Исломнинг марказий Осиё минтақасидаги ўрни ва аҳамияти тарих ва ҳозирги замон - Huquqshunoslik - Referatlar

Исломнинг марказий Осиё минтақасидаги ўрни ва аҳамияти тарих ва ҳозирги замон

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

134 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Исломнинг марказий Осиё минтақасидаги ўрни ва аҳамияти тарих ва ҳозирги замон Режа: 1. Марказий Осиё минтақаси, хусусан, Моварауннаҳрда динларнинг ривожланиши ва жамият маънавий ҳаётида тутган ўрни. ( исломгача б ў лган давр ). 2. Ҳ озирги Ў збекистон ҳ удудида ислом тарихи. Марказий Осиё мутафаккирларининг ислом илмлари ва маданияти ривожидаги ў рни. 3. Ханафийлик – исломдаги энг муътадил маз ҳ аб. Тасаввуф. Ба ғ рикенглик анъаналари. 4. Ҳ озирги даврда минтақа халқлари ҳ аёти ва кишиларнинг маънавий-а ҳ лоқий қарашлари шаклланишида ислом динининг ў рни ва а ҳ амиятининг ў сиши: сабаблар, омиллар, истиқболлар.

www.arxiv.uz Марказий Осиё минтақаси , хусусан Мовараунна ҳ рда исломгача б ў лган даврда ҳ ам турли динларнинг ривожланиши ва уларнинг жамият маънавий ҳ аётида му ҳ им ижобий ў рин тутган . Қадимги Турон замин милоддан аввалги 2000 йиллардаё қ диний эътиқодлари муста ҳ камлиги ў зининг давлатчилигига эга б ў лганлиги сабабли юксак ижтимоий – маънавий тараққиётга эришган. Ў з урф-одатларини, эътиқодини сақаб қолиш ва ривожлантиришга ало ҳ ида эътибор берганлар. Марказий Осиё к ў пдан к ў п эътиқодлар, диний фалсафий таълимотлар ватанидир. Қадимги тарихдан маълумки, Мовараунна ҳ рда турли диний эътиқодлар б ў лишига қарамасдан, диний ба ғ рикенгликка риоя қилиб яшаганлар. Шуни ало ҳ ида таъкидлаш лозимки, Марказий Осиё нафа қ ат Шарқнинг, балки бутун дунё халқларининг ҳ ам маданий ва диний эътиқод марказларидан бири ҳ исобланади. Тарихчи олим Н.Н.Кондратнинг «Марказий Осиё дунё маданиятининг ў чоқларидан бири б ў лган» деган фикрларида жон бор. Дар ҳ ақиқат, инсоният тарихи, маданияти, фалсафаси ва маънавий ҳ аёти тараққиётида Марказий Осиё маданияти, диний эътиқодлари таъсири беқиёсдир. Ҳ ақиқатдан ҳ ам хал қ имиз ў зининг тарихда тутган ў рнини аниқлаш учун қадимий маданияти, маънавий мероси, диний эътиқоди каби тарихий қ а дриятларини ў рганиш лозим. Марказий Осиё халқлари маънавий такомиллашувига чуқур таъсир этган динлардан зард ў штийлик, монийлик, маздакийлик, буддавийлик каби динларни к ў рсатиш мумкин. Марказий Осиёда ҳ амиша диний ба ғ рикенглик анъаналарига асосланиб фаолият олиб борилган. Зард ў штийлик динини муқаддас китоби «Авесто» ҳ ақида Президент И.Каримов т ўғ ри таъкидлаганидек, «Бу нодир китоб бундан 30 аср аввал икки дарё (Аму ва Сир) орали ғ ида, мана шу заминда умргузаронлик қилган аждодларимизнинг биз авлодларга қолдирган маънавий, тарихий меросидир... «Авесто» айни замонда бу қадим ў лкада буюк давлат, буюк маданият б ў лганидан гуво ҳ лик берувчи тарихий ҳ ужжатдирки, уни ҳ еч ким

www.arxiv.uz инкор эта олмайди». Бундан ташқари И.Каримов 2001 йил 3 ноябрда «Авесто» нинг 2700 йиллик юбилейига ба ғ ишланган тантанали йи ғ илишида қилган маър ў засида ҳ ам уни « Ҳ аёт й ў риқномаси» деб атаган эди. Кейинги к ў пгина илмий изланишларда жумладан, олима Фозила Сулаймонованинг «Шарқ ва Ғ арб», «Нур Шарқдан таралади» каби асарларида Марказий Осиё халқларини исломгача б ў лган динларидан зард ў штийлик Оврупани к ўҳ на юнон маданиятига ҳ ам сезиларли таъсир к ў рсатганлиги қайд этилади. «Авесто» да энг аввало маънавий комил, адолатпарвар, эзгуликни барқарор қиладиган инсонни шакллантириш ғ ояси мавжуд. Шу асосда инсонни бунёдкорлик, яратувчилик ме ҳ нати улу ғ ланган тозалик, покликка ало ҳ ида эътибор қаратилган ва инсон наслининг со ғ ломлиги, оила муқаддаслиги мад ҳ этилган. Умумлаштириб айтганда зард ў штийлик дини аждодларимизнинг бир неча минг йиллик маънавий мероси б ў лиши билан бирга, умуминсоний маънавият тараққиётининг ҳ ам тамал тошларидан бирини ташкил қилади. Марказий Осиёда, хусусан, Мовараунна ҳ р халқларининг исломгача б ў лган диний, а ҳ лоқий, маънавий қадриятларидан «монийлик» диний таълимоти ҳ ам мавжуд б ў лган. Бу диний таълимотнинг мо ҳ иятига к ў ра дунё зиё (ёру ғ лик) ва зулмат ( қ орон ғ улик) нинг абадий кураш майдонидан иборат. Мана шу кураш майдонида инсоннинг асосий вазифаси ёвузликни й ў қ қилиш учун яхшиликнинг ў зи эзгуликка к ў маклашишдан иборат деган маънавий таълимот илгари сурилади. Монийлик диний таълимотига к ў ра, инсон соф мусаффоликка ёки гуно ҳ дан ҳ олис б ў лишликка фақат таркидунё қилиш, нафсини тийиб ҳ аёт кечириш орқали эришиши мумкин деб ҳ исоблаганлар. Эрамизнинг VI аср бошларида Эронда вужудга келган «маздакизм» деб аталган диний таълимот ҳ ам Марказий Осиёда кенг тарқалади. Бу динда монийлик таълимотини янада т ў лдириб, унинг ноумидлик, таркидунё қ илиш ғ ояларини инкор қилиб, дунёга яратувчилик ва орзу-умид билан қараш лозим деган ғ ояни олга суради. Унда яхшилик ва ёмонлик ёки зиё ва зулмат

www.arxiv.uz курашида зиё албатта ғ алаба қилади деб таъкидланади. Шундай қилиб, монийлик ва маздакизм диний таълимотлари ҳ ам Марказий Осиё хал қ лари маънавий юксалишида му ҳ им а ҳ амият касб этади. Марказий Осиё минтақаси, хусусан, Мовараунна ҳ рда жамият маънавияти, маданияти ва маърифатининг шаклланиши ҳ амда ривожланишида му ҳ им ҳ исса қ ў шган таълимотлардан бири « Буддавийлик» динидир. Ҳ индистонда пайдо б ў лган ушбу дин милодий биринчи асрдан бошлаб Мовараунна ҳ р ҳ удудларига кириб келиб, кенг тарқалган. Ҳ атто Кушон ва Эфталитлар империяси даврида буддавийлик дини давлат ҳ имоясига олинган б ў либ, ў ша вақтда забт этилган тангаларда будданинг турли к ў ринишдаги тасвирлари мавжудлиги фанда исботланган. Айрим археологик манбаларга қараганда Тошкент, Фар ғ она, Самарқанд, Термиз ва Қаршида будда ибодатхоналари б ў лганлиги аниқланган. Улар ни ҳ оятда нозик, г ў зал, сермазмун деворий тасвирлар билан безатилганлиги қайд этилган. Бу фикрларни Сурхондарё вилоятидаги ( Далварзинтепа, Қ оратепа, Фаёзтепалардан Қоравул-тепадан топилган буддавийлик ибодатхоналари қолдиқлари, ҳ айкалчалар, танга пуллар, деворий суратлар, муқаддас дарахт тагида ў тирган будда ва ундан пастроқда тик турган ў қувчилари тасвири, шунингдек, Қарши ша ҳ рининг қадимий марказларидан бири б ў лган Ерқ ў р ғ он ёдгорликларидан топилган идиш қопқо ғ ида туширилган бола к ў тарган аёл тасвирлари каби буддавийликка хос ашёларнинг мавжудлиги эрамизнинг I - IV асрларида буддавийликни санъат, маданиятнинг юксалишига, Мовараунна ҳ р халқлари маънавий тараққётига катта ҳ исса қ ў шганлигини жонли далилидир. Япониялик таниқли олим « Ҳ ал қ аро ипак й ў ли» академиясининг директори Като Кюзо бу борада ҳ айрат билан қайд этади: «Қоратепада топилган буддавий иншоотлари Марказий Осиёда топилган ана шу ёдгорликларнинг энг йиригидир. Барча масъулиятни зиммамга олиб айтаманки, бу обида жа х он археологиясида ноёб ва нодир са ҳ ифадир».

www.arxiv.uz Юқорида келтирилган фактлар зард ў штийлик динидан с ў нг юзага келган буддавийлик дини ҳ ам Мовараунна ҳ рда маданият, маънавият, маърифат ривожига ў лкан ҳ исса қ ў шган динлардан бири эканлигини исботлаб турибди. Араблар Мовараунна ҳ рга бостириб киргач, буддавийлик даврида яратилган санъат асарлари й ў қ қилинди. Тарихчи Му ҳ аммад ан-Наршахий ў зининг «Бухоро тарихи» асарида буддавийлик байрамларини Бухорода нишонланиши ҳ ақида маълумот беради ва бухороликларни ислом динига киритишда жуда қийинчиликларга учраганлигини қ ў йидагича қайд этади: «Бухоро а ҳ олисини ҳ ар сафар ислом лашкарлари келганида мусулмонликни қабул қилади, араблар қайтиб кетганида эса улар яна ислом динидан қайтар эдилар. Қутайба ибн Муслим т ў ртинчи марта келганида жанг қилиб Бухоро ша ҳ рини олди ва к ў п қийинчиликлардан кейин бу ерда ислом динини юзага чиқарди ва турли й ў ллар билан уларга қийинчиликлар яратиб, дилларига мусулмончиликни ў рнаштирди. Улар эса ислом динини юзаки қабул қилиб, ҳ ақиқатда будпарастлик қилар эдилар». Шу асарда яна давом этиб, Қутайба Байкантдаги бир бутхонадан о ғ ирлиги т ў рт юз дир ҳ ам келадиган битта кумуш бут топган. У яна бир қ анча кумуш жомлар ҳ амда кабутар тухумидек келадиган иккита марварид ҳ ам топиб олганлигини таъкидлайди. Тарихчи В.Литвинскийнинг таъкидлашича ҳ ам Марказий Осиёда будда дини ҳ укмрон б ў лган. Бундан ташқари, 10 дан ортиқ динлар мавжуд б ў лган. Шу келтирилган мисоллардан хулоса чиқариб, айтиш мумкинки, ота- боболаримиз эътиқод қилган буддавийлик даврида ҳ ам Мовараунна х р маданий, маънавий ва маърифий жи ҳ атдан ў з даврига мос ривожланишга эга б ў лганлигини к ў риш мумкин. Шундай қилиб, ислом дини кириб келгунча ҳ ам Марказий Осиёда, жумладан, Моварауннахрда турли диний эътиқодлар таъсирида шаклланган маънавият ва маърифат к ў п қиррали, бир неча хил диний фалсафий қарашлар, ранг-баранг ғ оялардан иборат б ў лган. Улар диний ба ғ рикенглик тамойили асосида муносабат олиб бориб, турли динга эътиқод қилувчилар

www.arxiv.uz тинч-тотув яшаб, жамиятнинг маънавий ҳ аёти ривожига ижобий ҳ исса қ ў шганлигини к ў риш мумкин. 2.2 . Ислом дини Моварауннахрга VII асрнинг иккинчи ярмида, аниқро қ қилиб айтганда, араб истилочиларининг биринчи юриши 651 йилда Убайдуллоҳ Ибн Зиёд бошчилигида амалга оширилади. 676 йилда эса Саид Ибн Усмон раҳбарлигида Бухоро, Суғдиёна, Кеш, Насаф шаҳарларига ҳужум қилинади. Иккинчи юриш 705 йилда Қутайба Ибн Муслим томонидан бошланди ва араблар истилолари натижасида кириб келади. Ислом лашкарларига асосан саҳобалар ва тобеъинлар саркардалик қилар эдилар. Улар қайси шаҳарни забт этсалар, ўша жойда дарҳол масжидлар қурар, аҳолисига диний таълим бериш учун саҳобалардан махсус вакиллар қолдириб кетардилар. Шу тариқа Бухоро, Самарқанд, Шош, Термиз каби кўплаб шаҳарларда Қуръони Карим ва Пайғамбар Ҳадиси Шарифлари ўқитилиб, тарғиб қилинади. Марказий Осиё аҳолисини исломга киритиш 715 йилларгача давом этади. Исломлаштириш жараёни жуда қийин ва мураккаб давр ҳисобланади. Бу жараёнда турли усуллар қўлланилади. Исломни қабул қилганларни рағбатлантириб пул-маблағ билан таъминлаганлар. Ислом динига кирмаганларга эса турли чоралар кўрилиб, жарималар солганлар. Натижада, Қуръони Карим ва Ҳадислар халқ оммаси орасида кенг тарқалиб, таълим-тарбия соҳасида ва ижтимоий ҳаётда мустаҳкам ўрин эгаллаб, ислом диний ғоялари ҳукмрон мафкурага айланади ва ижтимоий ҳаётнинг барча соҳасини ўз назоратига олади. Ана шу даврдан бошлаб, ҳозирги Ўзбекистон ҳудудида ислом маънавияти ва маърифати ўзига хос равишда шаклланди ва тараққиёт босқичини бошидан кечирди. Марказий Осиёда илк исломлаштириш давридаёқ маҳаллий аҳолига ислом ақидаларини ишлаб чиқишда иштирок этиш имконияти бериларди. Ислом фалсафасида маънавий омил жамият ривожида етакчи ўринга қўйилади. Шу тариқа минтақамизда яшайдиган турли халқларнинг дунёқарашида, эътиқоди ва маънавий ҳаётида, ижтимоий ҳамда инсоний муносабатларида ижобий инқилоб ясади ва янги цивилизацияни бошлаб

www.arxiv.uz берди. Маънавий, аҳлоқий баркамоллик ҳукмрон бўлган жамиятда ижтимоий-иқтисодий тараққиётни таъминлаш ғояси Қуръони Карим ва Ҳадиси Шариф мазмунида ўз ечимини топади. Бу муқаддас китоблар ва шариат кўрсатмалари инсон маънавий – маърифий камолотининг асоси бўлган аҳлоқ-одоб тарбиясининг барча қирраларини ўз ичига олади. Қиска қилиб айтганда, Қуръони Карим ва Ҳ адислар маънавий-а ҳ лоқий тарбияга, шунингдек маърифий илмларга оид б ў лган фикрларнинг мукаммал т ў пламидир. Президент И.Каримов ислом динини халқ маънавияти ва маърифатининг юксалишига катта ҳ исса қ ў шиб келган миллий ва умуминсоний қадриятлар сифатида таърифлаб: «Ислом дини ота- боболаримиз дини, биз учун ҳ ам иймон, ҳ ам а ҳ лоқ, ҳ ам диёнат, ҳ ам маърифат эканлигини унутмайлик. У қуруқ ақидалар йи ғ индиси эмас. Ана шу маърифатни кишиларимиз жон-жон деб қабул қиладилар ва яхши ў гитларига амал қиладилар. Ме ҳ р-оқибатли, номусли, ориятли б ў лишга, иззат-э ҳ тиром тушунчаларига риоя этишга ҳ аракат қ иладилар», - деб ёзади. Юртбошимиз қайд қилганидек, ҳ озирги Ў збекистон ҳ удудида илм-маърифат, маданият ва маънавият ривожланишида ислом ижобий рол ў йнаган. Ислом, айримлар тушунганидек, фақат ақида эмас, аввало маърифат илмидир. Пай ғ амбаримиз Ҳ адислари кишиларни донолик ва маърифатга чақириш, фа ҳ м-фаросатга, ў ткир зе ҳ нлиликка ў ргатиш, диний а ҳ лоқий дастур, шунингдек, ҳ уқуқий – диний й ў л-й ў риқлар, асрлар давомида вужудга келган фан, адабиёт, маданият б ў са ғ асидаги диний ва дунёвий илмлар мажмуасидир. Ҳ адисларда илмсиз эътиқод б ў лиши мумкин эмаслигини к ў зда тутиб, маънавий баркамол инсон, илм сирларини бош қ аларга ў ргатиб, жамият фаровонлиги учун сарф қилса, келажак авлодга мерос сифатида қолдирса, бундай инсоннинг борлиги покиза б ў лади деб ҳ исобланади. Исломда илм-фанни эгаллаб маърифатли б ў лиш савобли иш деб қаралади. Шу боис ҳ ам Ҳ адисда «Бешикдан қабргача илм изла» деб ало ҳ ида таъкидланади. Акс ҳ олда билган нарсани ҳ еч кимга ў ргатмаслик маънавий қашшоқлашишга сабаб б ў лади. Бундай ҳ асислик Ҳ адисда қораланади.

www.arxiv.uz Умуман ислом динининг том маънодаги мо ҳ ияти, исломий таълим-тарбия, диний ва дунёвий билимларни баробар ў рганиш комил инсон б ў либ етишишга имкон беради, деб ҳ исобланади. Марказий Осиё мутафаккирларининг ислом илмлари, маданияти ва маънавиятига б ў лган муносабатлари ва уларнинг ривожидаги ў рнига эътибор берилса, улар дунёвийлик билан ило ҳ ийликни уй ғ унлаштирганликларини к ў риш мумкин. Масалан, Абу Наср Ф а робий «Бахт-саодатга эришув ҳ ақида», «Фалсафани ў рганишдан олдин нимани билиш кераклиги т ўғ рисида», «Илмлар ва санъатлар фазилати» каби асарларида инсоннинг маънавий ривожланиши илм-маърифатга бо ғ лиқ деб таъкидлайди. Ал-Хоразмий эса, инсоннинг ҳ улқ-атвори, ҳ атти- ҳ аракати мантиқий фикрлашга асослангандагина мақсадга мувофиқ ривожланади деб ҳ исоблайди. Саъдий Шерозий илмга амал қилмаганларни нодондур, илмсиз одам бойликка, мансабга, ҳ ар хил тубанликка мансубдир деса, Юсуф Хос Хожиб эзгуликка илм орқали эришилади, деб фикр юритади. А.Навоий фикрича, одамгарчиликнинг энг юксак белгиси исломдаги са ҳ ийлик ва ҳ иммат ҳ исобланади, «Са ҳ ийлик инсон бо ғ ининг ҳ осилдор дарахтидир, балки дарахтнинг меваси ширин б ў лган асл гав ҳ аридир. Са ҳ оватсиз киши билан гав ҳ арсиз садафни бирдай ҳ исобласа б ў лади. Са ҳ оватлилик ва ҳ имматлилик покиза кишиларга хосдир» деб таъкидлайди. Марказий Осиё мутафаккирларининг ислом илмлари ва маданияти ривожидаги қ ў шган ҳ иссалари т ўғ рисида фикр юритсак, хижрий III асрларда Моварауннахр ва Хуросон заминидан етишиб чиққан Ат-Термизий, Ан- Нисорий, Имом ал-Бухорий каби буюк зотлар жа ҳ онга маш ҳ ур олтита хадислар т ў пламини яратиб, ислом илми ва маданиятига буюк ҳ исса қ ў шганлар. Имом Ал-Бухорий онаси ва а ка си Аҳмад билан ҳ ажга бориб, Ҳ аж амалларини бажаргандан кейин уларни кайтариб юборади. Ў зи қолиб, Араб мамлакатларининг к ў плаб ша ҳ арларида ҳ адис илмини узоқ вақт ў рганади. Натижада 600000 дан ортиқ ҳ адис т ў плаб, шундан 7250 тасини «ишонарли»

www.arxiv.uz ҳ адис деб топади. Ал-Бухорий ижоди-фаолияти давомида 20 дан ортиқ ҳ адис т ў пламларини яратган. Шулардан «Ал-Жомеъ ас-са ҳ и ҳ » (ишончли ҳ адислар) асарини яратиб, башарият тарихидаги буюк сиймо сифатида танилди. Бундай улу ғ зотнинг Ў збекистоннинг табаррук заминидан етишиб чиққанлиги тасодифий ҳ ол эмас эди. Бу к ўҳ на диёримизда илм-фан ва маданиятнинг илдизи чу қ урлигидан, ў лкамизда азал-азалдан анъанавий маданий-маънавий ва диний му ҳ ит мавжуд б ў лганлигидан, энг му ҳ ими бу юртда яшовчиларнинг жамият ва инсоният й ў лида ҳ ар қандай илмни тез ва теран англаб, юксак по ғ оналарга к ў тариш лаёқатига қодир эканлигидан далолат беради. Ислом илмлари ва маданиятини ривожланишида буюк ҳ исса қ ў шган ватандошимиз ат-Термизий ў зининг «Ал Жомеъ ас-са ҳ и ҳ », «Шамоили Набавия» (Пай ғ амбарнинг шакл ва сифатлари), «Китоб ў з-зухд» (зо ҳ идлик китоби) каби бир қатор асарлари билан ислом дунёсига маълум ва маш ҳ урдир. Булардан таш қ ари улу ғ ў збек шоири ва мутафаккири А. Навоий ў з ижоди фаолиятида ислом маънавиятини ривожлантиришда ислом таълим- тарбиясига оид, «Арбаин ҳ адис» (қирқ хадис) номли асарида Му ҳ аммад алай ҳ иссаломнинг к ў рсатма ва ў гитлари, феъл-атворлари, мусулмончилик таълим-тарбия қоидалари т ўғ рисидаги қирқ ҳ адисни шар ҳ лаб тар ғ иб қилади. Шундай қилиб, Марказий Осиё, ҳ озирги Ў збекистон ҳ удудида етишиб чиққан мутафаккирлар ислом маънавияти, маърифати ва маданиятига умуминсоний қадрият сифатида қараб, унинг ривожига муносиб ҳ исса қ ў шганлар. 2.3. Жа ҳ он динлари тарихий тараққиёти тажрибасидан маълумки, улар ривожининг муайян бир босқичида турли й ў налиш ва оқимларга б ў линган. Шунингдек, Ислом динида ҳ ам VII асрнинг иккинчи ярмидаёқ даставвал хорижийлар й ў налиши шаклланган ( ҳ озир улар мавжуд эмас). Кейинчалик иккита й ў налиш: суннийлик (а ҳ ли сунна вал-жамоа-суннат ва жамоат а ҳ ли) ва шиаликка ажралиб чиққан. Бу й ў налишларнинг ҳ ар бирида турли масалалар б ў йича, турли қарашларга эга б ў лган маз ҳ аблар келиб чиққан. Маз ҳ аб с ў зи арабча « оқим, йўл, таълимот, йўналиш » ёки бирор диний масала

www.arxiv.uz б ў йича маълум бир олим-уламолар й ў налишидан бориш мазмунини англатади. Илк исломда маз ҳ аб тушунчаси асосан фикхий ( ҳ уқуқий) мактабларга нисбатан қ ў лланилган ва ҳ озир ҳ ам шундай тушунмоқ лозим. Исломнинг суннийлик й ў налиши «А ҳ ли сунна вал-жамоа» деб аталиб, ундан 4 та фи қ хий, яъни ислом қонунчилигини ў зида акс эттирган маз ҳ аблар мавжуддир. Улар х анафийлик, моликийлик, шофийлик ва ханбалийлик маз ҳ абларидир. Суннийликда фи к хий мактаблардан ташқари ақидавий масалаларда бир-биридан фарқ қиладиган иккита маз ҳ аб бор. Улар ашъарий ва мотрудий маз ҳ аблари номи билан юритилади. Ақидавий маз ҳ аблар қ ў йидаги масалаларда бир-биридан фарқ қилади, яъни, улар биринчи-Олий ҳ окимият (имомат, халифалик) масаласи, иккинчиси - Имон масаласида, учинчиси – Қазо ва қадар масаласида, т ў ртинчиси – Олло ҳ нинг зоти ва сифатлари масаласида бешинчиси-фикхий ( ҳ уқуқий) масалалардир. Бугунги кунда дунёда 1,3 миллиард мусулмон а ҳ олисининг 92,5 фоизини суннийлар ташкил этиб, улар маз ҳ аблар б ў йича та ҳ лил қилинганда: ханафийлар 47 %, шофийлар – 27 %, моликийлар – 17 %, ханбалийлар – 1,5 % дан иборатдир. Исломнинг шиалик й ў налишида ҳ ам айрим масалаларда бир-биридан фарқ қиладиган исмоилий, ибодий, жаъфарий, зайдий каби маз ҳ аблар мавжуд б ў либ, у жа ҳ ондаги мусулмонларнинг 7,5 % ини ташкил қилади. Фикхий маз ҳ аб тушунчаси Олло ҳ Таоло ў з Пай ғ амбари Му ҳ аммад с.а.в. орқали нозил қилган шариат ҳ уқуқшунослигида Қуръони Карим ва Пай ғ абаримизнинг суннати б ў лган Ҳ адисларга таяниб ҳ укм чиқаришни к ў зда тутади. Фикхий маз ҳ аб имомлари Қуръони Карим ва Суннатни мазмунини кишиларга осонлик билан тушунтирган ва уларга амал қилиш й ў лларини мусулмонларга ў зига хос оддий усул билан баён қилиб берган буюк олимлардир. Суннийликнинг моликийлик маз ҳ аби асосчиси Молик ибн Анас ал- Асбахий (713-795) булиб, унинг «ал-Муватта» (Барчага тушунарли) асарида

www.arxiv.uz бу мас ҳ абнинг қарашларини асослаб беради. Улар Африка ва Араб мамлакатларида яшайди. Шофийлик маз ҳ абининг асосчиси Усмон ибн Шофий (767-820) б ў либ, «ал-Умм» номли асарида ў з қарашларини ёритиб беради. Шофийлар Миср, Фаластин, Иордания, Сурия ва Ироқда яшашади. Ханбалийлик мазхабининг асосчиси А ҳ мад ибн Ханбал б ў либ, у «ал- Муснад» номли асарида ҳ уқуқий масалаларни ёритади. Бу маз ҳ абдагилар Саудия Арабистонида, Қатарда, Сурия, Фаластин ва Ироқ каби мамлакатларда ундан амалдаги қонун сифатида фойдаланади. Суннийликнинг Ханафийлик маз ҳ аби исломга эъти қ од қ илувчи мамлакатларда, ислом қ онунчилиги сифатида жуда кенг тарқалган. Жумладан, Марказий Осиё мамлакатлари, Ў збекистон мусулмонлари ҳ ам шу маз ҳ аб асосида шариат қонунларига суянади. Ханафийлик маз ҳ абини асосчиси Имом Аъзам Абу Ханифа (699-767) дир. Суннийлик ҳ уқуқшунослигида Имом Аъзам мактаби ҳ адисларга таянганлиги учун «А ҳ л ал-Хадис» номини олади. Умумий тарзда Абу Ханифанинг ҳ уқуқий назарияси «Раъй» тушунчаси ор қ али шахс эркинлигини ҳ урматлаган, шариат масалаларида муста қ ил фикр юритишга рухсат беради ва шу хусусияти билан бош қ а ислом ҳ уқуқшуносларидан фарқ қилади. Шу маз ҳ аб, биринчи б ў либ, савдо ва иқтисодий со ҳ алардаги битимларга оид қоидаларни ишлаб чиққан. Шахсий ҳ уқуқ доирасида бало ғ ат ёшига етган инсон мустақил б ў либ, ў з мулки билан ў зи ҳ о ҳла ган нарсани қилиши мумкин. Имом Аъзам Абу Ханифанинг шогирдлари бу маз ҳ абни жамиятнинг турли со ҳ аларига тадбиқ қилганлар. Масалан, Абу Юсуф Му ҳ аммад Ибн Хасан аш-Шайбонийнинг қатор асарларида солиқлар т ў лаш, меросх ў рлик, номоз, та ҳ орат, жаноза, закот, р ў за, ҳ аж, савдо, мерос, нико ҳ , ҳ уқуқбузарлик каби к ў плаб ҳ аётий масалаларда фуқаро кодексининг асосини ташкил этиб, ҳ уқуқий исло ҳо тларнинг ў звий қисмини ташкил этган. Ханафийлик ислом давлатларида энг кенг тарқалган маз ҳ аб б ў либ, Аббосийлар даврида Абу Юсуф эгаллаган мақом «Қозилар қозиси»

www.arxiv.uz мартабаси туфайли бу маз ҳ аб бошқалар олдида устувор, энг муътадилликка эришади. Усмонийлар империяси даврида ва ҳ атто ҳ озирги даврда ҳ ам Миср, Сурия, Ливан, Ирок, Иордания, Фаластинда расмий маз ҳ аб сифатида фатволар чиқариш ҳ уқуқига эга. Болқон ярим оролида Кавказ, Аф ғ онистон, Покистон, Ҳ индистон, Марказий Осиё Республикалари, жумладан, Ў збекистонда, Хитойда ҳ ам устувор маз ҳ аб ҳ исобланади. Демак, ханафий маз ҳ аби мусулмонлар дунёсининг деярли ярмига ёйилган. Ислом тарихида мусулмонлар орасида ба ҳ сли масалалар шариатга биноан ма ҳ кама қозиси томонидан ҳ ал этилади. Умумлаштириб айтганда, илмда маз ҳ абимиз Қуръони Карим, амалда маз ҳ абимиз Имоми Аъзам, эътиқодда маз ҳ абимиз а ҳ ли суннат ва жамоатдалигини билдиради. Ў збек халқи суннийликнинг м ў ътадил маз ҳ аби ханафийликнинг ба ғ рикенглиги билан сиёсий-иқтисодий ва илмий – маданий ҳ амда маънавий юксалишга қ ў лай шароитлар яратиб келган. Ханафийлик ў з тарихий тараққиётининг барча босқичларида мусулмонларнинг ҳ амжи ҳ атлиги, ў заро иноқлиги ва бирлигини таъминлаш учун курашиб келган. У мусулмонлар орасидаги ҳ ар қандай фирқачиликка қарши б ў либ, қавмнинг диний эътиқод белгилари б ў йича гуру ҳ ларга б ў линиш ғ оясини ҳ еч қачон тан олмаган. Хулоса қилиб айтганда, ханафийликнинг бошқа маз ҳ аблардан фарқ қилиб турувчи асосий фазилати, унинг м ў ътадиллиги ва бошқа динлар билан ҳ ам муносабатида ба ғ рикенглиги, ҳ аётий э ҳ тиёжлар билан ҳ амнафаслиги, тирикчилик ва тараққиёт заруратини чуқур идрок этиш б ў либ, Ў збекистоннинг бугунги демократик тараққиёти й ў лига ҳ ам ҳ амо ҳ ангдир. Исломда йирик диний-мистик (сирли) фалсафий оқимлардан бири тасаввуф таълимотидир. Тасаввуф ислом дини доирасида а ҳ лоқий-маънавий хусусиятларни Олло ҳ у Таолога бо ғ лаб, унга эътиқод қилиб умид бо ғ лаш, унга содиқ б ў лиш, сабр-тоқат, шукроналик ва қаноат, ақл-идрок билан иш к ў ришни к ў зда тутади. Бошқача айтганда тасаввуф таълимотининг мазмунида одамларни ҳ алолликка, покликка, тинчликка, инсон қадрини ерга

www.arxiv.uz ў рмасликка чорлаб, ҳ ар ким ў зининг ҳ алол ме ҳ нати билан ижтимоий адолат қоидаларига риоя қилишни тар ғ иб этувчи қоядир. Унда ҳ аётий муаммолар билан бо ғ лиқ б ў лган ило ҳ ий ҳ ақиқатга етишиши босқичма-босқич ва аста- секинлик билан яқинлашиб боради деб ҳ исобланади. Бошқача айтганда, «Тасаввуф» шахснинг комил инсон даражасига етишиш натижасида Олло ҳ васлиги мушарраф б ў лиши ор қ али Олло ҳ билан яқинлашиб кетиши ҳ ақидаги таълимотдир. Инсоннинг комилликка етишиши учун энг аввало кишининг дилига, к ў нглига таяниб, қалбни тарбиялашга интилади. Комил инсон б ў лиши учун нафс э ҳ тиёжидан воз кечишни, нафс ҳ амма гуно ҳ ва бало-қазоларга олиб борувчи, кишини тубанликка етакловчи ҳ одиса деб тушунилади. Инсон ў з нафсининг қ ў ли б ў лишидан очк ў злик, ҳ асислик ва таъмагирлик каби салбий иллатлар келиб чиқади деб ҳ исобланади. Бунинг учун инсонни нафсини жиловлаб, қаноат билан ҳ алол яшашга чақиради. Демак, тасаввуфлик илми умуман, инсон ҳ ақидаги илм б ў либ, киши қалбига маънавий сайкал берувчи илмлардан ҳ исобланади. Тасаввуф суфийлик тушунчасини ҳ ам ў з ичига олади. Суфий с ў зи- соф б ў лмоқ маъносида б ў либ, суфийлар Қуръони Карим сура ва оятлари ва Му ҳ аммад Пай ғ амбар суннатларига қ атъий амал қилиш асосида ў зини пок, тоат ибодат билан кечалари нафл номозлари ў қиб бедор ў тказувчи, фа қ ат ило ҳ ий ру ҳ га қ ў шилишини мақсад қилиб, Олло ҳ дийдорига эришиш й ў лида дарвешлик, фақирлик асосида ҳ ар қандай нафсдан воз кечиб Олло ҳ га интилишга э ҳ тиёж сезадиган кишилар б ў лган. Лекин шуни ҳ ам ало ҳ ида қайд этиш лозимки, Марказий Осиёдаги суфийлик, айримлар тушунганидек, фақат мистикага ў ралиб қолган таълимот эмас, балки исломда тасаввуф шаклида ҳ ал қилинувчи, м ўғ уллар босқинидан озод қилишда халқни бирлаштирувчи ғ оя ролини ҳ ам бажарган. Тасаввуф таълимоти тараққиёти босқичларида инсон маънавиятини ривожлантириш ва бойитишда ўзига хос йўналиш бўлган тариқатлар келиб чиқди. «Тариқат» тушунчаси – комил инсон даражасига эришишни кўрсатувчи бирдан бир тўғри йўл демакдир. Яъни руҳий, маънавий ва

www.arxiv.uz аҳлоқий покланишда қўйидаги тараққиётнинг тўртта босқичи: шариат, тариқат, маърифат ва ҳақиқат мавжуд. Бу босқичларни босиб ўтилгандагина комиликка эришиш мумкинлигини кўрсатувчи тўғри йўлдир. Марказий Осиёда тасаввуф тариқати йўлларини ишлаб чиққан таълимотларга Аҳмад Яссавийнинг «Яссавия», Баҳоуддин Нақшбандийнинг «Нақшбандия», Нажмиддий Кубронинг «Кубравия» йўналишлари киради. Бундан ташқари Нақшбандия тариқатини янада бойитиб мазмунан янги босқичга кўтарган Ҳожа Аҳрор Валий қарашларидан иборат суфийлик тариқати ҳам мавжуд. Бу тариқатлар бир-биридан инсоннинг юксак маънавий камолотга эришишдаги аҳлоқий тамойиллар, талаблар ва усуллари билан ўзаро фарқ қилади. Улуғ бобомиз Аҳмад Яссавий асос солган «Яссавия» тариқатида (йўлида) Оллоҳ васлига эришиш йўлида нафс-эҳтиросларидан воз кечиб, «Таркидунёчилик» тарғиб қилинади. «Нақшбандия» тариқати мазмунида инсон ҳалол меҳнати ва ҳунар билан ноз – неъматларни ишлаб чиқаришга, мавжуд ҳокимият билан ҳамкорлик қилиш ҳамда инсонлар ўртасида меҳр- оқибат, дўстлик ва тинчликка даъват этади. Ҳар бир инсонни «Қўли меҳнатда, қалби Оллоҳ зикрида» бўлишга ундайдиган «Дил ба ёру даст бакор» номли машҳур шиори билан инсонни маънавийлик йўли сари етаклайди. Умумлаштириб айтганда, Нақшбандийлик мазмунида маърифий, ҳайриятпарварлик, халқпарварлик, адолат, камтарлик, меҳнаткашлик, ватанпарварлик, яратувчилик ғоялари билан суғорилган дейиш мумкин. Шундай қилиб, исломнинг тасаввуф йўналишидаги таълимоти мазмун- моҳиятида маънавий етук, комил инсон – нафс эҳтиёжларига тобе бўлмаган, ақлни устун қўювчи, файзу кароматга бой, эзгуликка интилувчи, раҳмдил, Ҳозирги вақтда минтақа халқлари ҳаёти ва кишиларнинг маънавий – ахлоқий қарашлари шаклланишида ислом динининг ўрни ва аҳамиятининг ўсиши ҳақида фикр юритилса, ислом фалсафасида маънавий-маърифий, аҳлоқий омил жамият ривожида етакчи ўринга қўйилади. Шунинг учун минтақамизда ислом маънавияти ва маърифати миллий қадриятларимиз

www.arxiv.uz билан яшайдиган Турон замин халқларининг дунёқараши, эътиқоди, ибодати, маънавий-аҳлоқий ҳаёти, ижтимоий ва инсоний муносабатларда ислом тарбияси ижобий инқилоб ясаб, янги даврни бошлаган маънавий омил ҳисобланади. Бу ғоялар Қуръони Карим ва Ҳадиси Шарифда яққол намоён бўлди. Мустақиллик туфайли ўзлигимизни англаётган, анъанавий қадриятларимизни қайта тиклаётган ҳозирги вақтда ғурур билан бемалол айтишимиз мумкинки, ота-боболаримиз дини, имони, эътиқоди, виждони бўлиб келган ислом динимиз ўзига хос ўзбекона урф-одатлар билан ўйғунлашиб кетгандир. Шу нуқтаи назардан Президент И. Каримов ислом динини халқимиз маънавияти ва маърифатини юксалишига катта ҳисса қўшиб келган, миллий ва умуминсоний қадрият сифатида таърифлаб, «Ўзбекистоннинг сиёсий – ижтимоий ва иқтисодий истиқболининг асосий тамойиллари» номли асарида ислом дини ота-боболаримиз дини, аҳлоқи, диёнати ҳамда маърифати эканлигини унутмайлик. У қуруқ ақидалар йиғиндиси эмас. Ана шу маърифатни кишиларимиз жон-жон деб қабул қиладилар ва яхши ўгитларга амал қиладилар. Меҳр-оқибатли, номусли, ориятли бўлишга, иззат-эҳтиром тушунчаларига риоя этишга ҳаракат қиладилар» деб ёзади. Президентимиз фикрларидан келиб чиқиб айтиш мумкинки, илм-маърифат, маданият ва маънавият ривожида ислом тарбиясининг катта рол ўйнаганлигини, миллий ирода ва руҳиятимизга, турмуш тарзимизга сингиб кетганлигини кўзда тутиб, тарбиявий ишларимизда исломий аҳлоқ одобдан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Юртбошимиз яна таъкидлаб ёзадики, «Биз демократик янгиланиш палласига кирар эканмиз, руҳий покланишни ҳам унутмайлик». Демак, маънавий меросимизнинг бир қисми бўлган ислом дини юксак маданият ва маънавият воситаси экан, уни бугунги шароитда ҳам одамларни диний бағрикенглик асосида инсофга, диёнатга, динлараро ва миллатлараро ҳамжиҳатлиликка даъват этувчи маънавий- маърифий ғоя сифатида тушуниб, мамлакатимизда ҳукм сураётган тинчлик ва барқарорлик, халқимиздаги хуш

www.arxiv.uz кайфият, порлоқ келажакка ишонч каби ғояларнинг заминида халқимизнинг шонли ўтмиши ва ислом динини ҳам тарбиявий роли борлигини эътироф этмоқ лозим. Шу боисдан ҳам ислом динига халқимизнинг маънавияти ва маданияти тарихининг ажралмас таркибий қисми сифатида, унга умуминсоний қадриятлар нуқтаи назаридан қараб, уни умуммаънавий тараққиётимиз жараёнининг ажралмас қисми деб ҳисоблаш лозимдир. Ислом дини кишиларда камтарлик, аҳлоқийлик каби инсоний фазилатларни шакллантирадиган, кишиларни тўғри йўлга бошқарадиган тарбиявий омил сифатида қараб, бугунги ҳуқуқий демократик давлат ва адолатли фуқаролик жамияти қурилиши жараёнида кенг фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Хулоса қилиб шуни айтиш лозимки, ислом юксак умуминсоний фазилатларни шаклантириш – инсонни диний бағрикенглик асосида юксак маънавиятга чорловчи Президент Ислом Каримов Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлис Қонунчилик палатаси ва Сенатини қўшма йиғилишида қайд этганидек, бугун бағри кенг, маърифатли исломни ниқоб қилиб олган экстремистик ғоялардан ҳимоя қилиш билан бирга, ундан ҳозирги истиқлол олдимизга қўяётган долзарб маънавий – маърифий ва тарбиявий муаммоларни ҳал қилишда устувор омилардан бири сифатида фойдалансак, мақсадга мувофиқ бўлади. Зеро, минг йиллик маънавиятимиз тарихи ҳам шак-шубҳасиз фикримиз тўғрилигини тасдиқлайди.

www.arxiv.uz Адабиётлар: 1. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Тошкент Ислом Университетида тайёрланган маърўзалар тезислари . Т , 2004 й . 2. Абдулатиф қори Ҳошимжон қори ўғли . Залолатга кетманг ! « Ҳизб - ут таҳрир » фитнасидан огоҳ бўлинг . Т., Моварауннаҳр, 2003 йил. 3. Бағрикенглик тамойиллари Декларацияси. Т., 2002. 4. Баҳромов А. Ислом ва маърифат. Т., Моварауннаҳр, 2002. 5. Бзежинский З. Великая шахматная доска. – М, 1999. 6. Журжоний А.Ш. Ислом ҳуқуқшунослиги. – Т, Тошкент ислом университет, 2002. 7. Жўраев Н. Халқаро терроризм ва минтақавий можоролар. Т, 2000. 8. Зикирлаев А. Ғоялар кураши. Т, Моварауннаҳр, 2000. 9. Инсон ҳуқуқлари: Универсал халқаро ҳужжатлар тўплами. – Т, 1996. 10. Инсон ҳуқуқлари тўғрисида халқаро бюллетень.. – Т. Адолат, 1992. 11. www.akadmvd.uz

O'xshashlar

Ҳуқуқий давлат ва фуқаролик жамияти шаклланиш тарихи ва ҳозирги замон

Ҳозирги замон халқаро ҳуқуқ субъектлари

Ҳозирги замон давлати ва ҳуқуқи назарияси муаммолари махсус курсининг предмети ва методлари

Ҳозирги замон фуқаролик ҳуқуқининг ўзига хос хусусиятлари

Сиёсий хукукий таълимотлар тарихининг предмети ва методи