Компьютердан фойдаланиш билан боғлиқ жиноятларни тергов қилиш

Компьютердан фойдаланиш билан боғлиқ жиноятларни тергов қилиш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

145 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz К омпьютердан фойдаланиш билан б о ғлиқ жиноятларни тергов қилиш Режа: 1. Компьютердан фойдаланиш билан боғлиқ жиноятларнинг криминалистик тавсифи 2. Тергов тактикасининг хусусиятлари

www.arxiv.uz 90-йилларнинг биринчи ярмида бошланган ёппасига компьютерлаштириш (АҚШ ва Fарбий Европадагидан кечроқ) компьютер ва дастурлар билан таъминлаш бозорини ривожлантиришга, фойдаланувчининг профессионал тайёргарлигини ўсишига, ташкилотларда маълумотларни технологик ишлаб чиқаришни такомиллаши ши ва ўсишига олиб келди. Кенг фойдаланиш тармоқларига тобора кўпроқ уланаётган ЭҲМ татбиқ қилиш соҳасини сезиларли кенгайтирди. Бухгалтерлик ва бошқа ишлаб чиқариш ҳужжатларидан, «қоғозсиз» автоматик фойдаланиш жорий этилмоқда. Компьютерда сақланаётган маълумотлар кўпинча қоғозда сақланмайди. Компьютер амалда нафақат раҳбарларнинг, ҳатто оддий ходимлар иш столининг таркибий қисмига айланмоқда. Бу жараённинг натижаларидан бири компьютер маълумотларини ишлатиш соҳасида жиноий хатти-ҳаракатлар юз бера бошлади, бу эса мана шу соҳада содир этилган жиноятлар учун жиноий жавобгарликни қонун асосида қатъий белгилаб қўйишга сабаб бўлди. Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 191-моддасига биноан сир тутиладиган фан-техника, ишлаб чиқариш, иқтисодиёт, савдога оид ёки шу каби ахборотларни рухсатсиз тўплаш ва ошкор қилиш, шунингдек бунинг орқасида кўп миқдорда зарар етказиш учун жиноий жавобгарлик белгиланган. ЖКнинг 174-моддасига биноан компьютер тизимларида сақланаётган маълумотлар ёки дастурларни ўзгартириш мақсадида тегишли рухсатсиз компьютер вируслари ёки дастурларини ишлаб чиқиш ва тарқатиш, шунингдек, рухсати бўлмагани ҳолда ахборот тизимидан фойдаланиш маълумотларининг бузилиши, олиб ташланиши, йўқ қилиб юборилиши ёки бу тизимнинг ишдан чиқишига сабаб бўлиш учун жиноий жавобгарлик белгиланган. Компьютердаги маълумотларни кўпинча «анъанавий» бўлиб қолган ўзлаштириш, фирибгарлик, қалбаки пул ясаш, сохта ишбилармонлик ва бошқаларда қўллайдилар, масалан: тўлов ҳужжатларини соҳталаштириш; ҳисоб рақамларига ўтказиш йўли билан нақд ва нақд бўлмаган пул

www.arxiv.uz маблағларини ўғирлаш; пулларни ўзлаштириши (ошкоралаш); тегишли пулларни иккинчи маротаба олиш; қалбаки ёки ўғирланган электрон тўлов воситалари ёрдамида (кредит карта) харидлар қилиш; махфий маълумотларни сотиш ва бошқалар учрамоқда. Компьютерда шахслар, ашёлар, фактлар, воқеалар, ҳодисалар ва жараёнлар ҳақидаги маълумотлар тўпланади ва тизимга солинади. ЭҲМдаги, ЭҲМ тармоғидаги – компьютер маълумоти ҳам жиноят содир этилиши объекти (компьютернинг ўғирланиши, машина вақтидан ноқонуний фойдаланиш) ёки воситаси (ЭҲМдан маълумот йиғиш учун, ҳужжатларини қалбакилаштириш учун) фойдаланиш бўлганда ҳам тергов қилиш жараёнида аҳамиятга эга бўлиши мумкин. Программалаштирилган маҳсулотлар жиноят объекти сифатида ҳам (ноқонуний кўчириш, бузувчи программалар - вируслар ёрдамида зарар етказиш), жиноят содир этиш қуроли сифатида ҳам (тармоққа рухсатсиз кириш, маълумотларни бузиш ва қалбакилаштириш) ишлатилиши учрайди. Компьютер маълумоти бўлиб қуйидагилар хизмат қилади: машинкада босиб чиқарилган; магнит, оптик ва бошқа омиллардаги тўплагичлар; ЭҲМ хотирасидаги тезкор маълумотлар баъзаси. ЭҲМга маълумот стандарт (клавиатура ва тўплагичлар), эластик ва қаттиқ магнит дисклари ҳамда ностандарт («сичқон», диджитайзер, сканер, ўхшашлик асосидаги рақамли ўзгартиргич) мосламалар орқали киритилади. Маълумотни чиқариш мосламасининг блоки компьютер ишининг натижаларини истеъмолчи учун одатий мосламалари - монитор (дисплей), принтер, модем, плоттер (графоқурувчи) ва бошқалар қабул қилиш имконини яратади. Маълумотларни узоқ муддатли ва ишончли асраш учун кўпгина мосламалар ишлаб чиқилган: магнит ва магнитооптик диск тўплагичлар ва ҳоказо. Компьютерда жиноят содир этиш усулларини қуйидаги гуруҳларга ажратиш мумкин: Ушлаб олиш усуллари Маълумотларни бевосита тутиб олиш бевосита

www.arxiv.uz телефон тармоғи орқали, ёки компьютер тармоқларига уланиш орқали амалга оширилади. Барча маълумот ёзиб олинади. Яширинча эшитиш объекти бўлиб турли тармоқлар хизмат қилади - кабель ва ўтказувчи , ер усти микротўлқинлар, спутник ва ҳукумат алоқалари. Маълумотларни электромагнит ёрдамида, бевосита алоқасиз ишлайдиган асбоблардан: марказий процессор, дисплей, телефон, принтер, микротўлқинлар алоқаси орқали ушлаб олиш мумкин. Жиноятчилар автомашинадан ёки портфелдаги приёмник билан бинодан узоқ бўлмаган жойдан, бировнинг эътиборини тортмасдан ЭҲМ хотирасидаги ёки иш жараёнида ишлатувчилар маълумотларни осонлик билан билиб олишлари мумкин. Экспериментлар пайтида бир бирига яқин жойлашган 25 дисплей терминалидан бир пайтда чиқарилаётган маълумотларни олиш ва ҳар бир экранга чиқарилган маълумотларни ажратишга муваффақ бўлинди. Агар телевизорга видеомагнитофон уланса, маълумотларни нафақат тўплаш, кейинчалик бемалол таҳлил қилиш ҳам мумкин. Баъзан кичик микрофонлар компьютерларга ходимларнинг ўзаро гап- сўзини эшитиш мақсадида яширин ўрнатилади. «Ахлатни йиғиб олиш» деб номланган усул компьютер билан ишлагандан сўнг истеъмолчи қолдирган маълумотларни ахтаришдан иборат. Ахлат соладиган саватларнинг ичидаги ёзишмаларни йиғиш каби электрон йўл билан сақланиб қолган маълумотларни излаш иш тугаллангандан сўнг ўчирилмаган маълумотларни танлаб аввалги ёзувларини ёзиб олишда ифодаланади. Бепарволик билан очиқ қолган ёхуд ёпиқ хона ва терминалларга кириш учун фойдаланилади. Бу физик йўл рухсати йўқ шахснинг компьютер терминали ҳақиқий истеъмолчисининг йўлларига телефон каналлари орқали (интернет) боғланганда ёки истеъмолчи терминални фаол режимда қолдириб кетганда амалга ошади. Бундай йўллардан бири «думидан ушлаб» дейилади: рухсати йўқ истеъмолчи алоқа йўлларига уланади, сўнгра иш тугашини билдирувчи ишорани кутади, уни ушлаб олади ва истеъмолчи ишни тугатгач

www.arxiv.uz тармоққа кириб олади. «Компьютерни исканжага олиш» усулида таваккалига бирин- кетин рақамларни териб, симнинг нариги учида бегона компьютерни жавоб бериши кутилади. Шундан сўнг телефон ЭҲМдаги сигналлар қабул қилиш қурилмасига уланади ва алоқа ўрнатилади. Фақат кодни топиш қолади. «Ниқобланиш» ёки «қаллоблик» - ўзини ҳақиқий истеъмолчи деб кўрсатиб компьютер тармоғига киришдан иборат. Уни амалга оширишнинг энг осон йўли ҳақиқий истеъмолчиларнинг код ва шифрларини қўлга киритишдир. Масалан, шахс компьютерларининг истеъмолчиларига унинг телефон рақами ўзгарганлигини билдириб, янги рақамни жўнатади. Сўровнома жўнатаётган истеъмолчи ўз шахсий кодини теради ва ундан шахс ўз мақсадларида фойдалана олади. Шунингдек, Мистификация деб номланган усул ҳам бор. Хусусан, қайси тармоқ билан уланмоқчи бўлса, ўша тармоқ билан боғланганига юз фоиз ишонган олисдаги терминал истеъмолчиси ногаҳон кимнингдир тармоғига уланади. Бу тармоқ эгаси, ҳаққонийга ўхшаш жавоблар бериб, бу янглишувни бирмунча вақт билдирмай туриши ва шу пайтнинг ўзида баъзи бир маълумотларни, хусусан кодларни билиб олиши мумкин. «Ҳалокат» усулида компьютер марказида ЭҲМ ишида оғиш ёки бошқа четланишлар юз берган чоғда ишлатиладиган махсус программа мавжудлигидан фойдаланилади. Бундай программа ёвуз ниятли одамнинг қўлида қудратли ва хавфли қуролдир. Шу йўл билан Нью-Жерсидаги банкдан катта пул миқдори ўғирланган эди. «Деворсиз омбор» усулида рухсатсиз кириш тармоқ бузилиши натижасида амалга оширилади. Масалан, истеъмолчининг баъзи файллари очиқ қолса маълумотлар банкининг унга тегишли бўлмаган қисмларига кириш имконияти вужудга келиши мумкин. «Троян от и » усули программанинг иш қобилиятини ўзгартирмасдан муайян вазифаларни амалга оширувчи буйруқларни бегона программага киритишдан иборат. Бу усул билан жиноятчилар одатда ўз

www.arxiv.uz ҳисоб рақамларига ҳар бир операциядан муайян пул миқдорини чегиришади. Бу усуллардан бири «салями» деб аталади, бунда чегирмалар миқдори кичик бўлади ва уларнинг йўқотилиши амалда сезиларли эмас (масалан, ҳар бир операциядан 1 доллар) «Бомба»-муайян бир шароитда ёки муайян бир вақтда ўз-ўзидан ишлаб кетиши керак бўлган (ёки ҳар сафар ишлаб кетадиган) буйруқлар тўпламини программага киритиш усулидир. Жиноят усулининг энг қулай йўлини танлаш учун жиноятчилар аралашишни ҳоҳлаган жараёнларининг моделини тузадилар ва тажовуз қилиш ва уни яшириш усулларини режалаштирадилар. Бунинг йўлларидан бири - реверсив моделдир. Бунда аниқ тармоқ модели ясалади, унга ҳақиқий бошланғич маълумотлар киритилади ва режалаштирилган ҳаракатлар ҳисобга олинади. Олинган тўғри натижалардан ҳақиқатга ўхшашларининг кераклиси танлаб олинади. Сўнгра моделни қайтариш йўли билан натижаларни аниқлайдилар ва бошланғич маълумотлар билан қандай ўзгартиришлар киритишни аниқлайдилар. «Варрак» - кўпроқ қўлланиладиган усул. Бир нечта банкда кўп маблағ қўйилмаган ҳисоб рақами очилади ва пулни бир банкдан иккинчисига секин- аста кўпайиб борувчи пул миқдори ўтказилади. Фирибгарлик шундан иборатки, пул ўтказиш хабарномаси зарур маблағ билан таъминланмаганлиги банкда аниқлангунча биринчи пул ўтказиш ҳақидаги талабномадаги пул маблағини қоплайдиган умумий маблағини бу банкка ўтказиш ҳақида хабарнома келади. Бу кўп маротаба, ҳисоб рақамида дурустгина маблағ йиғилгунча давом этади. Сўнгра пул тезда ҳисобдан олинади ва ҳисоб рақамининг эгаси ғойиб бўлади. Қоида бўйича компьютер билан боғлиқ жиноятларда бир неча усул бирга олиб борилади. Криминалистик тавсифнинг кейинги таркибий қисми бўлиб жиноятчининг шахси хизмат қилади. Компьютер соҳасида жиноят содир этувчиларни адабиётда уч гуруҳга бўлиш қабул қилинган деса бўлади.

www.arxiv.uz Компьютер соҳасида жиноятларнинг пайдо бўлиши «хакерлар» билан боғлиқ. Аввал уларнинг мақсади программалашган маҳсулотнинг муҳофазасини «бузиб» қўйишдек қийин масалани ечиш билан ёки ўз иззат- нафсини қондириш, ҳазиллашиш учун компьютер вирусларини яратиш билан боғлиқ фақатгина оддий қизиқиш сифатида рўй берган. Хакерларни ўзига хос компьютер ишқибозлиги билан биргаликда юқори даражадаги моҳирлик ажратиб туради. Гуруҳга кўпчилиги ўткир ақл-идрокка эга бўлган ва ностандарт тафаккури билан ажралиб турадиган профессионал программистлар киради. Ўз компьютер тармоқлари учун хавфсизлик чораларини ишлаб чиқиш ва бегона воситаларни «бузиш» улар учун ягона вазифани ўтайди ва бу жараён уларга ўзича завқлидир. Секин-аста улардан баъзилари ўз ишидан бир қанча моддий фойда олишга ўтадилар. Профессионал жиноятчиларнинг қилаётган ишларида ғаразли ниятлар яққол ифодаланган. Улар барқарор жиноий маҳоратга эга. Мазкур жиноятларни кўп маротаба содир этадилар ва уларни албатта яшириш ҳаракатлари билан бирга олиб боришади. Булар одатда техник жиҳатдан жуда яхши таъминланган, уюшган жиноий гуруҳ ва тўдага кирувчи, олий математик, муҳандис -техник ёки иқтисодий маълумотли юқори малакали мутахассислардир. Бу гуруҳ ҳиссасига мансаб, компьютер техникаси воситаларидан фойдаланиш, ўта катта миқдордаги маблағларни ўғирлаш, фирибгарлик билан боғлиқ ўта хавфли жиноятлар тўғри келади. Юқорида айтилганларни умумлаштириб, бу соҳа жиноятчисининг тавсифини бериш мумкин. Уларнинг кўпчилигини эркаклар ташкил этади (тахминан 80 фоиз ), лекин компьютер техникасини эгаллаш билан боғлиқ жиноятларда аёллар ҳиссаси котибалар, иш юритувчилар, ҳисобчи лар, ғазначилар ҳисобига жуда тез кўпаймоқда. Кўпчилик қонунбузарларнинг ёши 15-45 ёшни ташкил этади, 33 фоиз жиноятчиларнинг ёши 20дан ошмайди. Тажовуз қилиш сабаблари ва мақсадлари орасида қуйидагиларни ажратиш мумкин: ғаразли (маблағлар ва мол-мулкни ўзлаштириш), сиёсий

www.arxiv.uz (жосуслик, мамлакатнинг молиявий, пул-кредит ва валюта тизимини қўпоришга қаратилган), тадқиқотчилик эҳтиёжи, безорилик ва шўхлик, қасос ва бошқа истаклар. Криминал тавсиф тизимида жабрланган томон ҳақидаги умумлаштирилган маълумотлар муҳим аҳамиятга эга. Жабрланган томон ҳақидаги маълумотлар криминалистик жиҳатдан шубхасиз муҳимдир, чунки жиноятчининг шахсини, уни қидириш керак бўлган шахслар даврасини тўлиқроқ тавсифлашга имкон беради. Одатда жиноятчи жабрланувчи томонини ўз тажовуз объекти сифатида танлаши тасодифий эмас. Компьютер соҳасидаги жиноятчилик бўйича халқаро қўмитанинг маълумотлари бўйича бу турдаги ҳаракатлар жиддий хавф туғдиради. Масалан, техник-ҳисоблаш тизими кўзда тутмаган техник ҳолатнинг ёки жиноятнинг вужудга келиши энг катта банкни ҳам бир неча кун ичида молиявий инқирозга олиб келиши мумкин. Жабрланганларни уч асосий гуруҳга бўлиш мумкин: компьютер тизимининг эгалари, улар хизматидан фойдаланаётган мижозлар ва бошқа шахслар. Айниқса биринчи гуруҳга тегишли бўлган жабрланувчилар компьютер маълумотлари ҳаракатлари соҳасидаги жиноий ҳодисалар ҳақида ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларига кўп ҳолларда қуйидаги сабабларга кўра ноилож лик дан хабар берадилар ёки хабар бермайдилар: ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ходимларининг бу масалада тажрибасизлиги; тергов оқибатида келтириладиган зиён етказилган зарардан ортиб кетишидан хавфсираш ва шу билан бирга фирманинг обрўсига путур етиши; суд жараёни вақтида ташкилот хавфсизлиги тузилишининг ошкор этилишидан ҳадиксираш; ўзининг ноқонуний ҳаракатларини аниқланишидан қўрқиш, мансабдор шахсларни тергов натижаларининг бири уларнинг профессионал яроқсизлиги (тажрибасизлиги) ҳақидаги хулоса бўлишидан ҳадиксираш; мавжуд маълумотларнинг ҳақиқий қийматини тушунмаслик. Бу ҳолатлар шубҳасиз шу турдаги жиноий ҳаракатларни содир этиш имконини яратади.

www.arxiv.uz 2-§. Тергов тактикасининг хусусиятлари. Ушбу соҳадаги жиноятларни тергов қилишда уч хил вазиятни учратиш мумкин: 1) ҳамма нарса аниқ – жиноятнинг хусусияти ва ҳолатлари маълум (масалан: қандай вирус ва қай йўл билан компьютер тармоғига киритилган) ва жиноят жабрланувчининг ўз кучи билан аниқланган, жиноятчи маълум ва қўлга олинган, ўз айбига иқрор бўлган вазият; 2) Жиноятни содир этиш усули маълум, аммо жиноят механизми қисман ноаниқ, масалан компьютер тармоғи ҳимоясининг заиф жойлари орқали фойдаланувчиларни интернет файлларига ноқонуний кирганларида жиноятчининг шахси аниқ бўлиб, аммо у яширинган; 3) фақатгина жиноий натижа аниқ, масалан, банк компьютер тармоғини ишдан чиқариш; жиноятчининг шахси ва жиноят механизми ноаниқ. Биринчи ҳолатда компьютер тизимига ноқонуний кириш ва юзага келган натижалар ўртасида алоқа борлиги (ишдан чиқиш, компьютерга вирус тушириш ва бошқалар), келтирилган зарарнинг ҳажмини аниқлаш зарур. Иккинчи ҳолатда – юқорида қайд этилган вазифалардан ташқари, жиноятчини қидириш ва қўлга олиш зарур. Ниҳоят, энг ноқулай (учинчи) ҳолатда жиноят механизмини аниқлаш зарур. Тергов тактикасининг бир қисми бўлган компьютер информациясини ошкор қилиш, фиксациялаш ва олиб қўйиш тўғрисида тўхталиб ўтсак, аниқроғи: жиноят содир этилган жой, бинони, буюмларни, ҳужжатларни кўздан кечириш, тинтув қилиш (шунингдек ўша жойдаги ва бинодаги шахсий тинтув), олиб қўйиш (буюмларни, ҳужжатларни, почта-телеграф корреспонденциясини, давлат сирини ўз ичига олган ҳужжатларни), телефон ва бошқа сўзлашувларни яширин эшитиш тўғрисида. Бу тергов ҳаракатларини амалга оширганда компьютердаги маълумотни йўқ қилиш ёки унга зарар етказишга йўл қўймайдиган компьютер маълумотини қидиришни тактик тўғри бажариш, керакли маълумотни топиш; қайд этиш ва процессуал

www.arxiv.uz меъёрга мувофиқ олиб қўйиш керак. Тергов, тафтиш ёки олиб қўйишга тайёргарлик кўришда терговчи қарор қабул қилади. Бу эҳтиёж компьютер ҳаракати соҳасидаги жиноят таркиби белгиларидан ташқари қуйидагиларга асосланган бўлиши мумкин: гумон қилинувчи, айбланувчи ёки жабрланувчилар, баъзи гувоҳлар ҳисоблаш техникаси ва информатика соҳасида махсус маълумотга, шунингдек шахсий компьютер техникасига эга бўлса; иш материаллари ҳужжатларида ЭҲМ орқали ёзилган ҳужжатларнинг борлиги (сўровномаларга жавоб, айбланувчи ёки жабрланувчи тарафидан олинган маълумотномалар); компьютер маълумотини тарқатувчи буюмларни ўғирлаш; юқорида кўрсатилган шахсларни ҳисоблаш техникаси, программалаштириш билан қизиқиши ёки уларнинг шундай қизиқишга эга бўлган шахслар билан алоқаси борлиги. Кўздан кечириш ёки тинтувга тайёргарлик кўриш чоғида ишлатилаётган ЭҲМнинг тури ва конфигурацияси тўғрисида аниқ ва ишончли маълумотга эга бўлиш зарур; маҳаллий ёки глобал тармоққа (интернетга) уланганлиги; информациявий хавфсизлик ва ноқонуний фойдаланишдан ҳимоя хизмати мавжудлиги; ҳисоблаш техникаси ўрнатилган жойдаги электр таъминлаш тизими; фойдаланувчилар малакаси; ҳисоблаш техникасига хизмат кўрсатувчи ходимлар тўғрисида маълумот тўплаш зарур. Бундай маълумотга эга бўлиш терговчига компьютерда сақланаётган маълумотга эга бўлишни енгиллаштиради ва унинг далилий кучини максималлаштиради. Компьютер маълумотини тезда йўқ қилиш мумкин бўлганлиги учун қўққисдан қилинган тинтув ёки тезкорлик билан ўтказилган кўздан кечириш кўпинчалик ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Агар компьютерларда маҳаллий компьютер тармоғи ҳосил қилганлиги тўғрисида маълумот олинса, бу тармоққа уланган барча компьютер техникаси жойлашган жойни аниқлаш ва ЭҲМ ўрнатилган барча жойларда бир вақтнинг ўзида тинтув ташкил қилиш

www.arxiv.uz зарур. Тинтувдан (кўздан кечириш)дан аввал компьютер информациясини йўқ қилиш ёки унга зарар етказиш имкониятини олдини олувчи чоралар кўриш лозим. Бунинг учун кўздан кечириш пайтида ЭҲМни электр қуввати билан узлуксиз таъминлаш, кўздан кечириш ёки тинтув ўтказилаётган жойдан бегоналарни чиқариб юбориш ва ҳеч кимни қўймаслик; қолган шахсларни ҳисоблаш техникаси ва электр токи таъминоти мосламаларига тегиш имкониятидан маҳрум қилиш учун чоралар кўриш зарур. Агар объектда портловчи, тез алангаланувчи, заҳарли моддалар, электромагнит нур тарқатувчи буюм ва аппаратлар бўлса, уларни бартараф қилиш керак. Кўздан кечириш ёки тинтувни информатика ва ҳисоблаш техникаси мутахассиси билан ўтказиш мақсадга мувофиқдир. Холислар сифатида ҳам ЭҲМда ишлаш билан таниш бўлганларни таклиф қилиш фойдадан ҳоли эмас. Маълумотни фақат компьютердагина қидириб қолмасдан, ҳамма ҳужжатларни, (қоғоз парчаларигача), синчиклаб кўздан кечириш зарур, чунки программистлар кўпинча, ўз хотираларига ишонмасдан қоғозда пароллар, конфигурация тизимлари ҳақидаги ўзгаришлар, компьютер маълумот базаси тузилиши хусусиятлари тўғрисида ёзувлар қолдиришади. Кўпгина фойдаланувчилар компьютер ишдан чиққанда маълумотларни йўқотмаслик учун файллар нусхаларини дискеталарда сақлашади. Шунинг учун, топилган барча маълумот тарқатувчи буюмлар олиниб текширилиши керак. Фақат санаб ўтилган тайёргарлик чораларидан сўнггина терговнинг кейинги босқичига ўтиш керак. Амалиётни ўрганиш шуни кўрсатадики, оддий қоидаларга амал қилмаслик оқибатида терговчининг компьютер маълумотини йиғиш борасидаги фаолияти ўз мақсадига эришмайди. Тинтув пайтида, гумон қилинувчи тезкор тергов гуруҳи аъзоларига сездирмасдан ЭҲМ кучланиши тумблерини мурувватини 220 дан 115 га ўзгартириб қўяди. Таъминот блоки ёқилганда бироздан сўнг ишдан чиқади ва компьютер умуман ишламаслигига сабаб бўлади. Компьютер маълумотини қидириш тактикаси, биринчидан,

www.arxiv.uz маълумотнинг ҳимояланиш даражаси, иккинчидан, тергов ҳаракатлари даврида компьютернинг ва периферия мосламаларининг функционал ҳолатидан келиб чиққан ҳолда танланиши зарур. Компьютерни юқори даражада ҳимояланганлигига ноқонуний маълумотдан фойдаланишга қарши ва ёки сертификатланган махсус ҳимоя воситаларининг мавжудлиги; компьютер тизими жойлашган ҳудуд ва биноларни (техник воситалар ва махсус персонал ёрдамида), узлуксиз қўриқлаш, жиддий кириб-чиқиш режимларини қўллаш, биноларни махсус жиҳозлаш; маълумот муҳофазаси маъмурияти мавжудлиги, нормал ишлаши ва иш назорати гувоҳ бўлади. Ҳимояланишнинг паст даражаси компьютердан фойдаланишнинг оддий алгоритми (масалан, маълумотлар фақат пароль билан ҳимояланган), уни енгиб ўтиш тўғрисидаги ишончли маълумотлар олиш билан ифодаланади, бунда маълумотга етишиш учун махсус воситалар ишлатилмайди. Компьютер маълумотларига ноқонуний эришишга қарши ҳимояни енгиб ўтиш терговчи фаолияти да энг масъулиятли иш ларидан биридир. Айнан нотўғри муомала натижасида маълумотлар (махсус программалар ёрдамида) йўқ қилиниши, шу жумладан ўз-ўзидан, ўзгартирилиши мумкин. Бунга йўл қўймаслик учун тергов ҳаракатига тайёргарлик кўриш чоғида компьютернинг ҳимоя даражасини (ҳимоя воситалари, пароллар, муҳим сўзлар ва ҳоказо) иложи борича аниқ ва тўлиқ аниқлаш зарур. Бир тарафдан, программалаштириш ва ҳисоблаш техникаси мутахассисларининг умумий фикрларига кўра, ҳимояни тўла кафолатлайдиган техника ва программа воситалари бугунги кунда мавжуд эмас. Шу боис, умуман олганда, маълумот излашда ҳар қандай тўсиқни енгиб ўтиш мумкин. Бошқа тарафдан, мавжуд ҳимоя воситалари шунчалар хилма- хил ва улар ҳар-хил алгоритмлар ва ҳимояланиш кўринишига эгаки, уларни енгиб ўтиш учун кўп вақт талаб қилинади. «Хакерлар» орасида бирор мақсадга эришиш ҳимоясини енгиб ўтиш юқори маҳорат саналади.

www.arxiv.uz Компьютер маълумотларини ҳимоялашнинг сабаблари турлича. Жиноятни тергов қилиш ва очишга тўсқинлик қилиш мақсадидан ташқари истеъмолчилар маълумотларини ЭҲМда ишловчининг етарли билим ва маҳоратга эга эмаслиги ва бетартиблигидан ҳимоялашади. Компьютер маълумотларини ҳимоялаш идентификация (истеъмолчини аниқлаш) ва аутентификация (аслига тўғрилигини текшириш) йўли билан амалга оширилади. Иккинчи тараф субъект ҳақиқийлигига ишонч ҳосил қилади. Аслига тўғрилик паролни билиш, шахсий идентификация номери, криптографик калит; шахсий карточка ёки шу каби мослама; овоз, бармоқ излари ва бошқа биометрик хусусиятлар билан тасдиқланади. Пароллар аввалдан операци явий тизим ва бошқа сервис программаларга ўрнатилади. Тўғри ишлатилганда, улар кўпгина ташкилотларга хавфсизликнинг мақбул даражасини таъминлай олади. Шундай бўлса-да, хусусиятлар мажмуи бўйича улар аслига тўғриликни тасдиқловчи энг заиф воситадир. Паролларнинг ишончлилиги уларни эсда сақлаш ва сир тутиш қобил и ятига асосланган. Пароль эсда қоладиган бўлиши учун уни оддий тузишади, бироқ қонуний истеъмолчиларнинг қизиқишлари, танишлари доираси аввалдан ўрганиб чиқилса , паролни топиш қийинчилик туғдирмайди. Баъзи пароллар бошидан сир тутилмайди, чунки улар ҳужжатларда кўрсатилган стандарт маънога эга бўлади ва тизим ўрнатилганда ҳар доим ҳам ўзгартирилмайди. Паролни киритишни оптик воситалар ва процессор ва монитор тарқатувчи электромагнит нурни қўлга олиш мобайнида аниқлаш мумкин. Компьютер техникасини кўздан кечириш ёки тинтув пайтида пароль ёрдамида ҳимоя қилишнинг анализи компьютерда топилган криминалистик маълумотнинг ҳақиқий эгасини аниқлашда терговчига ёрдам бериши эҳтимоли каттадир. Бошқача қилиб айтганда, пароль тизими ишончлилиги қанча катта бўлса, унинг ҳақиқий эгаси кимлигини ишонч билан аниқлаш мумкин бўлади ва топилган маълумотнинг далилий кучи шунча юқори бўлади.

www.arxiv.uz Қоғозсиз технология машинавий тарқатувчилар ёки алоқа тармоқлари орқали ҳужжатлар алмашинувида бир қатор афзалликларга эга. Аммо бунда ҳужжат муаллифи ва ҳужжатни идентификациялаш муаммоси туради. Одатий (қоғозли) технологияда бу нарса ҳужжатдаги маълумот жисмоний тарқатувчи (қоғозли) билан узвий боғлиқ. Бу муаммо қисман «рақамли имзо» ишлатиш орқали ҳал этилади. Технология шундан иборатки, ҳужжатни тузган шахс, уни махсус программа – электрон калит ёрдамида кодлаштиради. Бунда иккита калит қўлланилади. Биринчиси, сир тутилмагани, шифровка учун ишлатилиб, истеъмолчининг адреси билан бирга эълон қилиниши мумкин, иккинчиси, махфий расшифровка қилиш учун ишлатилиб, фақатгина бир шахсга маълумдир. Бу программа одатда, ҳужжатнинг муаллифи ёки жўнатилган тарафга маълум бўлиб махсус дискетада сақланади. Рақамли имзо иккита функцияни бажаради- маълумотнинг дахлсизлигини таъминлайди ва ҳужжат муаллифининг шахсини тасдиқлайди. Криптографик ҳимоя компьютер ёки магнит тарқатувчидаги маълумотнинг махфийлигини таъминловчи энг ишончли воситалардан саналади. Шуни ёдда тутиш керакки, тасарруфда компьютер ёки магнит тарқатувчи бўлса-да, электрон калит топилмаган бўлса, маълумотни «ўқиш» ва муаллифни идентификациялашнинг иложи бўлмайди. Криптоалгоритмларни ишлатишдан ташқари яна бир қатор шифротекст анализи ва уни очишга уринишнинг турли шароитларини инобатга олувчи программалаш воситалари мавжуд. Уларга қисман, маълумотни магнит тарқатувчиларни шифрлашдан ташқари клавитура ва ЭҲМ экрани фаолиятини вақтинча тўхтатувчи (қимматли маълумотни йўқ бўлиб қолиши), шунингдек , винчестер виртуал дисклари ёки файллар даражасида маълумот объектларини ҳимоясини кўзда тутувчи Norton Utilities пакетидаги Diskreet программасини мисол қилиш мумкин. ЭҲМнинг нормал иш фаолиятини давом эттириш учун пароль киритиш керак бўлади. Машинавий маълумотга етишишни бошқарувчи барча ҳимоя программалари саволга жавоб бериш принципи бўйича ишлайди: ким, қандай

www.arxiv.uz операциялар ва қандай маълумотлар билан ишлай олади. Маълумотдан фойдаланиш қуйидагича белгиланиши мумкин: - умумий (албатта ҳар бир истеъмолчига тақдим этилган имконият); - рад (қатъий рад, масалан, маълумотнинг бир қисмини йўқ қилишга рухсатни); - ҳодисага боғлиқ (ҳодиса томонидан бошқарилувчи); - истеъмолчи мурожаатини блокировка қилиш, масалан, маълум вақт оралиқларида ёки маълум бир терминал компьютер тизимларига мурожаат қилганда; - маълумотлар мазмунига боғлиқ (бу ҳолатда маълумотдан фойдаланиш маълумотларнинг жорий моҳиятига асосланади, масалан, баъзи бир истемолчиларга у ёки бу маълумотларни ўқиш тақиқланади); - ҳолатга боғлиқ (компьютер тизимини динамик ҳолатидан), ҳимоя тизими ва программаларни бошқарувчи компьютер тизимининг жорий ҳолатига боғлиқ ҳолда амалга оширилади; - такрорлашга боғлиқ (масалан, истеъмолчига фақат бир ёки муайян маротаба маълумотдан фойдаланишга рухсат берилади); - истеъмолчининг исми ёки бошқа белгилари бўйича (масалан, истеъмолчи 18 ёш га тўлган бўлиши керак); - ваколатларга боғлиқ , яъни тақдим этилган режимга биноан мослама, маълумот, программаларга мурожаат этиш, масалан, «фақат ўқиш», «ўқиш ва ёзиш», «фақат бажариш»га рухсат берилиши мумкин. Аввалги мурожаат ва маълумотлардан фойдаланишни бошқариш билан аввалги мурожаатлар ва маълумотлар орасидаги семантик алоқани инобатга олувчи ваколатларга боғлиқ (программа аввалги сўровномаларни ўз ичига олувчи контекст таҳлилини, жорий сўровнома муҳитини ва маълумотлар ўртасидаги семантик алоқаларни анализ қилади); Рухсатнома бўйича (пароль ёки бошқа идентификатор: карточка, нишон ва ҳоказо бўйича) идентификация остида компьютер тизимига кираётган истемолчининг ҳаққонийлигини аниқлаш тушунилади;

www.arxiv.uz Таомил бўйича (бу ҳолатда тизим ўз тартибига эга: маълумотлар хавфсизлигини таъминловчи ўз қоидаларини автоматик равишда жамлайди). Янги электрон технологияларга электрон калитларни ишлатиш киради. Электрон калит катталиги гугурт қутисидан катта бўлмаган микросхемада ишланган хотирали мосламадир. Компьютерни кўздан кечириш пайтида ҳимояланган программа ишлатилса, у ўз калити мавжудлигини текширади. Калит топилса, программа бажарилади; акс ҳолда хато тўғрисида маълумот пайдо бўлади ва иш жараёни тўхтатилади. Калитнинг ўзи принтер уланадиган портга киргизилади ва осонликча чиқарилади. Шундай қилиб, тезкор маълумотни мавжудлиги ва қўлланилиши, кўпинча ЭҲМдаги қидирувда ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлади. Бироқ, ҳимояни муваффақиятли енгиб ўтиш компьютердаги далилларни йиғиш муаммоларини ҳал қилмайди. Компьютер маълумотини қидириш, кўздан кечириш ёки тинтув пайтида ЭҲМ ва унинг периферия мосламаларининг функционал ҳолатига боғлиқ бўлади. Маълумот доимий тарқатувчида ёки ЭҲМнинг фақат иш даврида сақланиши мумкин, шунинг учун терговчи тергов ҳаракатлари бошида компьютер ёқилган ёки ўчирилганлигидан келиб чиққан ҳолда турли тактик усуллар қўллаши лозим. Компьютер ёқилганда электрон мосламалар маълумот ва программалар учун мўлжалланган «жорий хотира» ҳажмини ташкил этади ва уларнинг иш жараёнида хотирада сақлаб туради. Компьютер ёқилганда бирор программа билан ишлашни тугатганда ОЗУ тозаланади ва янги маълумотларни киритишга тайёрланади. Компьютернинг иш жараёнида ОЗУ махсус программалар воситаларида программа ва маълумотларни алоҳида сақлайдиган махсус қисмларга бўлинади. Бундай қисмларнинг ичида, истеъмолчининг хоҳишига кўра ташқи мослама - маълумот тўпловчига ўхшаш махсус қисм ажратилиши мумкин. Бу тўпловчи қисм («виртуал диск» ёки «псевдодиск») маълумотга етишишни катта тезлиги ва ЭҲМ мосламалари билан программа алмашиш борасидаги махсус операцияларни тез бажариш билан ажралиб туради. Компьютер ишлаётганлигига система

www.arxiv.uz блоки панелидаги индикаторларни ёниши, липиллаши, тумблерларнинг ҳолати, дисплейдаги тасвир, кичик вибрация ва вентиляторларнинг ичидаги паст овоз гувоҳлик беради. Агарда компьютер кўзда н кечиришдан аввал ёқилган бўлса, у ҳолда дисплейда тасвирланган маълумотни тўғри баҳолай олиш керак. Биринчи навбатда қандай программа бажарилаётганлигини аниқлаш керак. Стандарт программа ишлаётганда (масалан, экранда Norton С ommander ёки Windows программалари тасвирланган бўлса), техник воситаларни кўздан кечирмай туриб ҳар хил манипуляцияларни бажармаслик керак. Дисплей экранини суратга олиш лозим. Компьютерга уланган барча телефон линияларни ўчириб қўйиш зарур. Керак бўлса, система блоки қопламасини очиб, ЭҲМ конфигурациясини визуал усулда аниқлаш, электрон платаларни жойлашиш тартибини ёзиб олиш керак. Бу қоидаларга амал қилиш маълумот базаси ва аппарат воситаларини ишдан чиқиши ва уларга зарар етказишдан сақлайди. Бундай воситаларга электрон калитлар, «радиозакладка», товуш ўчиргичлар ва бошқалар кириши мумкин. Аппарат воситаларини кўздан кечирганда ушбу тергов ҳаракати, (тинтув) қатнашчиларига номаълум воситалар (кенгайтириш платалари, ностандарт боғлама ва бошқалар) учраса, компьютер дарҳол ўчирилиши керак. Бу ҳолатда таъминот блоки тумблерини ўчирмай туриб вилкани розеткадан чиқариш керак. Сўнгра симларни узишдан аввал барча портлар, уланиш тизими ва қисмларини кейинчалик кабель, кенгайтириш платаларини ва бошқа мосламаларини аниқ ўз ҳолига келтира олиш учун белгилаб қўйиш зарур. Агар процессорнинг конфигурацияси стандарт бўлса, жорий пайтда бажарилаётган программа билан ишлашни тўғри якунлаш ёки у билан ишлашни кўшимча, балки қидирилаётган маълумотлар чиққунча давом эттириш зарур. Кўздан кечиришда (тинтувда) ҳозир бўлганларга терговчи мутахассисларнинг ЭҲМ манипуляцияси давридаги барча хатти- ҳаракатларини тушунтириб бериш и керак. Маълумот базасига яққол ва енгил изоҳларсиз киришга йўл қўйиб бўлмайди. Ҳар қандай клавишани босилиши

www.arxiv.uz ёки «сичқон»нинг ҳаракати изоҳланган бўлиши керак. Агар маълумот қидируви учун терговчи ишлатаётган, лекин компьютерда бўлмаган программа маҳсулотлари ишлатилса, бу нарса текширув ёки тинтув баённомасида қайд этилиши керак. Бундай программалар стандарт бўлиши керак. Назорат яққоллиги, яъни, программа ишининг асосий этапларини дисплей экранида кўриниши, терговчи ва мутахассиснинг изоҳ бериши зарурдир. Холисларнинг максимал фаоллиги қидирилаётган программа, текст ёки график ҳужжат эмас, балки аудио ёки видеоролик (вербал ёки визуал маълумот) бўлиши мумкинлиги учун жуда муҳимдир. Программа ишининг бундай натижаси бетакрор бўлиб, баённома ёрдамида қайд этилади. Қидирилаётган маълумот топилганда дисплейнинг жорий тасвири суратга туширилиши ва стандарт воситалар ёрдамида маълумотни доимий тарқатувчига (одатда - магнит диск) ёзиб олиш ёки принтер орқали қоғозга чиқариш зарур. Компьютерни ёқиб ўчириш ва улар билан манипуляция қилиш фақат ҳисоблаш техникаси мутахассиси иштирокида бажарилиши мумкин. Агар объектда электр таъминоти ўчириб қўйилган бўлса, масалан ёнғин ёки портлаш билан боғлиқ, уни ёқишдан аввал компьютер ва ҳамма периферия мосламалари ўчирилганлигини текшириш керак. Объектда мавжуд барча компьютерлар (ёки хотира блоклари) ва магнит тарқатувчилар олиб қўйилиши керак. Уларни объектда ёки бегоналар кириши мумкин бўлган ерларда сақлаш мумкин эмас. Магнит тарқатувчилардаги маълумот жиноятчи томонидан осонгина йўқ қилиниши мумкин. Бу ҳолатни визуал йўл билан аниқлаб бўлмайди. Компьютер ва унинг мосламалари муҳрланади: разъемларга қоғоз қўйиб, эгаси ёки эксперт йўқлигида фойдаланишнинг олдини олиш учун унинг четларини компьютернинг ён деворига қуюқ клей ёки ёпишқоқ лента ёрдамида маҳкамланади. Магнит тарқатувчилар турли ҳил электромагнит ва магнит майдонларнинг таъсири ва йўналтирилган нур тарқатишнинг салбий

www.arxiv.uz таъсирини олдини олиш учун махсус экранлаштирилган контейнер ёки футлярларда сақланади. Фақат контейнер ва футлярларгина муҳрланади. Изоҳловчи ёзувлар дискетага ёпиштирилувчи махсус этикет ка ларга ёзилади. Бунда аввал этикеткага ёзув туширилади ва сўнгра дискетанинг махсус мўлжалланган ерига ёпиштирилади. Агар дискетада ёзувли этикетка мавжуд бўлса, у ҳолда фақат тартиб рақами қўйилади, изоҳловчи ёзувлар эса шу рақам остида алоҳида варақ қ а ёзилиб , коробкада сақланади. Магнит тарқатувчиларни бевосита каноп билан ўраш, уларни тешиш ва уларга имзо, белги ва муҳр қўйиш мумкин эмас. Тергов ҳаракати баённомасида магнит ва бошқа доимий магнит тарқатувчиларнинг жисмоний хусусиятлари, аппаратуранинг серия номерлари ва уларнинг индивидуал белгилари қайд этилади. Машинкада ёзилган текстлар баённомага илова сифатида расмийлаштирилади. Кўпинчалик аппарат воситаларида маълумот изларидан ташқари криминалистика учун одатий излар ҳам учраб туриши сабабли, кўздан кечиришга мутахассис-криминалистни таклиф қилиш ҳам мақсадга мувофиқдир. Тергов амалиётида компьютер воситалар и нинг ички элементларида бармоқ излари, металлни қайта ишлаш асбоблари, қўлда улаш излари қолганлиги ҳолатлари маълум. Гувоҳлар ва жабрланувчиларни бошланғич сўроқ қилишда компьютер тизимининг функцияси ва мақсади, компьютер техникаси ва у жойлашган ерга ким бемалол кириши мумкинлиги, у ерда бегоналарни пайдо бўлиши ва қандай ҳимоя воситалари ишлатилганлигини аниқлаш зарур. Агар маълумотнинг бир қисми махфий бўлса, ким у билан фойдаланишга ру х сат берган ва аслида ким фойдаланган. Жиноят натижасида қандай зарар (мулк, номулк шаклида) етказилган ва уни камайтириш йўли борми. 3. Экспертиза тадқиқотининг имкониятлари Юқорида мазкур тоифа ишлари юзасидан ашёвий далил йиғиш бўйича

www.arxiv.uz мутахассиснинг иштирок этиши нақадар катта аҳамиятга эга эканлигини айтиб ўтгандик. Лекин унинг бўлғуси таҳлили, эксперт тадқиқотлари жараёнида далилларни текшириш янада муҳимдир. Мазкур ишларда ўтказиладиган экспертизаларнинг асосий тури - компьютер-техник экспертизасидир. Бу турдаги экспертизалар ичида уларнинг вазифаларига ва тадқиқ этиш объектларига боғлиқ равишда яна икки кўринишини ажратиш мумкин: - компьютерлар ва уларнинг эҳтиёт қисмларининг техник экспертизаси, компьютернинг конструктив хусусиятлари ва унинг ҳолатини, унинг периферия мосламалари, магнит ташувчилари ва ҳоказолар, компьютер тармоқлари ҳолатини, шунингдек ишда нуқсонлар пайдо бўлиши сабабларини ўрганиш мақсадида ўтказилади; - маълумотлар ва дастурий таъминот экспертизаси, компьютерда ва магнит ташувчилардаги ахборотни ўрганиш мақсадида амалга оширилади. Компьютер-техник экспертиза ҳал қилиши зарур бўлган масалаларни ҳам икки гуруҳга ажратиш мумкин. Компьютерлар ва уларнинг бутловчи қисмларининг техник экспертизаси томонидан ҳал қилинадиган (диагностик) саволлар: 1) тадқиқ этишга компьютернинг қайси модели тақдим этилган; унинг тизим блоки ва периферия мосламаларининг техник тавсифи; мазкур ҳисоб тармоғининг техник тавсифи; 2) мазкур компьютер ва унинг бутловчи қисмлари қачон ва қаерда тайёрланган ва йиғилган; компьютер завод шароитида йиғилганми ё хонаки шароитдами; 3) компьютер ва перифериясининг ички тузилиши илова қилинган техник ҳужжатларга мувофиқми; компьютер конструкциясига ўзгаришлар киритилмаганми (масалан, қўшимча ўрнатилган мосламалар, қаттиқ дисклар, тезкор хотирани кенгайтириш, оптик дискларни кўчириб олиш мосламалари ва конфигурациянинг ўзгаришлари); 4) компьютер ва унинг бутловчи қисмлари созми; уларнинг

www.arxiv.uz ишлатилганлик даражаси; компьютер ва периферия мосламалари носозлигининг сабаблари; магнит ахборот ташувчиларнинг жисмоний нуқсонлари йўқми; 5) компьютер ўзига хос фойдаланувчилар (чапақай, кўзи ожиз ва бошқа) ишлаши учун мосланмаганми; 6) ахборотни қабул қилиш, йиғиш ва узатишга мослашган бошқа электрон воситаларининг (пейджер, электрон ён дафтарча, телефон сервери) техник тавсифи; бу воситалар созми; носозлигининг сабаблари. Маълумотлар ва дастурий таъминот экспертизасига ҳал этиш учун тақдим этиладиган диагностик масалалар: 1) компьютерда қандай операция тизимидан фойдаланилган; 2) ички ва ташқи магнит ташувчилардаги ахборот мазмуни нимадан иборат, шу жумладан у ерда қандай дастурий маҳсулотлар жойлашган; дастурий маҳсулотлари нимани кўзлаган; уларнинг ишлаш алгоритми, ахборотни киритиш ва чиқариш услуби қанақа; мазкур компьютер дастури, маълумотлар базаси ишлаганида маълумотлар киритилиб , натижалар намойиш этилгунига қадар қанча вақт ўтади; 3) мазкур дастурий маҳсулотлар стандарт тизимларнинг лицензияли (ёки рухсат этилмаган) нусхасими ё ўзига хос (оригинал) ишланмами; 4) ушбу тизим маҳсулоти дастурларига баъзи операцияларнинг (қайси) бажарилишини ўзгартирадиган бирон ўзгаришлар (қандай) киритилмаганми; 5) мазкур ўзига хос компьютер маҳсулоти техник вазифага мувофиқ келадими; уни ишлатишда барча кўзда тутилган функцияларининг бажарилиши таъминланадими; 6) àõáîðîòäàí ôîéäàëàíèøíè ÷åêëàø ó÷óí ïàðîëëàð, ÿøèðèí ôàéëëàð, ҳèìîÿ äàñòóðëàðè âà бошқа ëàð қўëëàíãàíìè; яширин ахборотнинг мазмуни нимадан иборат; пароль танлаб кириш, ҳимоя воситаларини бузиш ва бошқа рухсат этилмаган йўллар билан ахборотга эга бўлиш ҳаракат қилинганми; 7) ўчирилган файлларни, нуқсонли магнитли ахборот ташувчиларни

www.arxiv.uz тиклашнинг имконияти борми; тикланган файлларнинг мазмуни қандай; 8) êîðõîíà è÷êè (локал) ҳисоблаш тармоқлари, глобал тармоқлар ва маълумотларнинг тақсимланган базаларидан ахборот кетиб қолишининг сабаблари, механизми; 9) компьютер, алоҳида дастурлар фаолиятида нуқсонлар мавжудми; ушбу нуқсонларнинг сабаби нимада; компьютер фаолиятидаги нуқсонлар қандай вируснинг таъсири туфайли юз бермаган; вируснинг салбий таъсири кўпчилик дастурларга тарқаладими ё фақат айрим дастурлар билан чекланадими; вирус шикастлаган мазкур дастур (матн файли) фаолиятини тўлиқ ҳажмда тиклаш имкони борми; 10) пейжер, электрон ён дафтарчадаги маълумотларнинг мазмуни нималардан иборат; дафтарчада яширин маълумот борми ва унинг мазмуни; 11) мазкур файлга қачон сўнгги бор тузатиш киритилган ёки дастурий маҳсулот қачон амалга оширил ган; 12) мазкур ҳаракатларни амалга оширган шахснинг дастурлаштириш ва компьютер техникаси билан ишлаш соҳасида маҳорати қай даражада бўлган. Компьютер-техника экспертизалари ёрдамида баъзи қиёслашга оид масалалар ҳам ҳал қилиниши мумкин: 1) компьютернинг бутловчи қисмлари (печат платалари, магнит ташувчилари, дисководлар ва ҳ оказо) бир жойда ишлаб чиқарилганми; 2) мазкур компьютер дастури муайян шахс томонидан ёзилмаганми (компьютер-техника ва муаллифлик экспертизаларини ўтказишда биргаликда ҳал қилинади). Компьютер-техника экспертизаси объектлари қуйидагилардир: éèғèëãàí ҳîëäàãè êîìïüþòåðëàð, óëàðíèíã òèçèì áëîêëàðè; периферия мосламалари (дисплейлар, принтерлар, дисководлар, модемлар, клавиатуралар, сканерлар, «сичқон» типидаги манипуляторлар, жойстиклар ва ҳ оказо ), компьютер ва ҳисоблаш тармоқларининг коммуникацион мосламалари;

www.arxiv.uz магнит ахборот ташувчилар (қаттиқ ва флоппи-дисклар, оптик дисклар, тасмалар); дастурий ва матн файлларининг ёзма баёнлари; тизимлар қидирув белгиларининг луғатлари (тезауруслар), таснифлагичлар ва бошқа техник ҳужжатлар, масалан техник вазифа ва ҳисоботлар; электрон ён дафтарчалар, пейжерлар, харфли ёки рақамли матнл ар ахборотларнинг электрон ташувчилари, уларнинг техник ҳужжатлари. Мазкур тоифа ишлари юзасидан бошқа синфларга оид ва кўринишдаги: трасологик - бузиб кириш изларини, дактилоскопик - компьютерларнинг ҳам ташқи, ҳам ички юзасидаги қўл изларини таҳлил қилиш учун экспертизалар тайинланиши ҳам мумкин. Суд-иқтисодий, хусусан, молия-иқтисодий ва бухгалтерия экспертизалари , мисол учун , компьютер ахборотлари ҳаракати соҳасидаги жиноятлар кредит-молия соҳасидаги жиноятлар билан боғлиқ бўлганда тайинланади. Компьютердан қалбаки ҳужжат, қалбаки пул билетлари тайёрлаш мақсадида қўлланганида техник-криминалистик экспертизалардан фойдаланиш кенг тарқалган. Овоз (суҳбат)ни яширин эшитиш воситаларидан фойдаланилганида фоноскопик экспертиза ўтказилади .

O'xshashlar

Жиноятларни тергов қилишда махсус билимлардан фойдаланиш тартиби

Жиноятларни тергов қилиш криминалистик услубиётининг умумий қоидалари

Ҳарбий жиноятларни квалификация қилиш

Порахўрликни тергов қилиш услублари

Экология жиноятларини тергов қилиш