг жадаллиги қандай эканлигини аниқлаш имконини беради. Танланма тадқиқотлар маълумотлари асосидаги ҳисоб-китоблар кўрсатишича, улар оғир ва зарарли меҳнат шароитларига эга бўлган саноат тармоқларида, шу жумладан, кам малакали ишчиларга бўлган талаб катта бўлган тармоқларда (кимё, нефт кимёси, ўрмон, ёғочни қайта ишлаш, целлюлоза-қоғоз, озиқ- овқат, қурилиш материаллари) жуда юқори. Қурилиш, транспорт ва алоқа тармоқларида ҳам миграцион жараёнларнинг жадаллиги нисбатан юқори, иқтисодиётнинг бошқа тармоқларида эса миграцион жараёнларнинг жадаллиги анча паст. Аҳоли гуруҳларида миграцион жараёнларнинг жадаллиги 16 ёш ва ундан катта бўлган касб-ҳунар коллежи, олий ўқув юртлари талабаларида жуда юқори. Миграцион жараёнлар натижаларини механик ўсиш сальдосининг мигрантларнинг умумий сонига нисбати (сальдо ва мигрантлар айланмаси нисбати коэффициенти) билан ҳам тавсифлаш мумкин: Бу коэффициент миграция жараёни натижасида мигрантларнинг умумий сонида қанча қисми ўрнашиб қолишини ёки ҳар 1000 та мигрантлардан қанча киши иқтисодиётнинг муайян тармоғи ходимлари контингентини тўлдиришини кўрсатиб беради. Текширув маълумотлари агар

саноатда хар 1000 та мигрантлардан 54 киши ишлашга қолса, носаноат тармоқларида эса – 226 та киши ишлаб қолишини аниқлаш имконини беради. Худди ўша тармоқ корхоналарига авваллари қурилиш, қишлоқ хўжалиги, моддий-техника таъминоти, умумий овқатланиш, соғлиқни сақлаш, жисмоний тарбия, ижтимоий таъминот, маориф, маданият ва санъатда банд бўлган ходимлар ишга жойлашган. Ушбу маълумотлар мигрантлар янги яшаш жойига кўчиб ўтаётганда асосан улар кўчиб ўтгунга қадар ишлаган тармоқ корхоналарига эмас, балки бўш бўлган иш ўринларига ишга жойлашишини тасдиқлаш имконини беради. Агар янги яшаш жойида улар аввал ишлаган тармоқ корхоналари ва бўш иш жойлари бўлса, унда улар ушбу корхоналарга ишга жойлашади. Лекин, яшаш жойи ўзгарганда меҳнатни тадбиқ қилиш тармоғини сақлаб қолиниши ушбу тармоқ корхоналари қанчалик кўплигига, янги яшаш жойида ушбу корхоналарнинг кенг тарқалганлигига боғлиқ бўлади. Ушбу маълумотлар мигрантлар асосан янги яшаш жойида ишга жойлашиш имкониятлари ҳақида тўлиқ маълумотларга эга бўлмаслиги тўғрисида далолат беради. Бунда шу нарсага аҳамият бериш керакки, туманлараро мигрантлар туман ичидаги мигрантларга нисбатан меҳнатни тадбиқ қилиш соҳасини камроқ ўзгартиради. Ушбу ҳолатдан айрим тармоқ ходимларининг бир қисми (озиқ-овқат саноати, қурилиш, қишлоқ хўжалиги) мустасно бўлиб, бу ерда туман ичидаги мигрантлар учун меҳнатни тадбиқ қилиш тармоғини ўзгартирган ҳиссаси юқорироқ. Кўплаб ишчилар яшаш жойини ўзгартираётганда ўзларининг касбларини ҳам ўзгартиради. Мигрантларнинг умумий миқдоридан ўртача 32,2 фоизи ўзларининг эски касби бўйича ишга жойлашади, шу жумладан, ушбу миқдор туманлараро мигрантлар учун – 33,9 фоизни, туман ичидаги мигрантлар учун эса 29,8 фоизни ташкил қилади. Мигрантлар қаторидан ўз касбини ўзгартирмаган шахслар улуши тармоғини ўзгартирганлар улушига нисбатан сезиларли даражада юқори. Бу шахснинг янги яшаш жойида ишга жойлашишда аввал орттирилган меҳнат

билимлари ва кўникмаларидан фойдаланишга бўлган интилиши ҳақидаги тахминни тасдиқлайди. Бунда ходимнинг малакаси қанчалик юқори бўлса, у янги яшаш жойида ўзининг касбининг ўзгартириши ҳолатлари шунчалик кам бўлади. Айнан ушбу сабабга кўра, кўпинча ўзининг эски касби бўйича шифокорлар ва фельдшерлар, илмий ходимлар, тарбиячилар, муҳандислар ишга жойлашади. Касбнинг ўзгартирилиши асосан шахснинг ўз касбини ўзгартириши истаги билан эмас, балки янги яшаш жойида эски касби бўйича ишга жойлашиш имкониятининг йўқлиги билан белгиланади. Айнан шундайин хулоса шу ҳолат билан тасдиқланмоқдаки, мигрантлар орасида кўпгина ҳолатларда эски касби бўйича бундай касбларга маълум бир эҳтиёж сезадиган иқтисодиёт тармоқларига ишга жойлашади (ҳайдовчилар, тракторчилар, қурувчилар ва ҳоказолар). Иш касбининг, орттирилган иш тажрибасининг йўқотилиши, айниқса янги ўзлаштирилган жойларга кўчиб ўтган ҳолатларда ҳар доим ҳам иқтисодий жиҳатдан оқланиши мумкин эмас. Бундай ҳолат, авваламбор, мигрантларнинг янги доимий яшаш жойида ишга жойлашиш имкониятлари ҳақида етарли маълумотга эга эмаслигининг оқибати бўлиб юзага чиқади. Туманлараро ва туман ичидаги мигрантлар ҳаракатланишларидаги фарқланишларни ҳам таъкидлаб ўтиш лозим бўлади. Аввал таъкидланганидек, эски касби бўйича кўпгина ҳолларда туманлараро мигрантлар ишга жойлашади, бироқ айрим оғишлар ҳам кузатилади. Масалан, электроментёр-ишчилар орасида эски касби бўйича ишга жойлашганларнинг туман ичидаги мигратлар ҳиссаси туманлараро мигрантларга орасидагига нисбатан кўпроқ. Бундай ҳолат бошқа муҳандис- техник ишчилар, ёғоч тайёрлаш ва ёғочни қайта ишлашда банд бўлган ишчилар, тракторчилар, қурувчилар, мутахассислик талаб қилинмайдиган қишлоқ хўжалиги ишчилари, юк ташувчилар ва ҳоказолар учун ҳам хосдир. Маълумотлар таҳлили шуни кўрсатмоқдаки, туман ичидаги мигрантлар туманлараро мигрантларга нисбатан айрим устунликларга эгадир.

Шундай қилиб, ҳудудий сафарбарлик иқтисодиётнинг айрим тармоқларини ходимлар билан таъминлашда муҳим рол ўйнайди ва меҳнат ресурсларининг тармоқ ва касбий ҳаракатланиши билан узвий боғлангандир. Ҳудудий сафарбарлик шакллари ва унинг меҳнат ресурсларини тақсимлашдаги ўрни Ҳудудий сафарбарлик шакллари аҳолининг аниқ ҳаракат йўналишларини ўзида акс эттиради: шаҳар ва қишлоқлар ўртасида, турли катталикдаги шаҳарлар, қишлоқлар, катта бўлмаган маъмурий ҳудудлар аро (вилоят, туман), қўшни давлатлар аро, йирик иқтисодий ҳудудларга ва улар ўртасидаги ҳаракатларга ва бошқа кўринишларга эга бўлади. Юқоридаги шаклларнинг барчаси ўзаро тор доирада бириккан бўлиб, бир-бирини тўлдириб боради, уларда меҳнат сафарбарлиги акс этувчи қонунлар, шу жумладан, худудлар аро сафарбарлик оқимининг меҳнат қилиш ва яшаш шароитлари қулай бўлган ҳудудларга йўналтирилишини ифода этувчи меҳнат ресурсларининг сафарбарлиги қонуни ўз аксини топади. Шундай ҳудудий сафарбарлик оқимларидан бири шаҳар ва қишлоқ ўртасидаги миграциядир. Бозор иқтисодиёти даврида ишлаб чиқариш жараёнига замонавий илмий усулларни қўллаш ва техника-технологиялардан фойдаланиш йирик ишлаб чиқариш марказлари ҳисобланган шаҳарларга қишлоқ аҳолисининг оқимини келтириб чиқаради. Меҳнатга лаёқатли аҳолининг қишлоқдан шаҳарларга келиши ва уларни қайта тақсимлаш жараёни жамоавий меҳнат тақсимотининг объектив жараёнларидан бири бўлиб, қишлоқ хўжалиги самарадорлигини оширишга ва иқтисодиётнинг барча соҳаларида фан-техника тараққиётини вужудга келишига сабаб бўлади. Ходимларнинг шаҳар ва қишлоқ ўртасидаги интенсив циркуляцияси (доимий тарздаги айланма ҳаракати)нинг мавжудлиги, қишлоқ аҳолисининг

шаҳар шароитлари ва яшаш тарзи ҳақида кенг ахборотларга эга бўлишларига олиб келади, бу эса шаҳар ва қишлоқ аҳолисининг эҳтиёжларини тенглаштириш суръатининг ошишига ва шаҳарларга миграция қилиш ҳолатини юзага келтиради. Шаҳарларга миграция қилиш қишлоқ аҳолисиги тобора мураккаб меҳнат жараёнларини ўзлаштириш, жамоавий меҳнат тақсимоти жараёнида ўзларининг қобилият ва шахсий сифатларига мос келувчи ўрин эгаллашларига сабаб бўлади. Бошқача қилиб айтганда, бу ҳолатларнинг барчаси ишчи кучини қулай меҳнат жараёнида сарф қилишга бўлган интилиш билан изоҳланади. Баъзи социологларнинг фикрича, ҳозирги замонавий шароитларда қишлоқ жойларидан шаҳарларга миграция қилиш омили бўлиб шаҳарлардаги юқори истеъмол даражасига эришишга бўлган ҳаракатдан кўра қишлоқ ёшларининг шаҳарлардаги юқори даражада бўлган маданий ҳаёт ва турмуш тарзи, ишлаб чиқаришдаги қизиқарли ва интеллектуал жараёнларга интилишлари, уларнинг билим олишга асосланган ҳаракатлари юқори ҳарактерга эгадир. Албатта, юқори истеъмол даражасига эришиш ҳаракати буткул йўқ бўлиб кетмаган бўлса ҳам, лекин бу омил қишлоқлардаги турмуш тарзини кўтариш ва яшаш даражасини шаҳарларникига тенглаштириш бўйича олиб борилаётган тадбирлар натижасида иккинчи даражали ўринни эгаллайди. Сўнгги йилларда мамлакатимизда қишлоқ хўжалиги соҳаларини ривожлантиришга қаратилган бир қатор тадбирлар амалга оширилиб, шаҳар ва қишлоқлар ўртасидаги турмуш тарзини бир-бирига яқинлаштиришга эришилди, босқичма-босқич шаҳар ва қишлоқлар ўртасидаги иқтисодий, ижтимоий, маданий фарқларни қисқартириш бўйича бир қатор ижобий натижаларга эришилди. Бироқ, шаҳарлардаги ҳозирги шароит қишлоқ ёшларини тоборо ўзига кўпроқ жалб этмоқда. Қишлоқ ёшларининг шаҳарга кўчиб келишга бўлган ҳаракатларини 16-17 ёшларида таълим олиш учун, 18-22 ёшларида маданий

эҳтиёжларини қондириш ва таълим олиш учун, 28 ва ундан юқори ёшдагиларда эса асосий сабаб бўлиб, қулай яшаш шароитларига ва юқори даромадларга эга бўлиш ҳаракатларига асосланади. Қишлоқ ҳудудларидан шаҳарларга миграция қилишнинг асосий сабаблари қаторига таълим олиш, ўз яшаш шароитларидан қониқмаслик, турли оилавий шароитлар, қилинган меҳнатга яраша ҳақ ола олмаслик, ўз таълим даражаси ва малакасини ошириш имкониятларининг йўқлиги, маданий-маънавий эҳтиёжларини қондира олмаслик, ўз касбидан, олиб бораётган меҳнат фаолиятидан қониқмаслик каби бир қатор омилларни кўрсатиб ўтиш мумкин бўлса, фаол меҳнат ёшидаги аҳолининг миграция қилиш сабаблари қаторига ўз турмуш тарзидан қониқмаслик, оилавий аҳвол, меҳнатга тўланадиган ҳақдан қониқмаслик, бир сўз билан айтганда, ишчи кучини ривожлантирувчи, ходимларнинг шахсий эҳтиёжларини қондириш учун зарур бўлган барча ҳолатларга эҳтиёж сезиш мисол бўла олдади. Ўз малакасини ошириш ҳолати кузатилгандан сўнг, мазкур ходимларнинг эҳтиёжлари даражасининг ортиши ҳам кузатилади. Шу билан бирга, содир бўлувчи миграция ҳаракатлари ҳам юқори тезликка эришади. Қишлоқ хўжалигида банд юқори малакали ходимлар миграцияси, шу соҳада фаолият олиб борувчи паст малакали ходимлар миграциясидан бир мунча юқори бўлади. Сафарбарликка бўлган интилиш инсоннинг ички эҳтиёжларидан таркиб топувчи мураккаб жараён бўлиб, унинг асосида бир қатор иқтисодий қонунлар таъсири, биринчи навбатда, ишчи кучи қонунияти таъсири акс этади. Натижада, қишлоқ аҳолисининг шаҳарларга кўчиб келиши орқали ўз ишчи кучини сарф этишга қулай шарт-шароитлар топиш ва ўзи жамиятда эгаллаб турган ўрнини кўтаришга бўлган хоҳиш-истак пайдо бўлади. Қишлоқ мигрантларининг катта қисми шаҳарда янги ишлаб чиқариш жараёнлари учун зарур бўлган касбларни эгаллашади, секин асталик билан юқори малакали ходимларга айланишади, бу ҳолат эса уларнинг қишлоқ жойларида

эгаллаган ўринларидан юқорироқ ўрин эгаллашларига сабаб бўлади ва уларнинг турумуш тарзини яхшиланишига олиб келади. Фан-техника тараққиёти урбанизация жараёнини кучайтиради ва шаҳарлар аро миграция кўрсаткичларининг ортишига олиб келади. Ҳозирда йирик шаҳарларнинг янада йириклашишини олдини олиш ҳамда кичик ва ўрта шаҳарларга бир қатор йирик корхоналар, уларнинг филиаллари ва ихтисослаштирилган цехлари, ташкилотлар, фабрика ва заводлар қуриш орқали уларнинг иқтисодий ривожланишига эришиш ҳаракатлари давом этмоқда. Шаҳар аҳолисининг нотекис тақсимланиши ва турли шаҳарлардаги турмуш тарзининг турлича бўлиши шаҳарлар аро сафарбарлик шаклидаги ишчи кучи ҳаракати қонуниятини кучлантирувчи асосий омил сифатида намоён бўлмоқда ва ушбу кўрсаткич суръатлари тобора ўсиб бормоқда. Шаҳар аҳолисининг умумий кўпайиш ҳолатида шаҳарда яшовчи “шаҳарликлар” миграцияси қишлоқлардан келувчи мигрантлардан бирмунча юқори кўрсаткичларга эга. Шаҳар миграция кўрсаткичларини бирмунча мўътадиллаштириш кичик ва ўрта шаҳарлардан келувчи мигрантлар оқимини бир маромда ушлаб туриш учун кичик ва ўрта шаҳарларнинг комплекс ривожланишини таъминлаш даркор. Ушбу турдаги шаҳарларда юзага келувчи ижтимоий-маиший хизмат, меҳнат ва демографик ҳолат масалаларига, улардаги иқтисодий ривожланиш масалаларига берилувчи аҳамият билан тенгма-тенг эътибор бериш даркор. Ушбу муносабатларда шаҳарларни ижтимоий ривожлантириш бўйича тузилган лойиҳалар катта эътиборга моликдир. Меҳнатга лаёқатли аҳолининг қишлоқлар орасидаги миграцияси меҳнат ресурслари ҳаракатининг унча ривожланмаган шаклидир. Қишлоқ мигрантларининг фақатгина учдан бир қисмигина қишлоқлар орасидаги сафарбарлик ҳаракатларини вужудга келтиришади. Ушбу ҳаракатларнинг сабабчилари бўлиб ўз ҳаётини қишлоқ хўжалиги билан боғлаган ёши катта ходимлар гуруҳи ташкил этади.

Миграциянинг ўзига хос тури бўлиб меҳнатга лаёқатли аҳолининг унча катта бўлмаган маъмурий ҳудудлар (вилоят, туман, шаҳарлар) ичида ва улар ўртасидаги ҳаракати хизмат қилади. Аҳолининг маъмурий ҳудудлар ўртасидаги миграцияси мамлакатлар, шунингдек йирик иқтисодий ҳудудлар ва улар ўртасида содир бўлувчи миграция оқимини жадаллаштиради. Вилоятлар аро (мамлакатлар аро) кузатилувчи миграция вилоятлар (мамлакат) ичидаги миграция билан тор доирада узвий боғлиқдир. Вилоятлар аро кузатилувчи миграция, вилоятлар ичида жойлашган шаҳар ва қишлоқлар ўртасида кузатилувчи миграция интенсивлигини келтириб чиқаради, чунки меҳнатга лаёқатли аҳолининг шаҳарларни тарк этиши мазкур шаҳарларда иш жойларининг кўпайишига, бу эса уларни шаҳарларга миграция қилган қишлоқ аҳолиси томонидан банд қилинишига олиб келади. Вилоятлардан шаҳар аҳолисининг кўп миқдорда чиқиб кетиши, ушбу вилоят шаҳарларига қишлоқ аҳолисининг миграция оқимини кучайтиради. Мамлакатлар аро миграция ходимларнинг иқтисодий районлар ичидаги ва иқтисодий районлар аро ҳудудий ҳаракати билан чамбарчас боғлиқ. У ёки бу иқтисодий районлар ўртасидаги миграция ҳолати ушбу иқтисодий районнинг ҳудудий меҳнат тақсимотида тутган ўрни билан ҳам ўзига хос аҳамиятга эга. Иқтисодий районлар ўртасидаги ва улар ичидаги ходимлар ҳаракати контингенти, биринчи навбатда, жамоавий ишлаб чиқариш тизимидаги ўзгаришлар, янги ўзлаштирилган районларга ишлаб чиқариш кучларини жойлаштириш билан узвий боғлиқдир. Келтирилган маълумотлар миграция натижаларига ишлаб чиқариш объектларининг жойлашуви ва уларнинг ривожланиши катта таъсир этувчи омил сифатида намоён бўлишини исботлаб беради. Аҳолининг нафақат мамлакат ҳудуди бўйича, балки ишлаб чиқариш жараёнига муносабати бўйича ҳам бир текис жойлаштиришнинг объектив тенденцияси мавжуд. Ишчи кучини сарф қилишга қулай шароитларни топишга интилиш унга мос

келувчи иш жойининг мавжудлиги билан боғлиқ. Шунинг учун ходимларнинг ҳудудий ҳаракатини тартибга солишда меҳнат ресурсларининг мамлакат ҳудуди бўйлаб бир текис ва пропорционал ҳолатда жойлаштириб, ишчи кучи элементларининг узоқ муддатли ва босқичма-босқич ўзгарувчанлигини таъминлаб бориш даркор. Меҳнат ресурсларидан фойдаланишни самарали ва бир текис ташкил қилишда ҳудудларда мавжуд ишчи кучини ташкиллаштириш ва ривожлантиришга қаратилган дастур ва лойиҳалар ижобий самара беради. Юқоридаги ҳаракатларнинг барчаси биргаликда ҳудудий ишлаб чиқариш жараёни ташқарисида ва ишлаб чиқариш жараёни ичкарисидаги ходимлар сафарбарлик ҳаракатлари масалаларини ҳал этиш бўйича яхши натижалар бериши кузатилади.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1.Ўзбекистон Республикаси Конституцияси.-Т.:Ўзбекистон, 2010. 2. Ўзбекистон Республикасининг “Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисида” ги қонунига шарҳлар. -Тошкент.: “Шарқ”, 2000. –384 б. 3. Ўзбекистон Республикаси Президентининг ПҚ-1717-сонли «Мустаҳкам оила йили” Давлат дастури. 2012 йил 27 февраль. 4. 2011-2015 йилларда Ўзбекистон Республикаси саноатини ривожлантиришнинг устувор йўналишлари тўғрисида. Ўзбекистон Республикаси Президентининг Қарори ПҚ-1442., 15.12.2010 й. 5. “Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик” Давлат дастури. Ўзбекистон Республикаси Президентининг Қарори. 07.02.2011 й. № ПҚ- 1474. 6. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2011 йил 24 августдаги “Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни янада ривожлантириш учун қулай ишбилармонлик муҳитини шакллантиришга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида” ги ПФ-4354-сонли Фармон и. 7. “Баркамол авлод йили” давлат дастурини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш бўйича ташкилий чора-тадбирлари тўғрисида: ЎзР Президентининг Фармойиши. 2009 йил 9 декабрь //Халқ сўзи. -2009. - № 238. – декабрь.-1 б. 8. Ўзбекистoн Республикaси Президентининг “Аҳолини иш билан бандлигини ошириш ҳамда меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш органлари фаолиятини такомиллаштириш чора- тадбирлари тўғрисида”ги қарори. –Тошкент: 2007. 6 апрель, ПК-616- сон.

O'xshashlar

Ўзбекистоннинг маъмурий-ҳудудий тузилиши

Хорижий мамлакатларда давлатнинг ҳудудий тузилиши

Давлат тузилиши ва маъмурий ҳудудий бўлиниш

Меҳнат низолари

Меҳнат ҳуқуқининг манбалари