Иш вақти ва дам олиш вақти - Huquqshunoslik - Referatlar

Иш вақти ва дам олиш вақти

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

112.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz И ш вақти ва дам олиш вақти Режа : 1. Иш вақти, унинг турлари ва давомийлиги 2. Дам олиш вақти, унинг турлари ва аҳамияти 3. Йиллик меҳнат таътили 4. Ижтимоий таътиллар ва уларни бериш асослари

www.arxiv.uz Иш вақти меҳнат шартномасининг муҳим шартларидан биридир. Чунки иш вақтининг оқилона меъёрларини белгилаш ходимлар учун ҳам, иш берувчи учун ҳам, давлат-жамият учун ҳам муҳим аҳамиятга эга. Иш вақтининг физиологик ва ижтимоий чегараларини тўғри белгилаш ва уларга амал қилиш ходимлар жисмоний ҳамда руҳий саломатликларини муҳофаза қилиш, уларнинг тез қариб қолишлари, касалликларга чалиниб, меҳнат қобилиятларининг пасайишига йўл қўймаслик, айни пайтда иш берувчи учун ҳам зарур хўжалик якунларига эришиш имконини беради. Халқаро Меҳнат Ташкилоти ва бошқа инсонпарвар халқаро ташкилотлар ходимларни ишлаб чиқаришда зўриқиши туфайли касалликларга чалинишларининг олдини олиш, белгиланганидан кўпроқ вақт давомида ишлашларига йўл қўймасликка қаратилган тадбирларни белгилайди 1 . Иш вақтини ҳуқуқий тартибга солишдан кўзланган асосий мақсад физиологик меъёрлардан ортиқча вақт давомида ишлаш туфайли саломатликка зиён етишига йўл қўймаслик, ходимларга дам олишлари, маънавий камол топишлари, болалар тарбияси, оилавий машғулотлар билан банд бўлишлари учун реал имкониятни кафолатлашдан иборатдир. МКнинг 114-моддасига кўра: «Ходим иш тартиби ёки графигига ёҳуд меҳнат шартномаси шартларига мувофиқ ўз меҳнат вазифаларини бажариши лозим бўлган вақт иш вақти деб ҳисобланади ». Фуқаролар меҳнат қиладиган соҳалар хилма-хил бўлиб, улар нафақат ишхоналарда, ўз томорқасида ҳам, тадбиркор сифатида ҳам меҳнат қилишлари мумкин. Аммо уларнинг корхона, муассаса, ташкилотларда ёлланиб ишлашга асосланган иш вақтигина меҳнат қонунлари билан тартибга солинади. Ходимнинг меҳнат муносабатига киришганлиги унинг корхонадаги ички меҳнат тартибига, меҳнат интизомига, корхона тартибига риоя этиш лозимлигини тақозо этади. Шу сабабли меҳнат ҳуқуқида иш вақти деганда 1 Жумладан, БМТнинг 1966 йил 19 декабрдаги «Иқтисодий, ижтимоий ва маданий ҳуқуқлар тўғрисида»ги халқаро Пактида (7-8- моддалар) ҳамда Халқаро Меҳнат Ташкилотининг 1935 йилги 47-сонли «Иш вақтини ҳафтасига 40 соатгача қисқартириш тўғрисида»ги Конвенцияси ва 116-сонли тавсияларида иш вақти чегараларига андозалар белгилаб қўйилган.

www.arxiv.uz ходим ички меҳнат тартиби қоидаларига кўра меҳнат бурчларини бажарадиган вақт тушунилади. Ходим иш вақти давомида корхонада бўлган ҳолда айрим ҳолларда эса корхонадан бошқа жойда бўлсада, иш берувчининг топшириқларини, давлат-жамият вазифаларини бажариши назарда тутилади. Иш вақти узунлиги меҳнатнинг энг муҳим шартларидан бири ҳисобланади. Шунга кўра иш вақтининг энг кўп миқдори ходим ва иш берувчи манфаатларини ҳисобга олган ҳолда давлат томонидан белгилаб қўйилади. Иш вақти нормаларининг белгиланиши ходим меҳнатини миқдор ва сифат жиҳатидан ўлчаш воситаси ҳамда шунга кўра иш ҳақи тўлаш меъёри, корхона меҳнат натижаларини аниқлашга ёрдам берувчи кўрсаткич вазифаларини бажаради. Меҳнат тўғрисидаги қонун ҳужжатлари иш вақтининг кунлик, ҳафталик ва йиллик нормаларини белгилайди. Иш куни деганда ходим сутка давомида ишлаши лозим бўлган вақт ту шунилади. Иш куни узунлиги одатда ҳафталик иш вақти нормасига асосан ва иш берувчининг, улар вакилларининг ўзаро келишувларини ифодаловчи жамоа шартномалари, ички меҳнат тартиб- қоидалари меҳнат шартномасига кўра белгиланади. Қонун хужжатларида бевосита иш куни узунлиги белгиланадиган ҳоллар ҳам мавжуд 2 . Иш ҳафтаси деганда ходим ҳафта давомида ишлаши лозим бўлган вақтга айтилади ва умумий қоидага кўра ҳафталик иш соати қирқ соатдан кўп бўлиши мумкин эмас. Беш кунлик ва олти кунлик иш ҳафтаси мавжуд. Беш кунлик иш ҳафтаси иш кунининг узунлиги саккиз соатдан, олти кунлик иш ҳафтасида эса етти соатдан, олтинчи куни эса беш соатдан ортиқ бўлиши мумкин эмас. Иш сменаси, деганда иш берувчи томонидан ходимлар вакиллик органи билан келишилган ҳолда ички меҳнат тартиби қоидалари ёки сменалар алмашуви графигида белгилаб қўйиладиган сутка давомидаги иш вақтига айтилади. 2 Масалан, қаранг : Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1997 йил 11 мартидаги 133-сонли «Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат Кодексини амалга ошириш учун зарур бўлган норматив ҳужжатларни тасдиқлаш тўғрисида»ги қарорига кўра соғлиқни сақлаш ва ижтимоий таъминот муассасаларининг муайян тоифадаги шифокорлари учун беш ярим соатлик иш куни белгилаб қўйилган (мазкур қарорнинг 4-иловаси, 1-бўлими).

www.arxiv.uz Меҳнат тўғрисидаги қонун ҳужжатлари алоҳида тусга эга бўлган ва зарарли ишлаб чиқариш шароитида ишлаётган ходимлар учун, ёши, саломатлиги ҳолати ва бошқа хусусиятларини ҳисобга олиб, қисқартирилган иш вақти нормасини белгилайди. Ўзбекистон Республикаси МКнинг 116-моддасига кўра иш вақтининг қисқартирилга н муддати қуйидагилар учун белгиланади: 1) ўн саккиз ёшга тўлмаган ходимлар; 2) I ва II гуруҳ ногиронлари бўлган ходимлар; 3) ноқулай меҳнат шароитлардаги ишларда банд бўлган ходимлар; 4) алоҳида тусга эга бўлган ишлардаги ходимлар; 5) бюджетдан таъминот олувчи муассаса ва ташкилотларда ишловчи ҳомиладор ва уч ёшга тўлмаган фарзандлари бўлган аёлларга – ҳафтасига 35 соатдан ортиқ бўлмаган иш вақти белгиланади. МКнинг 242-моддасига мувофиқ ўн олти ёшдан ўн саккиз ёшгача бўлган ходимларга ҳафтасига ўттиз олти соатдан, ўн бешдан ўн олти ёшгача бўлган шахслар (таътил даврида ишлаётган 14-16 ёшгача бўлган ўқувчилар)га йигирма тўрт соатдан ошмайдиган қилиб белгиланади. МКнинг 220-моддасига ҳамда Ўзбекистон Республикаси «Ногиронларни ижтимоий ҳимоялаш тўғрисида»г и Қонунининг 30-моддасига кўра 3 I ва II гуруҳ ногиронларига меҳнатга ҳақ тўлаш камайтирилмаган ҳолда иш вақти ҳафтасига ўттиз олти соатдан ошмайдиган қисқартирилган муддати белгиланади. Ноқулай меҳнат шароити мавжуд бўлган ишларда иш вақтининг ҳафтасига ўттиз олти соатдан ошмайдиган қ исқартирилган муддати меҳнат жараёнида соғлигига физикавий, кимёвий, биологик ва ишлаб чиқаришнинг бошқа зарарли омиллари таъсир этадиган ходимлар учун белгиланади. Корхоналарда бундай ишларнинг рўйхати ва уларни бажаришда иш вақтининг муайян муддати тармоқ (тариф) келишувларида агар улар тузилмаган бўлса, иш берувчи томонидан касаба уюшмаси қўмитаси ёки 3 Қаранг : Ўзбекистоннинг янги қонунлари, Т, «Адолат», 1993, 5-сон.

www.arxiv.uz ходимларнинг бошқа вакиллик органлари билан келишиб олинганидан кейин белгиланади. Меҳнат шароити ўта зарарли ва ўта оғир ишларда банд бўлган ходимлар учун иш вақтининг муддати чегараси Ўзбекистон Республикаси ҳукумати томонидан белгиланган. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳка-масининг 1997 йил 11 мартда қабул қилинган 133-сонли «Ўзбекистон Республикасининг МКнинг талабларини рўёбга чиқариш учун зарур бўлган меъёрий ҳужжатларни тасдиқлаш тўғрисида»ги қарорининг 8-иловасида ана шундай ўта зарарли ва ўта оғир ишлардаги энг кўп иш вақти нормаси белгилаб берилган 4 . Масалан:  симоб ишлаб чиқариш корхоналарида кунлик иш вақти беш соатдан;  суд тиббий экспертизаси бюроси экспертлари, ўрта малакали тиббий ходимлар учун беш соатдан;  электрон ҳисоблаш машиналари (компьютерлар, видеоаппаратлар) хизматчилари учун тўрт соатдан ошмаслиги лозим ва ҳ.к. Алоҳида тусга эга бўлган ишлар юқори даражадаги ҳис-ҳаяжон, ақлий зўриқиш, асаб танглиги билан боғлиқ ишлар бўлиб, бундай ишларда банд бўлган ходимлар учун ҳукумат қарорига кўра қисқартирилган иш вақти нормаси белгиланади. Хусусан, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг юқорида тилга олинган қарорининг 4-иловасида ана шундай ишлар рўйхати ва уларда банд бўлган ходимлар учун қисқартирилган иш вақти нормаси берилган 5 . Мазкур рўйхатга Соғлиқни сақлаш, Халқ таълими, Олий ва ўрта махсус таълим вазирликлари, телевидение ва радио эшиттириш ходимлари киритилган бўлиб, улар учун айрим ҳолларда иш кунининг энг узоқ муддати (масалан, шифокорлар учун беш ярим соат), бошқа ҳолларда бир йиллик иш вақти нормаси (масалан, ҳунар-техника билим юртлари ўқитувчилари учун йилига 640 соат), бошқа ҳолларда эса ҳафталик иш вақтининг энг кўп 4 М. Гасанов, Е. Соколов. Ўзбекистонда меҳнат шартномаси (контракти), учинчи китоб, Т., 1996, 308-бет. 5 Ўша манба, 8-илова, 315-бет.

www.arxiv.uz муддати (масалан, олий ўқув юртлари профессор-ўқитувчилари учун ҳафтасига 36 соат) тарзида қисқартирилган иш вақти белгиланган. Қисқартирилган иш вақти меҳнат қонунларида бевосита белгилаб қўйилган бошқа айрим ҳолларда ҳам (масалан, ишлаб чиқаришдан ажралмаган ҳолда таълим олувчи ходимлар учун) назарда тутилиши мумкин. Нормал ёки қисқартирилган иш вақти ходим ва иш берувчи келишувига кўра ёки улардан бирининг талаби билан ҳам узайтирилиши мумкин эмас. МКнинг 119-моддасига кўра ходим билан иш берувчининг ўртасидаги келишувга биноан ишга қабул қилиш чоғида ҳам, кейинчалик ҳам тўлиқсиз иш куни ёки иш ҳафтаси белгилаб қўйилиши мумкин. Меҳнат Кодексининг 229-моддасига кўра аёллар ва оилавий вазифаларни бажарувчи бошқа шахсларга (ҳомиладор ёки 14 ёшга етмаган болали аёллар ва бошқалар) қонунларда назарда тутилган бошқа ҳолларда иш берувчи ходимнинг илтимосига кўра тўлиқсиз иш куни ёки иш ҳафтаси белгилашга мажбур. Тўлиқсиз иш вақтида ишлаётган ходимларнинг меҳнат ҳуқуқлари шу муносабат билан чекланиши мумкин эмас, аммо уларга ишлаган вақтларига ёки бажарган ишларига мутаносиб равишда иш ҳақи тўланади. Меҳнат тўғрисидаги қонун ҳужжатларида қисмларга бўлинадиган, жамлаб ҳисобланадиган ва бошқа иш вақти турлари н азарда тутилган ҳамда бундай иш вақти режимлари иш берувчи ва ходимларнинг ўзаро келишувлари билан белгиланиши мумкин. Корхоналарда иш вақти режими (муайян календар давр давомида иш ва дам олиш вақтларининг тақсимланиши) ички меҳнат тартиби қоидалари ва бошқа локал ҳужжатлар билан белгила нади. Корхоналардаги кун тартиби ва сменалар алмашуви графиги иш вақти режимини характерловчи асосий қоидалардандир. Ходимни сурункасига икки сменада ишлатиш тақиқ-ланади. Қонун ҳужжатларида дам олиш кунлари, байрам кунлари ва тунги вақтларда ишга жалб этиш юзасидан муайян чеклашлар белгилаб қўйилган (МКнинг 228, 245, 220-моддалари). 18 ёшга тўлмаган ходимларни дам олиш кунида ишга жалб этиш тақиқланади.

www.arxiv.uz Иш вақтидан ташқари иш вақти деганда ходим учун белги ланган кундалик иш (смена) муддатидан ташқари вақтдаги иш тушунилади. Иш вақтидан ташқари ишлаш ходимнинг розилиги билан қўлланилиши мумкин. Бироқ, қуйидаги ходимларни иш вақтидан ташқари ишларга жалб этишга йўл қўйилмайди: а) иш сменаси муддати 12 соатдан иборат ходимлар; б) ўта зарарли ва ўта оғир ишларда банд бўлган ходимлар; в) ўн саккиз ёшга тўлмаган ходимлар. Ногиронлар, ҳомиладор, ўн тўрт ёшга тўлмаган боласи бор аёллар (ўн олти ёшга тўлмаган ногирон боласи бор аёллар) фақат ўзларининг розилиги билан ва тиббий тавсиялар мавжуд бўлган ҳолдагина иш вақтидан ташқари ишлашга (шунингдек, байрам ва дам олиш кунлари, тунги ишларга) жалб этилишлари мумкин. Иш вақтидан ташқари ишнинг муддати ҳар бир ходим учун сурункасига икки кунда тўрт соатдан (меҳнат шароити оғир ва зарарли ишларда бир кунда икки соатдан), йилига эса 120 соатдан ортиқ бўлмаслиги лозим. Иш вақтидан ташқари иш муд дати аниқ ҳисобга олиб борилиши шарт ва бу талабнинг бажарилмаслиги меҳнат қонунчилигини қўпол тарзда бузиш ҳисобланади. 2. Дам олиш вақти, унинг турлари ва аҳамияти Дам олиш ҳуқуқи фуқароларнинг энг муҳим иқтисодий- ижтимоий ҳуқуқларидан бўлиб, унга доир қоидалар халқаро-ҳуқуқий ҳужжатлар билан белгилаб қўйилган. Жумладан, Халқаро Меҳнат Ташкилотининг 47-сонли «Иш ҳафтасини 40 соатгача қисқартириш тўғрисида»ги, 52-сонли «Йиллик ҳақ тўланадиган таътиллар тўғрисида»ги Конвенцияларида, энг умумий ва прин ципиал қоидалар эса БМТнинг 1966 йил 19 декабрдаги «Иқтисодий, ижтимоий ва маданий ҳуқуқлар тўғрисида»ги халқаро Пактида назарда тутилган.

www.arxiv.uz Ўзбекистон Республикаси халқаро ҳуқуқнинг, суверен аъзоси сифатида ушбу халқаро ҳуқуқий ҳужжатларнинг аксари қисмини тан олди. Шу асосда Ўзбекистон Республикаси Конституцияси фуқароларининг дам олиш ҳуқуқларини энг муҳим ижтимоий-иқтисодий ҳуқуқлардан бири сифатида эълон қилади ва ўз қонунларида бу ҳуқуқни реал таъминлашга оид бўлган чора-тадбирларни белгилайди. Дам олиш ҳуқуқи ва бу ҳуқуқни амалда таъминланиши айрим шахс, оила, давлат ва жамият равнақи, унинг баркамоллиги учун, тараққий топиши учун хизмат қилади. Шу сабабли меҳнатга оид қонун ҳужжатларида ходимлар дам олиш ҳуқуқларига катта аҳамият берилади, дам олиш вақтини бериш, ундан самарали фойдаланишга кўмаклашиш мажбуриятини иш берувчи зиммасига юклайди. МКнинг 126-моддасига кўра дам олиш вақти деганда ходим меҳнат вазифаларини бажаришдан ҳоли бўлган ва бундан у ўз ихтиёрига кўра фойдаланиши мумкин бўлган вақт тушунилади. Ходимнинг дам олишга оид субъектив ҳуқуқи иш берувчининг қонунда белгиланган вақтда ходимни ишдан озод қилиш мажбуриятига мос келади. Дам олиш вақтининг қуйидаги турлари мавжуд: а) иш куни (смена) давомидаги танаффуслар; б) кундалик дам олиш вақти; в) дам олиш кунлари; г) байрам кунлар; д) йиллик меҳнат таътиллари. Меҳнат Кодексининг 127-моддасига кўра, ходимга иш куни (смена) давомида дам олиш ва овқатланиш учун танаффус берилиши керак, бу танаффус иш вақтига кирмайди. Бундай танаффус миқдори, берилиш вақти ва унинг аниқ муддати корхона ички меҳнат тартиби қоидаларида, смена графикларида ёки ходим билан иш берувчи ўртасидаги келишувга биноан белгилаб қўйилади. Ишнинг хусусиятига кўра бундай танаффус бериб бўлмайдиган ишларда иш берувчи ходимга овқатланиб олишини таъминлаши

www.arxiv.uz лозим. Бундай ишларнинг рўйхати, овқатланиш тартиби ва жойи, ички меҳнат тартиби қои даларида белгилаб қўйилади. Кундалик дам олиш вақти (иш кунлари орасидаги дам олиш вақти)нинг муддати ўн икки соатдан кам бўлиши мумкин эмас. Дам олиш куни (яъни, иш ҳафталари, иш сменалари ўртасидаги дам олиш вақти) беш кунлик иш ҳафтасида икки кун, олти кунлик иш ҳафтасида бир кун миқдорида берилади. Ходимларнинг дам олиш кунлари ишга жалб этишга қоида тариқасида йўл қўйилмайди. Алоҳида ҳолларда қонунларда белгиланган чеклашлар ҳисобга олинган ҳолда дам олиш кунлари ишга жалб этишга йўл қўйилиши мумкин. Байрам кунлари умумий дам олиш кунлари ҳисобланади 6 ва бу куни алоҳида ҳоллардан ташқари ишга жалб этиш мумкин эмас. Қуйидаги кунлар байрам (ишламайдиган) кунлардир : 1 январ – Янги йил; 8 март – Хотин-қизлар куни; 21 март – Наврўз байрами; 9 май – Хотира ва Қадрлаш куни; 1 сентябр – Мустақиллик куни; 1 октябр – Мураббийлар куни; 8 декабр – Конституция куни; Рўза ҳайит – (Ийд ал-Фитр) диний байрамининг биринчи куни; Қурбон ҳайит – (Ийд ал-Адҳа) диний байрамининг биринчи куни. 3. Йиллик меҳнат таътили Меҳнат таътили барча ходимларга, шу жумладан ўриндошлик бўйича ишлаётган ходимларга дам олиш ва иш қобилиятини тиклаш учун иш ҳақи сақланган ҳолда ҳар йили берилади . Йиллик меҳнат таътилининг энг кам муддати ўн беш иш кунидан иборат. Меҳнат тўғрисидаги қонун ҳужжатларида узайтирилган ва қўшимча меҳнат таътили беришни назарда 6 Қаранг : Ўзбекистон Республикасининг «Ўзбекистон Республикасида байрам кунлари тўғрисида»ги Қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси, 1992 йил, 9-сон, 368-модда.

www.arxiv.uz тутади. Меҳнат Кодексининг 135-моддасига кўра қуйидагиларга соғлиги ҳолати ва ёшини ҳисобга олиб, йиллик узайтирилган асосий таътил берилади:  ўн саккиз ёшга тўлмаган шахсларга – ўттиз календар кун :  ишлаётган I ва II гуруҳ ногиронларига – ўттиз календар кун. Айрим тоифадаги ходимларга меҳнат вазифаларининг ўзига хос жиҳатлари ва хусусиятлари ҳамда бошқа ҳолатларини эътиборга олиб, қонун ҳужжатларига мувофиқ узайтирилган таътиллар белгиланади (масалан, ўқитувчилар, шифокорлар ва ҳ. к.лар). Меҳнат Кодексининг 136-моддасида қуйидаги ҳолларда йиллик қўшимча таътиллар берилиши назарда тутилган:  меҳнат шароити ноқулай ва алоҳида тусга эга бўлган ишларда банд бўлган ходимларга;  оғир ва ноқулай табиий иқлим шароитларида иш бажараётган ходимларга;  Меҳнат тўғрисидаги қонунларда ва бошқа меъёрий ҳужжатларда, меҳнат шартномасининг шартларида назарда тути лган бошқа ҳолларда. Таътилларнинг муддати олти кунлик иш ҳафтаси юзасидан календар бўйича иш кунлари билан ҳисоблаб чиқарилади. Байрам кунлари таътилни ҳисоблашда ҳисобга олинмайди . Йиллик таътилнинг умумий муддатини ҳисоблаб чиқаришда қўшимча таътиллар йиллик асосий таътилларга (шу жумладан узайтирилган таътилларга ҳам) қўшиб жамланади . Барча ҳолларда қонун ҳужжатлари билан белгиланган таътилларни жамлашда уларнинг умумий муддати қирқ саккиз иш кунидан ошиб кетмаслиги керак. Меҳнат таътилини олиш ҳуқуқини берувчи меҳнат стажининг турлари Меҳнат Кодексининг 142-моддасида кўрсатилган бўлиб, улар қаторига ҳақиқатда ишланган вақтдан ташқари яна бир қатор вақтлар ҳам киритилган. Йиллик асосий таътил биринчи иш йили учун ходим камида олти ой ишлаганидан кейин берилиши мумкин. Айрим тоифадаги ходимлар (ҳомиладор ва туғиш таътилига чиқаётган аёллар, I ва II гуруҳ ногиронлари, ўн саккиз ёшга тўлмаган ходимлар ва бошқалар)га олти ой ўтмасдан олдин

www.arxiv.uz меҳнат таътили берилиши мумкин 7 . Кейинги иш йиллари учун таътил иш берувчининг ходимлар вакиллик органи билан келишиб тузган таътилларни бериш графигига мувофиқ равишда берилади. Бундай графикни тайёрлаш пайтида ёш болали аёллар, I ва II гуруҳ ногиронлари, уруш қатнашчилари, ўн саккиз ёшга тўлмаган шахслар ва бошқа айрим шахслар ёз ойларида ёки улар хоҳлаган пайтда таътилга чиқиш ҳуқуқига эга эканликлари ҳисобга олинмоғи лозим. Меҳнат таътили ҳар йили берилиши лозим. Агар ишлаб чиқариш тусидаги сабабларга кўра ходимга жорий йилда таътилни тўлиқ бериш имкони бўлмаса, у ҳолда ходимнинг розилиги билан таътилнинг 12 иш кунидан ортиқ қисми кейинги иш йилига кўчирилиши мумкин. Шу йил ундан, албатта, фойдаланилиши лозим. Ўн саккиз ёшга тўлмаган ходимларга йиллик таътилни, шунингдек меҳнат шароити ноқулай ва алоҳида тусга эга бўлган ишлар учун бериладиган йиллик қўшимча таътилларни бермаслик тақиқланади. Ходим вақтинча меҳнатга яроқсиз бўлиб қолгани, давлат ёки жамоат ишларига жалб этилгани туфайли меҳнат таътилидан фойдалана олмаган ҳолларда бу таътил узайтирилиши мумкин. Ходим таътилдан фойдаланишга тўсқинлик қилувчи ҳолатлар ҳақида иш берувчини хабардор қилиши шарт. Ходимнинг хоҳишига кўра таътил қисмларга бўлиниши мумкин, лекин бунда таътилнинг бир қисми ўн икки иш кунидан кам бўлмаслиги лозим. Ходимни таътилдан чақириб олишга фақат унинг розилиги билан йўл қўйилади. Шу муносабат билан фойдаланилмай қолган қисми кейинги иш йилининг таътилига қўшиб қўйилади ва натурал ҳолда берилиши лозим. Меҳнат таътилининг пулли компенсацияси билан алмаштиришга камида ўн беш кундан иборат меҳнат таътили натурал ҳолда берилиши шарти билан йўл қўйилиши мумкин. Ишдан бўшаётган ходимга фойдаланилмаган барча асосий ва қўшимча таътиллар учун пулли компенсациялар тўланади. Жамоа шартномасида ёки 7 Қаранг : Халқаро Меҳнат Ташкилотининг 1936 йилги 52-сонли «¥ақ тўланадиган йиллик меҳнат таътиллари тўғрисида»ги Конвенцияси ва ушбу Конвенцияни ратификациялаш ҳақида Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг 1995 йил 6 майдаги 84-1-сонли қарори.

www.arxiv.uz ходим билан иш берувчининг ўзаро келишувида ходим ишдан бўшаётганида асосий ва қўшимча таътиллар натура ҳолида берилиб, кейин ишдан бўшатиш белгиланиши мумкин. Бунда таътилнинг тамом бўлган куни меҳнат шартномаси бекор бўлган кун ҳисобланади.

www.arxiv.uz Ижтимоий таътиллар ва уларни бериш асослари Ижтимоий таътил деганда ходимга оилавий ва бошқа мақсадли сабабларга кўра бериладиган таътиллар тушунилади. Меҳнат Кодексининг 149-моддасида ижтимоий таътилларнинг қуйидаги турлари назарда тутилади:  ҳомиладорлик ва туғиш таътиллари;  болаларни парваришлаш таътиллари;  ўқиш билан боғлиқ таътиллар;  ижодий таътиллар. Меҳнат Кодексининг 223-моддасига кўра аёлларга туққунга қадар 70 календар кун ва бола туғилгач 56 календар кун (эгизаклар туғилса ёки қийин кечган туғишда – 70 кун) миқдорида таътил берилади. Бу таътилларнинг берилиш шартлари ва тартиби «Давлат ижтимоий суғурта бўйича нафақалар тайинлаш ва тўлаш тартиби тўғрисида»ги Низомда белгиланган 8 . Ижтимоий таътилнинг бу тури тегишли тиббий муассасалар томонидан берилган вақтинча меҳнатга яроқсизлик варақаси асосида берилади ва бу даврда ходимга ўртача ойлик иш ҳақи миқдорида нафақа тўланади. Янги туғилган болаларни бевосита туғуруқхонадан фарзандликка олган ёки болаларга васий қилиб белгиланган шахсларга бола фарзандликка олинган (васийлик белгиланган) кундан бошлаб бола туғилган кундан эътиборан эллик олти календар кун (икки ёки ундан ортиқ бола асраб олинган (васийлик белгиланган) тақдирда эса етмиш календар кун) ўтгунга қадар бўлган даврда давлат ижтимоий суғуртаси бўйича нафақа тўлаш шарти билан таътил берилади ва уларнинг хоҳишига кўра бола уч ёшга тўлгунга қадар уни парваришлаш учун қўшимча таътиллар берилади. Ҳомиладорлик ва туғиш таътили тугаганидан кейин аёлнинг хоҳишига кўра унга боласи икки ёшга тўлгунга қадар болани парваришлаш учун таътил 8 Қаранг : Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги томонидан 1998 йил 9 апрелда 430-тартиб рақами билан давлат рўйхатидан ўтказилган «Давлат ижтимоий суғуртаси бўйича нафақалар тайинлаш ва тўлаш тартиби тўғрисида»ги Низомнинг 36-44-бандлари.

www.arxiv.uz берилиб, бу даврда қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда нафақа тўланади. Аёлга, унинг хоҳишига мувофиқ, болани парваришлаш учун иш ҳақи сақланмайдиган қўшимча таътил ҳам берилади. Болани парваришлаш учун бериладиган таътилдан боланинг отаси, бувиси, буваси ёки болани амалда парваришлаётган бошқа қариндошлари ҳам тўлиқ ёки уни қисмларга бўлиб фойдаланишлари мумкин. Аёл ёки бошқа шахслар ўз хоҳишларига кўра, болани парваришлаш таътили даврида тўлиқ бўлмаган иш вақти режимида ёки иш берувчи билан келишиб, уйда ишлашлари мумкин. Бунда уларнинг нафақа олиш ҳуқуқлари сақланиб қолади (ушбу модданинг биринчи қисми). Болани парваришлаш таътили даврида иш жойи (лавозими) сақланади. Болани парваришлаш таътили меҳнат стажига, шу жумладан мутахассислиги бўйича иш стажига қўшилади. Болани парваришлаш таътилларининг вақти, башарти жамоа шартномасида, корхонанинг бошқа локал ҳужжатида ёхуд меҳнат шартномасида ўзгача ҳол назарда тутилмаган бўлса, кейинги ҳақ тўланадиган йиллик таътил олиш ҳуқуқини берадиган иш стажига қўшилмайди. Болани парваришлаш даври учун таътил боланинг онаси ёки бола парвариши билан амалда банд бўлган шахс томонидан (боланинг онаси ишлаётганлиги ёки ўқиётганлигини т ақиқловчи ҳужжат билан бирга) берилган аризага кўра иш берувчининг буйруғига кўра берилади. Бола парвариши билан машғул бўлган шахс ўзи истаган пайтда бундай таътилни тўхтатиши ва ишга тушиши мумкин. Бундай ҳолда унинг ўрнида ишлаётган ходим билан тузилган меҳнат шартномаси муддати тугаши сабабли бекор қилинади. Бола парвариши таътилидан қайтган ходимнинг иш бошлаган куни унинг ўрнига ишга олинган ходим билан меҳнат шартномаси бекор қилинган кун бўлиб ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси Меҳнат Кодексининг ишни таълим билан бирга қўшиб олиб бораётган шахслар учун имти ёзларга оид қисмида уларга қўшимча ўқув таътиллари берилиши назарда тутилган.

www.arxiv.uz Жумладан: Ишлаб чиқаришдан ажралмаган ҳолда умумтаълим мактабларида ўқиётган ходимларга асосий иш жойларида ўртача иш ҳақи сақланган ҳолда XI ( XII ) синфда битирув имтиҳонлари топшириш даврида йигирма иш кунидан кам бўлмаган, IX синфда эса саккиз иш кунидан кам бўлмаган таътил берилади. Мазкур мактабларининг V , VI , VII , VIII , X ва XI синфлари да ишлаб чиқаришдан ажралмаган ҳолда таълим олаётган ўқувчилар учун қонун ҳужжатларида синфдан синфга ўтиш им тиҳонларини топшириш вақтида ушбу Кодекснинг 251-моддасига мувофиқ бериладиган кунларнинг умумий миқдорини қисқартириш (саккиз-ўн икки кунга) ҳисобига уларнинг асосий иш жойида ўртача иш ҳақи сақлаб қолинган ҳолда тўрт кундан олти кунгача ишдан озод қилиш белгилаб қўйилиши мумкин. Ҳунар-техника билим юртларида таълим олишнинг кечки шаклида ишлаб чиқаришдан ажралмаган ҳолда таълим олаётган ходимлар èìòèҳîíëàðãà тайёрланиш ва уларни топшириш учун асосий иш жойидан ўртача иш ҳақи сақланган ҳолда йил мобайнида камида ўттиз иш кунига ишдан озод қилинадилар. Кириш имтиҳонлари топширишга рухсат этилган ходимларга олий ўқув юртларига кириш учун 15 календар кун, ўрта махсус ўқув юртларига кириш учун эса, камида ўн календар кун давомида иш ҳақи сақланмаган ҳолда таътил берилади, ўқув юртлари жойлашган ерга бориш ва қайтиб келиш вақти бу ҳисобга кирмайди. Олий ва ўрта махсус ўқув юртларида ишлаб чиқаришдан ажралмаган ҳолда таълим олаётган ходимлар диплом иши лойиҳасини бажариш ёки битирув имтиҳонлари топширишдан олдинги ўн ўқув ойи давомида машғулотларга тайёргарлик кўриш учун олти кунлик иш ҳафтаси бўлганда ҳафтада бир кун ўртача иш ҳақи сақланган ҳолда ишдан озод этиладилар. Иш ҳафтаси беш кунлик бўлса, ишдан озод этиладиган кунлар миқдори иш

www.arxiv.uz сменасиинг муддатига қараб ўзгаради, ишдан озод этилган соатлар эса сақланиб қолади. Олий ва ўрта махсус ўқув юртларида таълим олаётган ходимларга лаборатория-имтиҳон сессияларида қатнашиш даврида қуйидаги тартибда: биринчи ва иккинчи курсда таълимнинг кечки шаклида олий ўқув юртларида таълим олаётганларга ҳар йили камида йигирма календар кун, ўрта махсус ўқув юртларида таълим олаётганларга ҳар йили камида ўн календар кун, олий ва ўрта махсус ўқув юртларида сиртдан таълим олаётганларга эса, ҳар йили камида ўттиз календар кун; учинчи ва ундан кейинги курсда таълимнинг кечки шаклида олий ўқув юртларида таълим олаётганларга ҳар йили камида ўттиз календар кун, ўрта махсус ўқув юртларида таълим олаётганларга ҳар йили камида йигирма календар кун, олий ва ўрта махсус ўқув юртларида сиртдан таълим олаётганларга эса, ҳар йили камида қирқ календар кун; олий ва ўрта махсус ўқув юртларида битирув имтиҳонларини топшириш даврида камида ўттиз календар кун; диплом иши лойиҳасини тайёрлаш ва ёқлаш даврида олий ўқув юрти талабаларига тўрт ой, ўрта махсус ўқув юрти талабаларига эса икки ой муддат билан ўртача ойлик иш ҳақи сақланган ҳолда қўшимча таътиллар берилади. Олий ва ўрта махсус ўқув юртларининг охирги курсларида ўқиётган ходимларга диплом иши лойиҳасига материаллар тўплаш учун ўттиз календар кун муддат билан иш ҳақи сақланмаган ҳолда таътил берилади. Мазкур таътил даврида талабалар ва ўқувчиларга умумий асосларда стипендия тайинланади. Ишлаб чиқариш ёки педагогик фаолиятни илмий иш билан муваффақиятли равишда бирга қўшиб олиб бораётган шахсларга номзодлик ёки докторлик диссертацияларини якунлаш, шунингдек дарсликлар ва ўқув- услубий қўлланмалар ёзиш учун асосий иш жойида ўртача ойлик иш ҳақи ва лавозими сақланган ҳолда ижодий таътиллар берилади. Ижодий таътилларни бериш тартиби ва уларнинг муддатлари қонун ҳужжатлари билан белгиланади.

www.arxiv.uz Меҳнат Кодексининг 150-моддасига кўра: ходимнинг аризасига биноан унга иш ҳақи сақланмаган ҳолда таътил берилиши мумкин, унинг муддати ходим билан иш берувчи ўртасидаги келишувга кўра белгиланади. қуйидаги ходимларга уларнинг хоҳишига кўра, иш ҳақи сақланмаган ҳолда муқаррар тартибда таътил берилади: 1941-1945 йилги уруш иштирокчиларига ва имтиёзлари жиҳатидан уларга тенглаштирилган шахсларга – ҳар йили ўн тўрт календар кунга қадар; ишлаётган I ва II гуруҳ ногиронларига – ҳар йили ўн тўрт календар кунга қадар; икки ёшдан уч ёшгача бўлган болани парвариш қилаётган аёлларга (234- модда); ўн икки ёшга тўлмаган икки ва ундан ортиқ болани тарбиялаётган аёлларга – ҳар йили ўн тўрт календар кунга қадар (232-модда); меҳнат тўғрисидаги қонунлар ва бошқа норматив ҳужжатларга, шунингдек меҳнат шартномаси шартларида наз арда тутилган бошқа ҳолларда. Иш ҳақи тўланмаган ҳолдаги таътил беришнинг қўшимча асослари ва бу соҳадаги қўшимча имтиёзлар (меҳнат таътили олиш ҳуқуқини берадиган иш стажи таркибига кириш ва бошқалар) корхонанинг локал норматив ҳужжатларида белгилаб қўйилиши мумкин.

O'xshashlar

Иш вакти ва дам олиш вактларини хукукий тартибга солиниши

Махкумларнинг моддий-маиший таъминоти ва уларга тиббий хизмат курсатиш

Иш ҳақи тўлаш ( иш хаки тулаш

Озодликдан маҳрум қилишга ҳукм қилинган шахслар моддий-маиший таъминоти

Маъмурий хукукбузарлик, жавобгарлик ва иш юритиш