Каримов И.А асарида давлат ва ҳуқуқ

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

154 KB

Ko'chirib olish

РЕЖА: I. Кириш II. Асосий қисм 1. И.А.Каримов асарларида давлат масалаларини ривожлантириш. 2. И.А.Каримов асарларида ҳуқуқ масалаларини ривожлан тириш . III. Хулоса IV. Фойланилган адабиётлар рўйхати 1

КИРИШ Шахс билан жамият, давлат ўртасидаги ўзаро муносабатлар тўғрисидаги муаммо энг мураккаб ижтимоий масалалардан биридир. Кишилик жамияти пайдо бўлиши билан, дунёда қудратли куч булган инсон вужудга келади. Фирдавсий фикрича, барча нарсанинг ижодкори инсондир. У шундай ёзади: Инсондан яхшилик, нур ва равшанлик, Инсонсиз дунёда йўқ фаровонлик. Инсон жамоа таъсири жараёнида ўз шахсиятини шакллантира боради, яъни ижтимоий муносабатларда иштирок лали. меҳнат қилади. маданий бойликлар яратади ва ҳоказо. Шахснинг инсон сифатида жа- миятда тутган ўрни, инсоний хислатлари, қадриятлари хақида жуда кадимдан буюк мутафаккирлар, алломалар, донишмандлар ўз фикр ва мулоҳазаларини билдирганлар. Улар инсон дунёда чексиз ҳурмат ва эҳтиромга лойиқ эканлигини ёқлаб чиққанлар. Масалан, Форобий фикрича, жамиятда яшовчи шахсларнинг ўзаро муносабати, уларнинг ижтимоий фаолиятлари, жамиятнинг ўзгариши, ривожланиши, бахт- саодатга эришиши жамоа аъзоси булган инсонларга боғликдир. Кишилар ўртасидаги ўзаро ҳамкорлик, ўзаро ёрдам инсон жамоасини келтириб чиқаради. Дарҳақиқат, ёруғ дунёда кишилар бир-бирларига ёрдам берсалар, тинч-тотув яшасалар ўзаро инсофли бўлсалар, бу жамиятда улар бахт-саодатга эришадилар. Форобий таъкидлаганидек, «Инсон ўз табиати билан шундай тузилганки, у яшаш ва олий даражадаги етукликка эришмоқ учун кўп нарсаларга мухтож бўлади, у бир ўзи бундай нарсаларни кулга кирита олмайди, уларга эга бўлиш учун инсонлар жамоасига эхтиёж туғилади... Шунииг учун инсон шахслари к ў пайдилар, ...Натижада инсон жамоаси вужудга келди» 1 . Инсонларнинг хатти-харакати, феъл-атвори шахсда ўз ифодасини топади ва шу билан бирга жамиятда инсон у еки бу ҳуқук, ва бурчларга эга бўлиши натижасида шахсга айланади. Шахс дейилганда муайян ҳукуқ ва эркинликларга эга булган, ўзига хос интел-лектуал, руҳий, иродавий, шахсий белги ва сифатларга эга булган инсон тушунилади. Фалсафий нуктаи назардан шахс бир инсоннинг жамиятдаги ўрнини билдиради. Дунёда бир-бирига ўхшайдиган, лекин тамомила бир хил булмагап кишилар мавжуддцр. Уларнинг алоҳида хусусиятлари аклида, ҳис-туйғуларида. 1 Форобий ҳикматлари. Фозил одамлар шахри. Т., 1993 йил, 186-бет 2

продасида намоён бўлади. Инсоннинг шахс сифатида шаклланиши жамиятга боғлик бўлади, шунингдек жамият тараққисти хам шахснинг амалий фаолияти билан узвий богликдир. Масалан, хар бир АҚШ Президентининг тутган сиёсати, унинг обруйи, давлатни бошқариши ЛЮПнинг ривожланишига катта таъсир курсатган. Сиз бу хакда тарих курсидан биласиз. Бугунги кунда жуда куп Ўрта Осиё ҳудудида яшаб утган тарихий шахсларни ўрганмокдамиз ва уларнинг сиёсий-ҳуқукий қарашларини хаётга татбиқ этмоқдамиз. Ўзбекистон Рсспубликасининг биринчи президенти И. А. Каримовни хам шахс еифатида жуда кўп хорижий давлатлар тапиди. Леонид Левитин ва Дональд С. Карлайл Президснтни шахс сифатида шундай баҳолайди: "Ислом Каримов Президент сифатида ўз аъмолини ўз мамлакати Ўзбекистонга хам, дунёга ҳам такрор-такрор баён қилди... У сўзининг устидан чикади. Айтганларига содик. У қадам-бақадам, ўзида қанча кучи бўлса, ижтимоий онгнинг айнишига, меҳнатга, қарияларга ва аёлларга ҳурматнинг орадан кўтарилишига халқ ахлоқи ва, умуман, маънавиятнинг қадрсизланишига йўл қўймасликка интилади. У шахс сифатида давлат ҳокимиятининг барча тармоқларида инсон фаолиятини, инсон ҳуқуқларини муҳофаза қилишга қаратилган шарт- шароитлар яратишга интилади" 2 . И. А. Каримов шахс сифатида фуқаролик жамияти ва хукукий давлатни куриш жараснида жуда кўп ишларни килмокда ва жамиятимиз ривожига катга хисса кушмокда. Аксинча тарихда шундай шахслар бўлган-ки, улар жамият тараққиётини, давлат равнақини бир неча юз йилларга орқага суриб юборганлар. Масалан. А. Гитлернинг фашистик сиёсати натижасида жуда кўп давлатлар ривожи орқага сурилди. Деярли ҳар бир маърузасида президентимиз давлатчилик ва ҳуқук масалаларига тўхталиб ўтган. Ушбу курс иши И.А.Каримовнинг асарларида давлат ва ҳуқуқ масалаларини ривожлашириш мавзусида ёзилган бўлиб президептимиз асарларида давлатчилик ва ҳуқуқ соҳасида илгари сурилган фикрлар имкон қадар ўрганилган. И.А.Каримов асарларида давлат масалаларининг 2 Леонид Левитин. "' И. А. Каримов я н ги Ўзбекистон Пре з ид е нти". Т., 1996 йил 13-15-бетлар. 3

ривожлантирилиши Ўз мустақил ривожланиш йўлига қадам қўйган республикамиз учун Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг серқирра фаолияти билан бирга. уиинг нутқлари, мақолалари, нашрий асарларининг хам ахамияти бекиёс эканлигини алоҳида таъкидлаш керак. Мамлакатимизнинг ҳар бир фуқароси бу асарларда ўзини кизиктирган хар қандай саволга жавоб топиши мумкин. Юртбошимиз ўз асарларида ҳеч қачон энг мураккаб ва қийин муаммоларни чстлаб ўтмайди, эътиборсиз қолдирмайди. Улар қаторида давлат тўгрисидаги, унинг роли ва вазифалари хақидаги масалалар олдинги ўринлардан бирини эгаллайди. Улар Президентимизнинг кўпгина асарлари ва нуткларида кенг ёритилган. Бу эса, ушбу масалаларни у ғоят долзарб деб билишидан далолат беради. Бахс мавзуимизга киришишдан олдин унинг мулохазалари, хулосаларининг илмий асосланганлигини, аниқ далилларга эгалигини, методологик ва услубий йўналтирилганлигини таъкидлаш лозим. Ислом Каримов ўзининг илк асарларидан бири «Узбекистоннинг ўз истиқлол ва тараккиёт йўли» асарида шундай тавсифни келтиради: «Ўзбекистон - келажаги буюк давлат. Бу - мустақил, демократик: ҳуқуқии давлатдир. Бу инсонпарварликларига асосланган, миллати, дини, ижтимоий аҳволи, сиёсий эътикодларидан катъи назар фуқароларнинг хуқуклари ва эркинликларини таьминлаб берадиган давлатдир» . Худди шу асарида у: «Халқ давлат хокимиятининг манбаидир. Унинг ҳохиш- иродаси давлат сиёсатини белгилаб беради. Бу сиёсат инсон ва жамиятнинг фаровонлигини, Ўзбекистон барча фукдроларининг муносиб турмушини таъминлашга каратилган бўлиши керак», деб таъкидлайди. Бу эса, сиёсий ва давлат тузилиши инсонга: «... унинг сиёсий, иктисодий ва ижтимоий турмуш тарзини эркин таплаб олишини кафолатлаши керак» "лигини англатади. Гапни бир бошдан бошлаймиз. Сиёсии соҳага нисбатан бу қоидалар хакикий демократия принципларини қарор топ-тириш; хокимиятнипг бўлиниши асосида миллий давлатчиликни барпо этиш; барча фукароларнинг конун олдидаги ҳуқуқий тенглигини кафолатловчи ҳуқуқий давлатни шакллаптириш; озчиликдан иборат миллатларнинг манфа-атлари ва ҳуқуқдарини ҳимоя килиш; бир мафкуранинг як- кахокимлигидан катъиян воз кечиш; кўппартиявийликни амалда шакллантиришдан иборат. Иқтисодий соҳа хусусида гапирадиган бўлсак, Пре-зидентимизнинг фикрича, бу куйидагиларни англатади: қуд-ратли ва барқарор ривожланиб борувчи иктисодистни 4

барпо этиш; мулк эгалари ҳуқуқдарининг давлат йўли билан химоя килинишини ва мулкчилик шаклларининг хуқукий тенглигини таъминлаш; иктисодиётни ўта марказлаштирмаслик ҳамда якка хокимликка барҳам бериш; меҳнат қилиш, дам олиш ва хар йилги хаки тўлаиадиган таътилга чиқиш буйича конституциявий ҳуқуқни амалга ошириш учун зарур шарт-шароитларни яратиш; ишсиз бўлиб қолган тақдирда мухофаза қилиш; табиатга ваҳшиёна муносабатда бўлиш, экологияга зарар етказилишига йўл қўймаслик 4 . 3 Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиклол, иктисод, сиёсий, мафкура. 1-том. I ,«Ўзбекистон», 1996, 44-бсг. 4 Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий исгиқлол, иктисод, сиёсий, мафкура. 1-том, Т Ижтимоий ва маънавий соҳада бу - инсонпарварлик ғояларига содиқлик; маънавият ва ахлоқийликни қайта тиклаш; қадимги ва замонавий маданий бойликларни билиш ва кўпайтириш; виждон ва дин эркинлиги қоидаларини қарор топтириш; ижтимоий адолат коидаларини рўёбга чиқариш; малакали тиббий хизматни таъминлаш; умумий таълим олиш, касбни ва тегишли махсус тайёргарликни утишни эркин танлашда барчага баравар хуқук, бериш; ижоднинг барча турларини ривожлантириш учун шарт- шароитлар яратишдан иборат. Ислом Каримов оилани давлат ва жамиятнинг асоси, деб хисоблайди. Шу муносабат билан у қуйидагиларни ёзади: «Оила -жамиятнинг негизи. Бизнинг давлатимизни хам катта бир оила деб тушунишимиз мумкин ва лозим. Бунда ўзаро ҳурмат ва каттиқ, тартиб бўлмаса, оиланинг барча аъзолари ўз бурчларини адо этмаса, бир-бирига нисбатан эзгулик билан мехр-окибат кўрсатмаса яхши ва муносиб тарзда яшаш мумкин эмас. Оила турмуш ва виждон қонунлари асосига қурилади, ўзининг кўп асрлик мустахкам ва маънавий аянчларига эга бўлади, оилада демократик негизларга асос солинади, одамларнинг талаб-эхтиёжлари ва қадриятлари шаклланади. Узбекларнинг аксарияти ўзининг ижтимоий сиёсий ҳаётида туб ўзгаришларни амалга ошириш сиёсатини ишлаб чикиши ва изчил рўёбга чиқариши керак» Ўзбекистон Рсспубликаси Президентининг давлат тўғрисидаги эиг асосий хулосаларидап бири шудир. Шу муносабат билан бозор муносабатларини ривожлантиришпинг давлат томонидан мувофиқлаштириб борилиши тизимида қонун 5

.«Ўзбекистон», 1996, 56-бет. Каримов И.А. Ваган саждаго.ч каби мукқаддасдир. 3-том. Т., «Ўзбекистон». 1996, 178-бет. 6

ҳужжатларининг қабул қилиниши улкан аҳамиятга эга бўлди. Булар иқтисодий эркин корхоналар ва фуқароларнинг ўзаро муносабатлари механизмини солиқлар тизими, монополистик фаолиятни чеклаш, гаров ҳукуқини жорий этиш ва корхоналар банкротлигини қонуний йўл билан тан олиш орқали белгилаб берилди. Ислоҳотчи- давлат мамлакат сиёсий хаётининг ранг-баранг бўлишига кўмаклашади. Республикада кўппартиявийлик жорий этилмокда. Бу қоида республика Асосий Қонунида мустахкамланган бўлиб, унинг асосида мамлакатимизда илк бор хокимиятнинг олий органи - Олий Мажлисга сайловлар бўлиб ўтди. Президентимиз айтганидек, ўз ислоҳотчи-давлатига ишонч хурмат Ўзбекистон ахолиси менталитетидан мустаҳкам ўрин эгаллаган. Ислоҳотларнинг хар бир одими, янги қонун ва хукумат қарорларининг хар бир лойихаси бизда инсонийлик нуктаи назаридан, одамларга наф келтириши нуқтаи-назаридан идрок этилади. Бизнинг халқимиз ғайриодатий, аммо тарақиёт учун зарур нарсаларга ишонч билан қарайди. Республикамизнинг беш йиллиги арафасида бўлиб ўтган Олий Мажлис сессиясида сўзга чиқар экан. Нрезидент Ислом Каримов қониқиш билан қуйидагиларни кайд этди: «Ана шу йиллар мобайнида давлатнинг ўзи хам анчагина ўзгарди давлат хокимияти ва бошқарув органларининг тизими ва тузилмаси бутунлай янгиланди, уларнинг иш услуби ва шакли ўзгариб бормокда, тоталитар тизимнинг қолдиклари жадал бартараф этилмокда. Давлатнинг ўтиш босқичидаги, миллий давлатчиликни қарор топтириш давридаги бундай роли, бугун кўриниб турганидек, ўзини тўла оқлади». Давлат масаласи буйича Президент Ислом Каримов асарларида илмий асослаб берилган назарий қоида ва хулосалар қайд этиб ўтилганлардангина иборат эмас. Улар мазмун мохиятан ниҳоятда чуқур, қамрови жихатидан эса ғоят даражада кенг ва ҳилма-хилдир. Юртбошимиз асарларида, нутқлари ва маърузаларида, саволларга берган жавобларида давлат ва жамият бошқарувида қонуп устуворлиги, давлатнинг асосий органлари сайланиши ва уларнинг сайловчилар олдида хисоб бериши, тайинланадиган давлат органларининг ташкилотлар олдидаги жавобгарлиги каби ўта мураккаб, жуда катта амалий, сиёсий ва улкаи тарбиявий ахамиятга эга бўлган назарий масалалар хам ўз ифодасини топган. Ислом Каримов асарларида назарий жихатдан асослаб берилганидек, Узбекистон мустақил бўлганидан кейин давлат тушунчаси, унинг мазмун-мохияти тубдан ўзгарди. Бизда барпо этилаёттан мустақил, дсмократик, ҳукуқий давлат ўзининг шакл- шамойили, сифат-мазмуни, инсонпарварлик қоидаларига асосланганлиги, инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини ҳимоя килишни ўзи учун бош максад қилиб олганлиги 7

ва бошқа хислат-фазилатлари билан собик, совет давлатидан ср билан осмончалик фарқ килади. Ўзбскистон Республикаси Олий Мажлисининг биринчи мажлисидаги маърузасида дунёда бир-бирига айнан ўхшаган иккита инсон бўлмаганидек, бир-бирига айнан ўхшайдиган давлат хам йўклигини, бундай бўлиши мумкин хам эмаслигани уқтириб шундай дейди: «Хар бир давлат - бетакрор ижтимоий ходисадир. У хар кайси халк, тарихий ва маънавий тараккиётининг хосилидир, унинг ўзига хос, ўзига мос маданияти ривожининг натижасидир» . Мамлакатимиз Олий раҳбари уша маърузасида собиқ совет давлатининг зўравонликка, тоталитаризмга, диктатурага асосланганлигини, оддий инсонлар манфаатларига зид бўлганлигини ўзининг куйидаги чукур маъноли сўзлари би- Каримов И. А . Вата н саждагоҳ каби муқаддасдир, 3-том. Т., «Ўзбекистон», 1996, 6-бет. 8

лан баён этади: «Биз ҳозир ўзгартираётган совет социалистик давлати халқимиз ҳаётига четдан зўравонлик билан жорий этилган эди. Бу давлатнинг шакли ва мохияти халқлмизнин ахлоқий, маънавий ва рухий қадриятларига тўғри келмайдиган, мос келмайдиган тизимга асосланган эди. Хўш, бундай тузум авваламбор кимга суянар эди? Бу тузум ўз халклнинг тарихини, унинг рухи ва урф одатларини, ўз авлод- аждодларини билмайдиган манқурларга таянар эди. Шунинг учун хам эски совет тузумининг байрокдорида ва шиорларида басн қилинган ғоялар амалдаги ишларидан пихоятда узоқ эди. Худди шу боис бу давлатнинг ижтимоий тизими билан халқ, эхтиёжлари уртасида жарлик пайдо булди. Яъни инсон, унинг моддий, маънавий, шу жумладан, миллий қадриятлари бу тизимда орка уринда турар эди. Бинобарин, бундай давлатнинг аввал-бошданок, истиқболи йук, эди. Собик, Иттифок, худудининг гох у, гох бу ерида руй бераётган бугунги кескин ижтимоий этник можаролар бунинг яккол мисолидир» . Юртбошимиз асарларида мустак.илликка эришганимиздан кейин биз қандай давлат куряпмиз, унинг сиёсий-хукукий ва ижтимоий негизи, киёфаси к,андай бўлиши керак, янги демократик жамият шаклланишидаги таъсири қандай булади, деган ута мураккаб назарий масалаларга атрофлича жавоб берилган. Ислом Каримов асарларини синчиклаб укиш ва улардаги назарий коида ва хулосаларни чукур мулохаза қилиш, калбдан, юракдан утказиш жараёнида бозор иқтисодиёти тамойилларига асосланган, эркин, очик, дсмократик давлат кураётганлигимизни, кураётган давлатимизнинг шаклини, кисфасини, инсонпарварлик мохиятини яккол тасаввур қиламиз. 7 Каримов И.А. Ватан саждагоҳ каби мукаддасдир, 3-том, Т., «Ўзбекистон», 1996, 7-бет. 9

Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ҳамда Президент асарларида белгилаб куйилганидек , бизнинг давлатимиз ўзининг куйидаги хусусиятларига эга : • Бизнинг давлатимиз халқ, иродасини ифода этади, унинг манфаатлари учун хизмат килади. • Давлат органлари ва жамики мансабдор шахслар жамият ва фуқоролар олдида масъулдирлар. «Соби қ тоталитар тузум шароитида, - дейди Президент, - бундай фикрни ҳ еч ким хаёлига ҳ ам келтира олмас эди. Бугун :зса инсон, унинг х,аёти, эрки, шаъни, қа др-киммати ва бошқа ҳуқуқ, ҳамда эркинликлари мукаддас булиб, давлат ҳимоясидадир» 8 . • Асосий Конунимизнинг 7-моддасида белгилаб қў йилишича, «Ўзбекистон Республикасида давлат хокимияти халқ манфаатларини кўзлаб ва Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ҳамда унинг асосида қабул қилинган қонунлар ваколат берган идоралар томонидангина амалга оширилади». Бизнинг давлатимиз энг аввало, умумжа ҳ он цив илизац иясиг а, дав лат қ урилиши со ҳ асида бошқа халқлар эришган тажрибаларга, ижтимоий қадриятларга асосланади. «Ватанимиз азалдан башариат тафаккури хазинасига унутилмас ҳ исса кушиб келган. Асрлар мобайнида халқимизнинг юксак. м аъ на в и ят , ад ол ат па рв ар ли к, м аъ ри ф а тс ев ар ли к к аб и э з гу ф азилатлари Шарқ ф алсафаси ва ислом дини таълимоти билан узвий равишда ривожланди. Ва ўз навбатида бу фалсафий- аҳлоқий таълимотлар ҳам халқимиз да ҳ осидан ба ҳ ра олиб бойиб борди. 1 Каримов И.Л., Биздан озод ва обод Ватан қ олсин. 1-том. «Ўзбекистон», 1996 94-95- бетлар. Бизнинг келажаги буюк давлатимиз ана шу фалсафага уй ғ ун ҳолда, Х ў жа Ахмад Яссавий, Хожа Баҳовуддин Нақшбанд, Имом Бухорий, Имом Термизий, Амир Темур, Мирзо Улуғбек, Алишер Навоий, Бобур Мирзо сингари мутафаккир аждодларимизнинг доно фикрларига уйғун ҳолда шаклланиши лозим» . П р е з и д е н т а с а р л а р и д а и л м и й а с о с л а б б е р и л г а н и д е к , янгиланган жамият давлатининг ривожланиш йўлига асос қилиб о л и н г а н е т а к ч и т а м о й и л л а р д а н б и р и : « И ж т и м о и й а д о л а т қоидаларини рўёбга чиқариш, аҳолининг энг ночор 10

қатламлари - кексалар, ногиронлар, етим-есирлар, кўп болали оилалар, ўқувчи- ёшларнип г дав лат томонидан иж тимоий муҳоф азага бўлган к а ф о л а т л и ҳ у қ у қ л а р и н и т а ъ м и н л а ш . Э н г т а р а қ қ и й э т г а н мамлакатларда инсонни ижтимоий муҳофаза қилиш тизими кенг к,улланилади, бунга нихоятда кўп аҳамият берилади, бизнинг шароитимизда эса бу - фуқоролар тотувлигини сақлаб қолиш кафолатидир» 10 . И с л о м К а р и м о в и ж т и м о и й ҳ и м о я л а ш н и н г ж а м и я т т а - р а к к и ё т и у ч у н н е ч о г л и к а т т а а ҳ а м и я т г а э г а э к а н л и г и н и , у фуқоролар тинчлиги - осойишталиги ва миллатлараро тотувликни таъминлаш, қонунийлик ва ҳуқуқий тартиботни қарор топтириш, сиёсий, давлат ва конституциявий тузумни мустаҳкамлаш калити эканини ўз асарларида кайта-кайта уктириб келмоқаа. Бу хакаа у шундай дейди: «Бозор муносабатларига утишнинг илк даврида биз олдиндан бу-тун ахолини ижтимоий ҳимоялаш йўлидан бордик. Бу чора-тадбирлар одамларнинг турмуш даражаси кескин пасайиб кетишининг олдини олишда мухим роль ўйнайди. 9 Ўша асар, 7-8-бетлар 10 Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиклол. иқтисод. сиёсат, мафкура. 1 -том. Т.. «Ўзб е кистон», 1996, 48-бет. 11

Республикада осойишталик ва барқарорликни саклаб қолиш омили булди» 1 1 . Қудратли, эркин, демократик давлат қуриб ва мустаҳ камлашнинг, давлатчилик негизларини белгилашнинг энг мухим омилларидан бири - ижтимоий хаётнинг барча соҳаларида адолат ва ҳақиқатни қарор топтиришдир. Ана шу назарий масалалар ҳам И сл ом Ка ри мо в а са рл ар ид а ўз ин ин г чу ку р ил ми й и ф о да си ни топган. Президентнинг «Ўзбекистоннинг сиёсий-ижтимоий ва иктисодий истикболипинг асосий тамойиллари» асарида назарий асослаб берилганидек, «бугун жамиятда ижтимоий мулкий жараёнларнинг объектив ўзгариши юз бераётган бир пайтда адолат гоясини ихчам бир хулоса билан ифодалаш мумкин. Яъни давлат жамиятнинг кескин табақаланишига - ошиб-тошиб кетган бойлару камбағал-кашшоқларга бўлиниб кетишига йўл қўймаслиги керак». Одамларнинг ўз қобилият ва эҳтиёжларини тўла намоён қилишлари ва амалга оширишлари учун зарур бўлган тенг имкониятларни ва шу жараённи вужудга келтирадиган ҳуқуқий механизмни яратиб бериш давлатнинг Президент асарларида илмий асослаб берилган асосий вазифаларидан булиб хисобланади. И н с о н н и н г ж а м и я т д а т у т а д и г а н у р н и , о б р ў - э ъ т и б о р и , тараққиётимизга ижобий таъсир кўрсатиши давлат томонидан ана шу масаланинг тез ва ижобий ҳал этилишига бевосита боғлиқдир. Президент асарларида илмий асослаб берилганидек, жа- миятимизда ҳалол меҳнат қилаётган хар бир кишига ўз оиласини боқиш, билим олиш, тиббий хизматдан фойдаланиш, ўзининг ва кариндош- уруғларининг кадр-қимматини ҳимоя қилиш учун баравар имкони- 11 Каримов И.Л. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т., «Ўзбекистон», 1997,218-бет. ятларни вужудга келтириш ва амалга ошириш давлатимизнинг яна бир муҳим вазифасидир. Ислом Каримовнинг давлат хакидаги назарий таъли-мотида суд ислоҳотини чукурлаштириш, хокимиятнинг учинчи - мустакил ва карам булмаган тармоги сифатида бутун одил судлов тизимини демократлаштириш - ҳуқуқий давлатни мустахкамлашнинг мухим йуналишларидан бири тарика-сида алохида аҳамият касб этади. Ижтимоий тараккиётимизнинг ҳозирги тарихий босқичида фуқороларнинг ҳақ-ҳуқуқларини, 12

эркинликларини, шаъни, қадр- киммати, миллий гурурини ҳимоя қилиш асо сида ижтимоий адолатни қарор тонтириш судларнинг на ҳуқуқ тартиботни муҳофаза қилиш органларининг фаолиятида асосий мезонга айланмоғи лозим. Одамларнинг судларга булган эскича караш, тасаввур ва тушунчаларини батамом ўзгартириш зарурлигини ҳаёт такозо этмоқда. Одамлар ҳозиргача ҳам кўпинча, суд булди, деса кимдир жазо олди, кимнингдир тақаири хал булди, деб тушунишади. Ҳолбуки, суд булди, деганда, одамлар хямоя килинди, хж жойида қарор топди, деган тушунча одамлар онгига мустаҳкам сингиши керак. Бунинг учун, - дейди Президент, - суд жазоловчи органдан оддий одамларнинг ҳуқуқлари ва манфаатларини ҳимоя килувчи органга, ижтимоий адолат посбоиига айланиши, халқнинг ишонч калъасига айланиши, ҳукм чикарувчи судьяларнинг чинакам мустакиллигини таъминлаш лозим. Ислом Каримов бу хусусда биринчи чакириқ, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг ўн тўртинчи сессия-сидаги маърузасида куйидагиларни алоҳида таъкидлади: «Фақат шундай қилганда хозир судни жазоловчи орган деб биладиган одам судга ўз ҳуқуқлари ва эркинликларини, ман фаатларини ҳимоя қилиши лозим булган орган сифатида мурожаат киладиган бўлади. 13

Ана шундагина суд хокимият-нинг хақиқий мустакил учинчи тармоғига айланади» 1 2 . Президент суд қарорларини ижро зтиш тизимини кайта ташкил этиш чора-тадбирларини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш зарурлигини биринчи чакирик Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг олтинчи сессиясида ( 1 9 9 6 йил 29 август) сўзлаган нуткида таъкидлаганди. Уша нутқида Ислом Каримов бугунги кунда айрим суд қарорлари ўз вақтида ижро этилмаяпти дейди. Хар б ир с у д қ а р о р и с ў з си з ба жа р и ли ши н и т а ъм ин ла шг а им к о н бе р а д иг а н п у х т а м ех а н и зм ба р п о э т ил м а г а н ин и, к о л а в е р с а , хужалик судлари тизимида бундай тузилма умумаи йўқлигини бунга сабаб қилиб курсатди. Суд қарорлари ижросини тартибга солиб турувчи конун қабул қилиш зарурияти тугилганлигини кайд отди: судларнинг ижро этувчи хокимият ва энг аввало жойлардаги хокимлар ва прокуратура органлари билан ўзаро муносабатларини тубдан қайта куриб чиқиш фурсати етди. Хокимлар судларни камситишга, хар кандай усуллар билан уларга ўз таъсирини утказишга уринаётган доллар ҳам маълум. Бундай фактларнинг қатъият билан пайи қирқилиши керак. Ислом Каримов асарларида адвокатлар тизимининг мавқеи ва аҳамиятини кескин кўтариш, улар биринчи навбатда судлов амалиётида ҳуқуқий меъёрларга катъий риоя этили-шини таъминлашлари, ўз ҳимояларидаги фуқароларнипг хукуқаари, шаъни в а кадр-кимматиии ҳимоя қилишлари лозимлиги кайта- қайта тилга олиб келинаётганини зўр мамнуният билан айтмасдаи утиб булмайди. 1 2 Каримов И. А. Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда. Т., «Ўзбскистон», 1999, 29-30-бетлар 14

Мамлакатимиз раҳбари адвокатлар мавқеи ва аҳамияти-ни кескин кутариш зарурлиги хжидаги иазарий қоидасиии ижодий ривожлаитириб ва бойитиб, Республика Олий Мажлисининг ун тўртинчи сессиясидаги маърузаси (1999 йил 14 апрел)да шундай дейди: «Биз адвокатура тизимини кучай-тириш ва унинг чинакам мустакиллигини таъминлаш, уларнинг ваколатлари ва мақомини прокуратура макомига тенг-лаштириш учуи конунчилик соҳасида ҳ а м , а м а л и й и ш л а р с о ҳ а с и д а ҳ а м к ў п г и н а ч о р а - т а д б и р л а р курмоқаамиз. Ҳар қандай суд жараёнида, жиноий иш кўрилаётгаи бўлса ҳам, бир томонда айбловчи, иккинчи томоида тенг ҳуқуқ, билан ҳимоячи сўзга чикади. Фақат қонунга буйсунувчи суд, судьялар эса қонуний ҳуқуқларга, ўз виждоига амал қилиб, айбловчи ва ҳимоя килувчи то мо нл ар ни н г ф и кр ла ри ни х ол ис он а хи со бг а ол иг и а со си да мустакнп равишда адолатли қонуний хукм чикаради» Президептиинг «Тарихий хотирасиз келажак йўқ», «Ўз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурмоқдамиз», «Ўзбекистоннинг с и ё с и й - и ж т и м о и й в а и қ т и с о д и й и с т и қ б о л и н и н г а с о с и й тамойиллари», «Ўзбекистон буюк кслажак сари», «Ўзбекистоп XXI а с р г а и н т и л м о қ а а » н о м л и в а б о ш қ а к ў п ч и л и к а с а р л а р и , маърузалари, нутклари, саволларга бергаи жавобларида олдимизда фуқоролик жамиятини куришдек нихоятда мухим, келажагимизии хал килувчи вазифа турганлиги таъкидланган. Бу соҳада дастлабки, а м м о м у х и м қ а д а м л а р к у й и л д и . « Б и з ф у қ о р о л и к ж а м и я т и н и куришга интил моқаамиз. Бунинг маъноси шуки, давлатчилигимиз ривожлана борган сари бошқарувнипг турли хил вазифаларини бевосита халққа топшириш, яъни ўзини ўзи бошқариш органларини янада ривожлантириш демакдир» 1 3 . Тарихий тараққиёт жараёнида бугунги утмиш даври учун мухим ва зарур булган давлатимиз функциялари ва аломат-лари б о р а - б о р а т а д р и ж и й р а в и ш д а м а р к а з д а н ж о й л а р г а , д а в л а т хокимияти органларидан жамоат бирлашмалари ва фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари зиммасига ута боради. Буни хаётнинг ўзи такозо этмоқаа. Президент асарларида илмий-назарий жихатдан асослаб б е р и л г а н и д е к , ф у қ о р о л и к ж а м и я т и д а д а в л а т х о к и м и я т и в а бошқарув органлари умуммиллий манфаатларга дахлдор энг мухим вазифаларни амалга оширади. 1 3 Каримов И.А. Ватан саждагоҳ каби мукаддасдир. 3-том. Т„ «Ўзбекистон». 1996. 11-бет 15

Ислом Каримов давлат хокимияти органлари томонидан амалга ошириладиган э иг мухим умуммиллий вазифалар ни- малардан иборатлигини ўз асарларида аник ва равшан баён этди. «... Шунд ай д авлат ва иж т им оий т уз илм а н рат иш керакки, - дейди бу хакаа у, - уида кучли марказий ҳокимият ўз саъй- ҳаракатларини мудофаа, давлат хавфсизлиги ва фуқароларпинг хавфсизлиги, тартиб-интизом, ташци сиёсат, валюта-молия, солиқ тиз им ин и ш акллан т ириш , қон ун лар цабул цилиш ва жамиятпинг бошца стратегии вазифаларини амалга ошириш спнгари асосий умуммиллий вазифаларга царатмоги зарур» 1 4 . Хужалик юритувчи субъектлар фаолиятининг ҳуқуқий шарт- шароитларини яратиш, экология масалалари, умумреспублика транспорт ва мухандислик коммуникацияларини ривожлантириш, янги тармокаарни вужудга келтирадиган ишлаб чиқаришни барпо этиш ва бошқа шунга ухшаш стратегик аҳамиятга молик масалалар ҳам давлат микёсида хал этилади. Ислом Каримовнинг «Янгича фикрлаш ва ишлаш - давр талаби», «Ўзбекистон XXI асрга иитилмокаа», «Ўз келажаги-мизни ўз кулимиз билан курмокаамиз» асарларида аник белгилаб б е р и л г а н и д е к , б о з о р и с л о ҳ о т л а р и н и а м а л г а о ш и р и ш , тадбиркорликн и рагбатлан тири ш, хусусий мулкни рив ож лан- т и р и ш , а х о л и н и и ш б и л а н т а ъ м и н л а ш , и с т е ъ м о л б о з о р и н и тулдириш, ижтимоий инфратузилмани ривожлантириш, одам- л а р н и н г м о д д и й ф а р о в о н л и г а н и о ш и р и ш в а а х о л и н и к у ч л и иж тимоий мухоф аза қилиш сингари долган барча масалалар маҳаллий хокимият идоралари ҳамда фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари томонидан хал этилиши керак. Ислом Каримов асарларида фуқоролик жамиятини кўришда бир канча ваколатли вазифаларни давлатдан фуқороларнинг ўзини ў з и б о ш қ а р и ш о р г а н л а р и г а , б и р и н ч и н а в б а т д а м а ҳ а л л а л а р и х т и ё р и г а б о с к и ч м а - б о с к и ч т о п ш и р и ш к ў з д а т у т и л г а н л и г и белгилаб берилган. Маҳалла - ўзини ўзи бошқаришнинг ноёб, асрлар синовидан утган самарали бугинидир. Маҳалла жамоа аъзоларини уюштириш, бошини-бошига ковуштириш, дустлик, қон-қардошлик, ҳамкорлик, ҳамжихатликни шакллантириш ва мустахкамлашнинг, миллий қадриятлар қарор топиши ва ривожлапишининг, 1 4 Каримов И.А. Янгича фикрлаш ва ишлаш - давр талаби, 5-т. ']'., «Ўзбскистон», 1997, 129- 130 бет 16

миллий урф - одатлар ва анъаналарни сакааб туриш, тиклаш, ривожлантириш ва хаётга жорий этишнинг, усиб келаётган ёш авлодни миллийлик, миллий гурур ва ифтихор, халқпарварлик, ватанпарварлик рухида тарбиялашнинг тарих синовидан утган, хастда ўзини оқааган ва оклаб келаётган энг мухим омилларидан булиб хисобланади. Маҳалла ахли бир-бирининг ахволидан, иссик-совугидан бохабар булиб туришади, яхши-ёмон кунида ҳамкор-ҳамдард бўлишади. Хонадонлардан бирида бирон-бир кор-хол, гам-ташвиш р у й б е р г у д е к б у л с а , б и р и н ч и б у л и б к у н и - к у ш н и л а р , маҳалладошлар хабар топиб, кумак беришга, дардкашнинг дардига м ал ҳа м б ўл иш га , мо дд ий - ма ън ав ий , ру хи й к ум ак б ер иш га ошикадилар. Туй- маъракалар ҳам, хайиту байрамлар ҳам, хашарлар ҳам маҳаллада ўзаро ҳамкорликсиз утмайди. М аҳаллаларда маданий, аҳлоқий, сиёсий- хукуқай, икти- содий ва бошқа масалаларга дойр жамоатчилик фикри шаклланади. Озодагарчилик, тартиб-интизом, экология масалалари, табиатни эъзозлаш, газ, сув, электрдан тежаб-тергаб окилона фойдаланиш, болалар тарбияси, исрофгарчиликка қарши кураш, т ў й т а н т а н а л а р и , ю б и л е й л а р н и з а м о н а в и й т а л а б л а р а с о с и д а у т к а з и ш , м а д а н и я т , м а ъ н а в и я т в а м а ъ р и ф а т н и ю к с а л т и р и ш , ҳуқуқий таълим-тарбияни яхшилаш сингари масалалар буйича умуммаҳалла миқёсида доимий равишда тадбирлар ўтказилиб турилади. Маҳалла кекса авлод билан навкирон авлодни туташтириб, қ о в у ш т и р и б т у р а д и г а н , ҳ а ё т г а э н д и г и н а к и р и б к е л а ё т г а н норасидалар, йигит чалар в а кизалокаар ни ёши улуг, ҳаётий тажрибаси бой, ақли зукко кишилар йўл- йўриқлари, ўгитлари асосида тарбиялайдиган, сабок берадиган маскандир. Кимнинг кимлиги, нималарга қодирлиги, билимдонлиги, ҳаётий тажрибаси, феъл-атвори, иймон-эътиқоди, ҳалол-поклигини аник белгилаб бсрадиган, тошу тарозидан утказадиган асосий маскан, энг катта мезон - маҳалладир. Маҳалланинг таълим-тарбия мактаби, ҳаёт дорилфунуии сифатидаги аҳамияти шу қадар каттаки, унинг бу борадаги урни ва ролини аник ва мукаммал баён этиш, моҳиятини тула ёритиш ҳеч ҳам мумкин эмас. 17

М аҳалла томонидан амалга оширилаё тган иж тимоий- иктисодий, сиёсий, аҳлоқий, таълиг -тарбиявий, ҳуқуқий, маданий- маърифий соҳалардаги вазифалар ҳаддан ташкари кўп ва хилма- хил, камрови нихоятда кенг. Маҳалла ваколатига кирадиган функциялар фуқаролар-нинг ўзини ўзи бошқариши ҳақидаги қонунлар, қарорлар ва расмий хужжатларда белгилаб берилган. Ислом Каримов «Ҳалоллик ва фидойилик фаолиятимизнинг асосий мезони булсин» номли рисоласида ўзини ўзи бошқаришнинг халқимиз анъаналари ва қадриятларига жуда мос булган усули - маҳаллалар тизими сунгти йилларда жуда катта нуфузга эга булиб бораётганлигини, зеро, унииг кулидан келмайдиган иш йўқлигини куйидагича ифодалайди: «Зеро, барчамиз маҳаллада усганмиз. Унинг нуфузини кутариш, билингки, нафақат иктисодий, нафақат и ж т и м о и й , б а л к и б у - с и ё с и й , т а р б и я в и й , у л к а н м а ъ н а в и й ма са ла ди р. Би з м ах ал ла ла рг а ш у ну қт аи н аз ар да н ка ра ши ми з лозим. Маҳалланипг хар қандай масалани ечишга қурби етади. Нега деганда, энг адолатли мухит, энг адолатли ижтимоий шароит, вазият фақат маҳаллада бўлиши мумкин. Ҳеч бир корхона, ҳеч бир давлат идораси ёки жамоат ташкилоти бу борада маҳалла билан тенглаша олмайди. У ерда хает тажрибаси катта, заминга яқин, кў пн и ку рг ан , ба рч а иш ни ж ой ж о йи га к уя о ла ди га н ф ид ой и одамлар яшайди ва ишлайди. Энг зуравон, манаман деган одам ҳам маҳалла ахли олдида юввош булиб колади. Нега деганда, ҳамма - у кандай одам булмасин, кайси лавозимда утирмасин, маҳалла ахдига буйсўнишга мажбур. Шунинг учун, такрор айтаман, айрим «бсли бакувватлар» ҳам, қутуриб кетаётган баъзи кимсалар ҳам маҳаллага қулоқ солади. Қулоқ, солмай ҳам кўрсин-чи! Шундай экан, барча масалада маҳаллаларга суянган ҳолда ишлашимиз, келажагимизни улар ёрдамида кўришимиз лозим» 1 5 . Президен т асарларида илмий асослаб берилган назарий к о и д а в а х у л о с а л а р м а з м у н в а м о х и я т и д а н а н г л а ш и л и б т у р и л г а н и д е к , д а в л а т , д а в л а т г а к а р а ш л и т у з и л м а л а р у т и ш даврининг бошида хал килувчи роль уйнади. У ислоҳотларнинг ташаббускори булиб майдонга чикаи, устувор йуналишларни танлашда фаол иштирок этди, ислохотларни руёбга чиқаришни, қабул қилинган қарорлар ижроси устидан назорат олиб боришни таъминлади. Мустақилликнинг дастлабки, энг оғир йилларида д а в л а т а х о л и н и н г и ж т и м о и й 1 5 Каримов И.А. Биздан озод ва обод Ватан қолсип. 2-том. Т., «Ўзбекистон», 1996, 2 81-бет. 18

ж и х а т д а н з а и ф к а т л а м л а р и н и , к о л а в е р с а , а м а л д а р е с п у б л и к а н и н г б у т у п а х о л и с и н и у т и ш даврининг кийинчиликларидан ҳимоя қилишдек мураккаб вазифани ўз зиммасига олди. Иулбошчимиз юкоридаги фикрларини янада давом эттириб, биринчи чакирик Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг олтинчи сессиясида сўзлаган нуткида куйидагиларни алоҳида таъкидлади: «Айпан давлат янги ҳуқуқий база ва янги ижтимоий м ун ос аб ат ла р ш ак лл ан и ш ид а, э рк ин д ем ок ра ти к м еъ ёр ла рг а утишда, кўп укладли иктисодиёт ва бозор инфраструктурасининг қарор топишида, янги банк, молия, солик тизими шаклланиб, янги мазмун билан бойишида ташаббускор бўлди» 1 6 1 6 Каримов И.А. Янгича фикрлаш ва ишлаш - давр талаби 5-том. Т., «Ўзбекистон», 1997, 129- бет. 19

"Ўзбекистон келажаги буюк давлат. Бу мустацил, демократик ҳ у к у ц и й д а в л а т д и р . Б у - и н с о и - парварлик коидаларига асосланган, миллати, дини, ижтимоий аҳволи, сиёсий эътицодларидан цатьий назар фуцароларнинг ҳуқуклари ва эркинлик-ларини таъмиплаб берадиган давлатдир 1 7 И.А.Каримов И.А. Каримов асарларида ҳуқуқ масалаларининг ривожлантирилиши И псоп тарихида янги дав р — И нсон ҳуқуқлари дав ри бошланди. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти 1995—2005 йилларни сайёрамизда «Инсон ҳуқуқлари ўн йиллиги» деб эълон қилди. И н с о н ҳ у к у к л а р и н и ҳ и м о я қ и л и ш м у с т а қ к и л и г и м и з Қ о м у с и б ў л м и ш К о н с т и т у ц и я н и п г а с о с и й т а м о й и л и , Ў з б е к и с т о н Республикаси ижтимоий-сиёсий тизимини тубдан ислоҳ қилишнинг асосий йўналиши ва якуний мақсадидир. Ўзбекистон Республикаси Президента И. А. Каримов инсон ҳукуқлари соҳасида амалга оширилиши лозим булган куйидаги беш стратегик йуналишни белгилаб берди: биринчидан, инсон ҳуқуклари ва - эркинликларини ҳимоя қилишнинг самарали механизмини таъминлаш; иккинчидан, инсон ҳуқуқлари буйича халқаро ҳуқуқнинг умум эътироф этган тамойиллари ва нормалари асосида миллий конунчиликни такомиллаштириш; учинчидан, қабул қилинган қонунларга оғишмай амал қилиш м е х а н и з м и н и и ш л а б ч и қ и ш в а и ж т и м о и й ҳ а ё т н и н г б а р ч а жабҳаларида қонун устуворлигини таъминлаш; 1 7 Каримов И.А. Ўзбскисюннинг ўз истиклол ва тараққиёт йўли. Ўзбекистон, 1992 йил, 15 - 16-бетлар 20

тўртинчидан, судлов ислоҳотини амалга ошириш йўли билан суд тизимини демократлаштириш; бешинчидан, ахоли, айниқса, ёшлар ва мансабдор шахслар уртасида ҳукуқий тарбия ишларини тубдан яхшилаш, уларнинг ҳуқукии онги ва маданиятини ошириш 1 8 . И нс он ҳу ку қл ар и му ам мо си — хр зи рг и за мо нн и нг э н г долзарб муаммоларидан. Инсон ҳуқуқлари — жамиятнинг энг олий қ а д р и я т и д и р . И н с о н ҳ у к у к л а р и — м у ҳ и м к о н с т и т у ц и я в и й институт. Инсон ҳуқуқлари — бутун инсониятнинг интилишлари, орзу- умидларини ўзига ж амлаган кенг камров ли тушунчадир. Инсон ҳукуқлари XXI аср тараққиётининг асоси ва давр талабидир. Инсон хуқуқлари — демократик-ҳуқукий давлатнинг эпг м у ҳ и м б е л г и с и . И н с о н ҳ у қ у к л а р и — х а р б и р д а в л а т н и н г демократик тараккиёти даражасини курсатувчи муҳим мезондир. Шунинг учун ҳам, инсон ҳуқуқлари Халқаро ҳуқуқда ва миллий ҳуқуқий тизимда муҳим урин тутади. XXI аср бошида олдимизда мураккаб вазифалар турибди: биринчидан, бутун бир авлоднинг руҳиятини ўзгартириш ва унда янги сиссий ва ҳуқуқий маданиятни тарбиялаш; иккинчидан, жамиятимизнинг айрим гурухлари уртасида хар қандай экстремизмни, муросасизликни истисно этиш ҳамда хар бир шахснинг ҳуқуқ ва эркинликларига риоя этилишига кумаклашиш. Ўзбекистон 100 даи ортиқ халқаро шартномалар ва конвснцияларга, шу ж умладан инсон ҳукуқлари буйича 40 дан ортиқ ҳужжатларга кушилди. Булар орасида Инсон ҳукуқлари умумжаҳон декларацияси, Фуқоролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги, Иктисодий, ижтимоий в а м а д а н и й ҳ у к у қ л а р т ў ғ р и с и д а г и Х а л қ а р о П а к т л а р , Б о л а ҳуқуқлари тўғрисидаги, оналикни муҳофаза ўилиш тўғрисидаги Конвенциялар бор. Ҳозирги вактда Ўзбекистонда инсон ҳукуқлари тўғрисидаги конунчилик ҳужжатлари тизимини вужудга келтирувчи 100 дан ортик, муҳим қонунлар қабул қилинган. Бу қонунлар инсон ҳуқукларининг қуйидаги турларига бағишланган. 1 8 Каримов И. А. Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда.— Т.: Ўзбекистоп, 1999.— 25-бет 21

Биринчидан: фуқароларнинг шахсий ҳуқуқлари тўгрисидаги крнунлар. Чунончи, виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тутрисида (янги таҳрирда), таълим тўғрисида, фуқароларнинг м у р о ж а а т л а р и т ў ғ р и с и д а , ф у қ а р о л а р н и н г ҳ у к у к л а р и в а эркинликларини бузадиган хатти-ҳаракатлар ва қарорлар устидан судга шикоят қилиш тўғрисид а, муқобил хизмат тўғрисида в а бошқа қонунлар қабул қилинди. Иккинчидан: фуқароларнинг сиёсий ҳукуклари тўгрисидаги қ о н у н л а р . С и ё с и й п а р т и я л а р т ў ғ р и с и д а , о м м а в и й а х б о р о т в оситалари тўғрисида, П резидент сайлов и, Олий М аж лисга, маҳаллий Кенгашларга сайлов тўғрисида, фуқороларпинг сайлов ҳукукларининг кафолатлари тўғрисида, касаба уюшмалари тўғрисида ва бошқа крнунлар қабул килинди. Уч ин чи д ан : ф уқ ор ол ар ни нг ик ти со д ий в а и ж т им ои й ҳуқуқларига оид қонунлар. Бу соҳада ҳозирдаёқ 100 га яқин, шу жумладан мулк, тадбиркорлик, ижара, ер тўгрисидаги, давлат тасарруф идан чиқариш в а хусусийлашт ириш, дав лат уй-ж ой фондини хусусийлаштириш, меҳнатни мухофаза қилиш суғурта, аҳолини иш билан таъминлаш, истеьмолчиларнинг ҳукукларини ҳимоя қилиш туғрисидаги ва ботпқа қонунлар қабул қилинди. Халқаро ҳукуқнинг умумэътироф этилган тамойилларига содиқ бўлишликни ўз миллий манфаатларимиз тақозо этмокда. Бу Ўзбекистон учун халқаро ҳукуқ нормаларининг устуворлиги эъти- роф этилишини, инсон ҳуқукларини мустахкам-лашга мойилликни, демократия, фуқаролар осойишталиги, миллий ва миллатлараро тотувлик ғояларига содикликни билдиради. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг тавсияларига кура Ў з б е к и с т о н д а и н с о н ҳ у қ у қ л а р и б у й и ч а к у й и д а г и м и л л и й институтлар тузилган ва ишлаб турибди: 1. Инсон ҳукуқлари буйича Олий Мажлис вакили (Омбудсман) ( 1 9 9 5 йил); 2. Олий Мажлис хузуридаги Амалдаги конун ҳужжатлари мониторинги институти (1996 йил); 3. Инсон хуқуклари буйича Ўзбекистон Республикаси Миллий маркази (1996 йил). 22

$Омбудсман Ўзбекисчонда анча кенг ҳуқуқий мақомга эга. У ни нг ф ао ли ят и да в л ат в а ф уқ ар о, ж а ми ят в а ш ах с ўз ар о алоқаларининг энг муҳим соҳаларини, тарбиявий ва маърифий вазифаларни камраб олади. Омбудсман инсон ҳуқуқлари тўғрисида Омбудсман ўзининг хар йилги маърузасида парламентга маълум қилади. Ҳозирги кунда бу соҳада турган энг муҳим вазифалардан бири, мамлакатимиз минтакаларида Инсои хуқуклари буйича вакил самарали фаолият курсатиши учун шарт-шароит яратиш, Омбуд сман институтининг ҳақиқии мустакиллигини таъминлаш зарур 19 . Бундан ташқари, инсон ҳуқуклари соҳасида Миллий ҳаракат дастурини ишлаб чиқиш 20 , инсон ҳукукларини ҳимоя қиладиган давлат ва жамоат ташкилотларинннг яхлит тизимини барпо этиш лозим" 21 . Ў з б е к и с т о н д а и н с о н ҳ у к у қ л а р и в а д е м о к р а т и к институтларни ривожлантиришдаги устувор йуналиш қандай? Шаҳар ва кишлоқларда одамларнинг, ёшларнинг, аёлларнинг кексаларнинг ўз ҳукуқларини билиш ва улардан фойдаланишга булган интилиши кучайиб бормокда. Бу — Ўзбекистоннинг, давлат м у с т а қ и л л и г и й и л л а р и д а п а й д о б у л г а н с и ё с и й в а ҳ у қ у к и й маданияти учун янги ҳодисадир. « Ў з ҳ а қ х у қ у к и н и т а н и й д и г а н , ў з к у ч и в а қ о б и л и я т и г а таяниб яшайдиган, атрофида рўй бера-ётган воқеа-ҳодисаларга мустакил муносабатда бўладиган, шу билан бирга, ўз шахсий манфаатлариии мамлакат ва халқ манфаатлари билан уйғун ҳолда кўрадиган эркин шахсни шакллантириш учун барча зарур шарт- шароитларни яратиш даркор» 22 . 19 Ка римов И . А . Ўзбекистон XXI асрга интилмокда.— 1.: Ўзбекистон, 1999. 30-бет. 20 Кари мов . И . А. Ўзбекистон XXI асрга интилмокда.— Т.: Ўзбекистон, 1999.— 26-бет 21 Каримов И. А. Озод ва обод Ватаи, эркии ва фаровон ҳаёт — пировард максадимиз.— Т.: Ўзбекистон, 2000.— 12-бет. 22 Карнмов И. А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон \ас1 — пировард максадимиз. Г.: Ўзбекистон, 2000.— 12-бет. 23$

"Ҳуқуқ ҳаётимизнинг ажралмас қисми бўлишига эришмозимиз даркор" И. А. КАРИМОВ Хулоса Маълумки, Ўзбекистон 70 йилдан ортикрок вакт давомида собик Иттифок таркибида булган. 1991 йил 31 августда Ўзбекистон халқи азалий орзуси бўлмиш ўз мустақиллигига эришди, юртимизда истиқлол шабадаси эса бошлади. Халқимиз ўз олдига демократик ҳуқуқий давлат барпо этишни олий максад қилиб қўйди. Бу йўлда олий қонунчилик органи Олий Мажлис кўппартиявийлик тизими асосида шакллантирилди, халқимиз давлат бошқарувинини миллий анъаналаримиздан келиб чиққан ҳолда ўзи ишонган вакили бўлмиш президент Ислом Абдуғаниевич Каримовга топширди. Шу ўринда тарихга бир назар ташласак. Маълумки, Ўрта Осиёдан нафақат адабиет, илм-фан, маданият, санъат сохаларидагина эмас, балки д ав ла тч ил ик , ф ал са ф а , ҳ уқ уқ с ох ал ар и б уй ич а б ую к да хо ла р етишиб чиккан. Шулар орасида «Шарқ Арастуси» Форобийдир. Унинг «Фозил одамлар шахри», «Сиёсат ал-мадония» китобида олийжаноб жамият, адолатли тузум, одил хукмдорлар ҳақида ўз ф икр-мулоҳазаларини езади. Унинг фикрича, фозил давлат ҳукмдори мана шу давлат аҳолисига бошчилик қилиши ва 12 хислатларга, яъни тўрт мучали сог, фаросатли, зийрак, хотираси к у ч л и , з е ҳ н и ў т к и р , м а ъ р и ф а т л и , н а ф с и н и т и я о л а д и г а н , қатъиятли ва саботли бўлиши керак. Ўзбек давлатчилиги мана шундай мутафаккирларга ва уларнинг нодир меросларига эга. Амир Темур Осиё давлатларининг, ўзбек давлатчилигининг равнақи рамзидир. Дархақиқат, Амир Темур йирик империя тузиб, уни бошқаришда ажойиб демократик характердаги тузукларга эга бўлган. Бу тузуклар давлат бошқарувини тартибга солган. Мисол учун, Амир Темур давлат ишларининг 9 улушини Кенгаш, Тадбир ва Машварат билан, бир улушигина эса килич билан бажо келгпирган. Бундан ташкари, Амир Темур давлатни идора қилишда 12 қоидага а с о с л а н г а н . У ш б у 24

т у з у к л а р и о р к а л и А м и р Т е м у р ў з б е к д а в л а т ч и л и г и г а у л к а н ҳ и с с а қ ў ш г а н . Ю к о р и д а г и л а р н и таъкидлашнинг сабаби шуки, ўзбек давлатчилиги тарихи мана шундай бой тажрибага эга эканлигини исботлашдан иборат эди. Мана шундай бой тажрибага эга халқнинг етакчиси сифатида XX асрпинг сўнгги ўн йиллигида И.Каримов майдонга чиқди. Айнан мустақиллик даврида эришилган барча ютукларни халқимиз унинг номи билан боғлайди. Президентимиз илгари сурган ғоялар унинг асарларида кенг ифодалаб берилган. . Президентимиз ўзининг деярли ҳар бир чиқишларида давлат ва ҳуқук масалаларига кенг тўхталиб ўтади. Ушбу курс ишини ёзиш орқали президентимизнинг давлат ва ҳуқуқ масалаларида илгари сурган окилона ғояларини яхшилаб англаб етдик. Фикримни тамомлар эканман, шуни таъкидлаб куймокчиманки, хозирги кундаги утиш даври мураккабликларини инкор этмаган холда Ўзбекистон келажаги порлок булишига ишончим комил, зеро буюк тарихга эга булган буюк халқнинг келажаги буюк булиши шубхасиздир. 25

I. Раҳбарий адабиётлар: 1. Ўзбекисто н Республикаси Конституцияси, Тошкент, «Ўзбекистон», 2003 йил. 2. Каримов И.А. «Ўзбекистон XXI асрга интилмокда», Т.: 1998, «Ўзбекистон» 3. Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. 1-том. Т., «Ўзбекистон», 1996 4. И . А . К а р и м о в Б и з д а н о з о д в а о б о д в а т а н қ о л с и н . Т . 2 . - Т . , «Ўзбекистон», 1996. 5. К а р и м о в И. А. В а т а н с а ж д а г о ҳ ка б и му қа д д а с д и р . 3 - т ом . Т . , 1996 6. Каримов И. А. Ўзбекистоннинг ўз истиклол ва тараккиёт йўли.- Т., 1992. 7. Каримов И. А. БМТ Бош Ассамблеясининг 48-сессиясида Ў зб е ки с т о н Р е с п у б ли ка с и Пр е зи д е н т и И. А. К а р и м о в ни н г н у т ки. - Т. , 1993 8. Каримов И. А. Янги уй курмай туриб, эскисини бузманг.— Г., 1993 9. Каримов И. А. Ўзбекистон иктисодий сиёсатининг устувор йуналишлари 10. Каримов И. А. Буюк к е лажагимизнипг ҳуқуқий кафола-ти,- Т., 1994 11. Каримов И. А. Ўзбекистон XXI аср бусагасида: хавфсиз-ликка тахдид, барқарорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари.- Т., 1997 II. Махсус адабиётлар: 1. Муаллифлар жамоаси. Давлат ва ҳукук назарияси. ТДЮИ, Тошкент - 2000 йил 2. А.Саидов, У. Тожихонов. Давлат ва ҳуқуқ назарияси, 2 жилдли, ИИВА, Гошкент, «Адолат»-2001 йил 3. А.Саидов, У. Тожихонов, X. Одилқориев. «Давлат ва ҳукук асослари». ИИВА, Тошкент, «Шарқ» нашриёти - 2002 4. 3. Исломов. «Давлат ва хукуқ: умумназарий масалалар», Тошкент, «Адолат» 5. Б о б о е в Х. Б. в а Од и л ко р и е в Х. Т. ум у м и й т а х р и р и о с т и д а. 26

Давлат ва ҳуқук. Назарияси. ТДЮИ. 2000 й. 6. Ю ри ди к а там ала р ком ус ий л уғ ат и, му алл иф ла р ж амоа си, ТДЮИ, Шарқ нашриёти, 2003 йил II. Қўшимча адабиётлар: 1. Юридик энциклопедия //Таджиханов У. тахрири остида, Тошкент, «Шарқ» нашриёт - матбаа акциядорлик компанияси бош тахририяти, 2001 йил 2. Форобий хикматлари. Фозил одамлар шаҳри. Т., 1993 йил, 186-бст. 27

O'xshashlar

Жамият, давлат ва ҳуқуқ

Марксизмнинг давлат ва ҳуқуқ таълимоти ва унинг инқирози

Ҳуқуқ тизими ва тушунчаси

Ҳуқуқ принциплари ва функциялари

Давлатнинг келиб чиқиши хақидаги турли хил назариялар