Germaniya davlati va huquqi - Huquqshunoslik - Referatlar

Germaniya davlati va huquqi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

204 KB

Ko'chirib olish

GERMANIYA DAVLATI VA HUQUQI (IX asrning o`rtasi - XVIII asr) Reja: 1. Germaniya davlatining tashkil topishi, rivojlanish xususiyatlari va taraqqiyot bosqichlari. 2. Ilk feodal monarxiyasi. «German millatining muqaddas Rim imperiyasi» (X- XIII asrlar). 3. Germaniyada kurf-yuristlar oligarxiyasi va tabaqa-vakillik monarxiyasi davri (XIII-XVII asrlar)da ijtimoiy-siyosiy tuzumda yuz bergan o`zgarishlar. 4. «Knyazlik absolutizmi» davrida (XVII-XVIII asrlarda) Germaniya. 5. O`rta asrlarda Germaniyada huquqning asosiy belgilari.

1. Germaniya davlatining tashkil topishi, rivojlanish xususiyatlari va taraqqiyot bosqichlari 843 yilda Verden shahrida bo`lgan taqsimotga muvofiq «Sharqiy Frank yerlari» - bo`lg`usi Germaniya hududi Ludovik Nemisga o`tdi. Aslida bu yerlar bir necha qabilaviy knyazliklarning yerlari edi. Bu vaqtda mamlakatning milliy birligi to`g`risida so`z ham bo`lishi mumkin emas edi. Gersogliklar shimoldan janubga qarab quyidagicha tartibda joylashgan edi: Saksoniya, Frankoniya, Shvabiya (ilgarigi Allemaniya), Bovariya. Birmuncha keyinroq borib g`arbda joylashgan beshinchi bir gersoglik - Lotaringiya Fransiyadan tortib olindi va Germaniya tarkibiga kiritildi. Shuningdek, qator fransuz, italyan va slavyan yerlari - Burgundiya, Shimo-liy Italiya, Bogemiya, Avstriya va boshqalar ham tez orada Germaniyaga qo`shib olindi. Shu tariqa vaqtincha nisbatan yagona Germaniya qirolligi tashkil topdi. Dastlab bu qirollik «Sharqiy franklar qirolligi», X asr o`rtalarida esa Tevtonlar davlati deb atalgan. Bu davlat keyinroq - XI asrdan Germaniya deb yuritila boshlandi. O`rta asrlarda Germaniya davlati va huquqining tashkil topishi va rivojlanishida, shuningdek, german feodalizmining o`ziga xos bir qancha xususiyatlarini ajratib ko`rsatish mumkin 3 4 : 1. Germaniya davlati urug`doshlik tuzumining yemirilishi natijasida paydo bo`lmasdan, balki o`rta asrlarda feodalizmni o`z boshidan kechi-rayotgan davlat - franklar davlatining inqirozi (bo`linib ketishi) natijasida, uning bir qismida tashkil topdi. 2. Germaniyada jamoa - marka slavyanlar va franklardagiga nisbatan ancha turg`un bo`lib, dehqonlarni qaramlikka tashlash jarayoni ancha uzoq vaqtga cho`zilgan. 3. Germaniyada tovar-pul munosabatlarining barvaqt rivojlanishi ishlab chiqarishning natural xarakterini birdaniga buzib tashlamadi. Ger-man knyazliklarining notekis iqtisodiy rivojlanishi sezilib turdi. Lekin bu yerda feodalizm sust rivojlangan bo`lsa-da, XI-XII asrlarda jamiyatning feodallashish jarayoni nihoyasiga yetib, asosiy sinflar - yer egalari va ular-ga qaram dehqonlar shakllangan edi. 4. Ijtimoiy tuzumi bo`yicha Germaniya aholisi juda tabaqalashib ketgan edi. Masalan, hukmron tabaqa - ritsarlarning 3 5 o`zi 7 ta darajada turardi. 5. XIV asrga kelib, agarda Angliya va Fransiya davlatlarida siyosiy tarqoqlik tugatilib, markazlashuv ro`y berayotgan bo`lsa, Germaniyada buning teskari jarayoni - siyosiy tarqoqlik kuchayayotgan edi. Buning asosiy sababi Germaniyada o`ziga xos tabaqa-vakillik hokimligining vujudga kelganligida edi. O`rta asrlarda Germaniya davlatining tashkil topishi va rivojlanishida quyidagi bosqichlarni ajratib ko`rsatish mumkin: 6. Ilk feodal monarxiyasi davri (X-XIII asrlar). 3 4 Bu haqda qarang: Muqimov Z. Chet mamlakatlar davlati va huquqi tarixi. Qadimgi dunyo hamda o`rta asrlar davlati va huquqi tarixi.I qism. O`quv qo`llanmasi.– Samarqand SamDU nashri, 1992.-99-100-betlar. 3 5 Ritsar – nemis tilidan olingan so`z bo`lib, o`rta asrlar Yevropasida harbiy-dvoyanlar tabaqasiga mansub bo`lgan feodal, og`ir qurollangan jangchi. Ritsarlar dubulg`a va sovut kiyganlar, ularning otlariga ham sovut kiydirilgan. Jang vaqtida ikki tomonlama tig`li qilich va nayzadan foydalanganlar.

7. Kurfyurstlar oligarxiyasi hamda tabaqa-vakillik monarxiyasi davri (XIV- XVII asrlar). 8. German qirolliklari absolutizm davri (XVII-XVIII asrlar). Biroq, davlat va huquq tarixi fanida ba`zi olimlar o`rta asrlarda Germaniya davlati tarixini boshqacharoq tarzda ham davrlarga bo`lib o`rganadilar. Jumladan, moskvalik huquqshunos olim S.V.Chirkin uni quyidagicha ikkita katta davrga bo`lib o`rganishni tavsiya etadi: 1. Germaniya imperiyasi doirasida nisbatan markazlashgan ilk feodal monarxiyasi davlatining tashkil topishi va rivojlanishi davri (X-XII asrlar). 2. Germaniyada hududiy tarqoqlik va german knyazliklari - dav-latlarining rivojlanishi davri (XIII asr-XIX asrning boshi) 3 6 . Bizningcha, o`rta asrlarda Yevropa davlatlari rivojlanishining umu-miy qonuniyatlarini, xususan ularda monarxiyaning rivojlanish bosqich-larini hisobga olganda Germaniya davlati tarixini yuqoridagicha uch davrga bo`lib o`rganish maqsadga muvofiqdir. 2. Ilk feodal monarxiyasi. «German millatining muqaddas Rim imperiyasi» (X-XIII asrlar) Germaniya davlati XI-XII asrlarda nisbatan yagona davlat bo`lib turgan. XII asrdan e`tiboran bu yerda ham siyosiy tarqoqlik jarayoni boshlandi. Biroq bu jarayon boshqa mamlakatlardan, jumladan, Fran-siyadan farqli o`laroq, orqaga qaytmas xarakter kasb etgan. Buning esa qator tarixiy-siyosiy shart-sharoitlari mavjud edi. Ularning ichida tashqi siyosiy omillar muhim o`rin tutgan. German feodallarining asosiy yo`na-lishda - sharqda slavyanlar va vengerlarga qarshi, janubda Italiyaga qarshi olib borgan bosqinchilik yurishlari german gersogliklarining sun`iy (no-miga) birlashishlariga olib kelgan. Ma`lumki, Germaniyada X asrlarda xuddi Fransiyadagi singari bir necha musta-qil davlatlar (viloyatlar) tashkil topib, ular faqat rasmiy jihatdangina qirol hokimiyatini tan olar edi. Zero, qirollar bu vaqtda hali urug`doshlik tuzumi davridan beri odat huquqi asosida saylanib qo`yilar edi. Faqat Otton I davri (936-973 yillar)dan boshlab bu tartib o`zgargan. Otton I otasi Genrix I ning qirol hokimiyatini mustahkamlash siyosatini davom ettirdi. U, dastavval boshqa gersoglar ustidan nazoratni kuchaytirdi, buning uchun nikoh va boshqa qarindoshlik aloqalaridan foydalandi. Qirol ta`sirini butun mamlakatga yoyishning ikkinchi bir usuli yepiskoplik tizimi bo`ldi. Otton cherkov bilan do`stona aloqa bog`ladi. U yepiskoplarga keng miqyosda immunitet huquqlar berdi va ularga juda ko`plab yerlar ulashdi. Shu bilan birga, u yepiskoplarni ham o`zi tayinlardi. Cherkov yerlaridan keladigan daromadlardan qirol xazinasiga ko`pdan-ko`p hissalar ajratildi. Shunday qilib, Germaniyada cherkov manfaatlari bilan davlat manfaatlari bir-biriga chatishib ketdi. Germaniyaning turli 3 6 Qarang: История государства и права зарубежных стран.Часть 1. Учебник для вузов/ Под ред. проф. Крашенинниковой Н.А. и проф. Жидкова О.А.-М.:Издательство НОРМА, 1996.-240-bet. “German millatining muqaddas Rim imperiyasi” ning tashkil topishi

viloyatlaridagi yepiskoplar mahalliy knyazlarga-gersoglarga e`tibor bermay, bevosita qirolga bo`ysun-dilar. Shu bilan bir vaqtda yepiskoplarning qirolga tobeligi ularning Rim papasiga deyarli bo`ysunmay qo`yishiga olib keldi. Otton I ham otasi kabi agressiv tashqi siyosat yuritib, slavyanlar va vengerlarni o`z ta`siriga oldi, ularni xristianlashtira boshladi. Lekin u aso-siy e`tiborni Italiyaga qaratgan edi, chunki Italiya german imperatorlari-ning «dunyoga hokim bo`lish» rejalarida asosiy o`rin tutar edi. Otton I dastlab 951 yilda Italiyaning Paviya shahrini bosib oldi, shimoliy Italiya knyazlaridan bir nechtasini tor-mor qilib, Provans bilan Italiya qiroli Lo-tarning beva qolgan xotini qirolicha Adelgeydaga uylandi. Germaniyaning shimoliy Italiyaga ta`siri va german qirolining Italiya siyosati ham shundan boshlandi. 961 yilda Otton Italiyaga yana yurish qildi. Bu safar Ottonni papa Ioann XIIning o`zi yordamga chaqirgan edi, chunki papaga uning vas-sallari - rim baronlari xavf solayotgan edi. Karl Buyuk o`lgandan keyin ku-chaygan va IX asrning o`rtalarida diniy hokimiyatni dunyoviy hokimiyat-dan ustun turadi 3 7 degan nazariyani ko`tarib chiqqan papalikning o`zi endi Italiyada feodallashuv jarayonining yanada kuchayishi munosabati bilan qattiq inqirozga uchrab, qirol hokimiyatining yordamiga muhtoj bo`lib qolgan edi. Otton I Rim feodallarini bostirib, papani taxtga o`tkazdi. Bun-ga minnatdorchilik bildirib papa 962 yilning boshida Ottonga imperatorlik tojini kiygizdi. Shunday qilib, yangi «imperiya tiklandi». Shu narsa xarak-terliki, ilgari Karl Buyuk bo`lgani singari, bu safar Otton ham Rim impera-tori deb e`lon qilindi. Yangi imperiyaga «Muqaddas Rim imperiyasi» deb nom berildi. Shundan keyin german imperatorlari o`zlarini rim sezarlari (imperatorlari)ning vorislari deb hisoblay boshladilar. Faqat keyinroq bo- rib, XII asrdagina bu iboraga ikki so`z qo`shilib, «German millatining mu-qaddas Rim imperiyasi» 3 8 deb ataladigan bo`ldi va bu nom 1806 yilgacha saqlanib qoldi. «Muqaddas» deb atalishining asosiy sababi shunda ediki, davlatning tepasida rasman imperator va papa turgan. Amalda esa butun hokimiyat imperator qo`lida to`plangan edi. German imperatorlari aslida ana shu vaqtdan e`tiboran dunyoga hukmronlikni da`vo qila boshlaganlar. Hatto ayrim huquqshunoslar ger-man imperatorlarini «jahon hukmronlari» deb atab, bunday da`voni naza-riy jihatdan asoslashga harakat qilganlar. Masalan, Boloniya huquq mak-tabidan Fridrix Barbarossa Germaniyadan boshqa Yevropa mamlakatlari-ning qirollari saltanatning bo`laklarigagina hukmronlik qilishlari mumkin deb da`vo qilgan. Bu tarixiy an`anadan keyinchalik, ikkinchi jahon urushi arafasida fashistlar o`zlarining jahonga hukmron bo`lish haqidagi rejalarida foydalandilar. X-XII asrlarda Germaniya iqtisodiy jihatdan Yevropa mamlakatlari ichida qoloq davlatlardan biri edi. Bu yerda feodal munosabatlar Fransiyaga nisbatan ancha kech - XI asrdan rivojlana boshladi. Feodalizmning rivojlanishi turli german gersoglik-larida juda notekis suratda kechdi. Ayni paytda urug`doshlik tuzumining qol-diqlari mustahkam saqlanib qoldi. Masalan, Saksoniyada aholi eski qabila- 3 7 Bu nazariyaning ifodachisi papa Nikolay I (858-867 yillar) bo`lgan edi . 3 8 Rasmiy hujjatlarda va yozishmalarda german imperatori «Rim qiroli» deb ham atalar edi. Ijtimoiy tuzumi

chilik odatlariga qattiq amal qilardi. Germaniyada jamoalarga-markalarga uyushgan erkin dehqonlar uzoq vaqtgacha o`z mustaqil-liklarini saqlab kel-dilar. Krepostnoylashtirish yo`lidagi urinishlarga deh-qonlar katta qo`zg`o-lonlar ko`tarish bilan javob berdilar. Shunday katta qo`zg`olonlardan biri, masalan, 841- 842 yillardayoq Saksoniyada bo`lib, u «Stelling» degan nom bilan mashhur bo`lgan edi. Bu qo`zg`olon dehqon jamoalarining ittifoq bo`-lib, eski majusiylik bayrog`i ostida ish ko`rgan edi. Bu ittifoq ham kelgindi frank zodogonlariga, ham mahalliy saks zodogonlariga qarshi qaratilgan edi. Rim ta`sirini o`tkazishning, jumladan, xususiy mulkchilikning va yerga birkitib qo`yib shaxsiy qaram qilishning yangi shakllarini kiritish Reynning narigi tomonida ancha sekin amalga oshirilmoqda edi. Biroq, XI asrlarga kelib bu yerda ham feodallashuv jarayoni ancha muvaffaqiyat qo-zondi. Marka, ya`ni jamoa tushkunlikka yuz tutdi. Katta dunyoviy va cher-kov yer egalari tobora ko`p yerlarni o`z qo`liga ola bordi. Xususiy mulk-chilikning rivojlanishi natijasida yer qo`ldan- qo`lga o`ta boshladi. Dehqon-larning bir qismi o`z yeridan ajralib, feodal yer egalariga qaram bo`lib qol-di. Kommendatsiya, ya`ni o`zini qudratli qo`shnisining, yirik yer egasining homiyligiga topshirishi, immunitet, ya`ni yer egasining davlat funksiyala-rini olib borishi va birinchi navbatda tevarak-atrofdagi aholini sud qilishi, Reyn bo`yidagi cherkov yerlarida (asosan Frankoniyada) juda ham avj olib ketgan prekariylik munosabatlari X-XI asrlarda Reynning narigi tomonida tobora tez-tez uchraydigan bo`ldi. Bu jarayonlarning hammasi shuni ko`rsatadiki, yuz-ikki yuz yil ilgari g`arbiy Frank davlatida feodal muno-sabatlar qanday avj olgan bo`lsa, Germaniyada ham, garchi kechikib bo`lsa-da, shunday avj oldi. Germaniyada katta yer egaligining avj olishida qirol xazinasiga qarashli yerlarning talon-taroj qilinishi katta rol o`ynaydi. Karoli-nglarning keyingi kuchsiz qirollari bu yerlarni o`z qo`lida saqlab qololmadi. XI-XII asrlarda Germaniyada jamiyatning asosiy tabaqalari shakl-langan. Jamiyat ikkita asosiy tabaqa: harbiy-ritsarlar hamda o`lpon va soliqlar to`laydigan dehqonlarga ajralgan. Germaniyaning ko`p sonli urushlar olib borishi harbiylar - ritsarlar tabaqasining jipslashuviga ko`maklashgan. Ritsarlarning yuqori qismini turli xil nasliy va xizmatchi aristokratik elementlar tashkil etgan. Ulardan birinchisi gersoglar - qabilaviy knyazlar bo`lib, yirik yer egalariga aylan-gan edilar. Ikkinchi turkumdagi yirik yer egalari asosan mansabdor aristo-kratlar - graflar darajasidagi shaxslar bo`lib, ular ma`muriy okruglarda (grafliklarda) muhim dunyoviy va cherkov mansablarini o`z qo`lida to`p-lagan edilar. Shuningdek, qirol chinovniklari - fogtlar ham yirik yer egala-ri bo`lib, ular cherkov votchinalarida harbiy va sud funksiyalarini amalga oshirardilar. Germaniya jamiyatining feodallasha borishi bilan XI-XII asr-lar bo`sag`asida bu yuqori tabaqalarning jipslashuvi yuz berdi. Ular endi-likda kuchli markaziy hokimiyatdan manfaatdor bo`lmagan va ajralib chi-qishga intilayotgan kuchlarning qudratli ittifoqini tashkil eta bordilar. Ularning hududiy knyazlar tabaqasiga qo`shilib ketishi sodir bo`ldi. Unga yirik cherkov magnatlari - «cherkovlarning knyazlari» ham kiradi. Ruho-niy va dunyoviy knyazlarning maxsus tabaqasi XIII asrning o`rtasiga kelib batamom rasmiylashdi.

O`rta va mayda ritsarlar tabaqasi mayda yer egalari - dvoryanlardan va erkin dehqonlarning yuqori qismidan shakllandi. Germaniyada tabaqa-larning tashkil topishida Genrix I Qushboz (919-936 yillar)ning islohotlari muhim o`rin tutadi. Genrix I slavyanlarga va vengerlarga qarshi muvaffa-qiyatli kurash olib borish maqsadida erkin dehqonlarning yuqori tabaqala-ridan, qisman ministrlardan olinadigan ritsarlar sonini ko`paytirishga harakat qildi. Uning harbiy islohotiga ko`ra, ot minib urusha oladigan har qanday erkin kishi harbiylar (ritsarlar - chavandozlar) tabaqasiga kiritildi, boshqa kishilar esa o`lpon to`laydiganlar tabaqasiga kiritilgan. Davlatdagi barcha boshqaruv va harbiy ishlar ritsarlar qo`lida to`pla-nib bordi, XIII asrga kelib ritsarlik yopiq tabaqaga aylandi va nasldan-naslga meros tariqasida o`ta boshladi. Ritsarlar o`zlarining mol-mulki, mansabiga qarab rang (martaba, daraja)larga bo`lindi. Masalan, Saksoniya viloyati sharqiy qismining odat huquqi to`plami - «Sakson zertsalosi»da (XIII asrning 20-yillarida tuzilgan) xuddi shunday yettita harbiy darajalar (ranglar) ajratib ko`rsatilgan. Unga ko`ra, birinchi darajada qirol (impera-tor) turgan, ikkinchi darajaga imperatorning vassallari - oliy martabali ruhoniylar (yepiskoplar, abbatlar), uchinchi darajaga imperatorning bevo-sita dunyoviy vassallari - knyazlar, graflar, gersoglar, markgraflar, land-graflar, to`rtinchi darajaga knyazlarning vassallari, beshinchi darajaga «ozod janoblar» - graflarning vassallari, oltinchi darajaga «ozod janob- lar»ning vassallari va nihoyat, yettinchi darajaga oltinchi darajadagi ritsarlarning vassallari kirgan (3-modda, 2-band). 3 9 Oxirgi darajadagi ritsarlar o`z vassallariga ega bo`lmagan. Bu vaqtda Germaniyada o`lpon to`laydiganlar tabaqasini asosan dehqonlar tashkil etib, ular XIII asrda ikki toifaga: ozod dehqonlar va qaram dehqonlarga bo`lingan. «Sakson zertsalosi»da ko`rsatilishicha, «ozod dehqonlar uch turda bo`lishgan: sheffen kishilar, chinsh to`lovchilar va ko`chmanchilar». Bu-larning barchasi dunyoviy sudlarda teng darajada ishtirok etishlari lozim edi. Sheffen kishilar Franklar davlatidagi skabinlarning avlodlari bo`lib, qirol buyrug`i bilan har 18 xaftada graf sudida qatnashishlari shart edi. Chinsh to`lovchilar hukmdorlar yerlarini ushlab turib, ma`lum pul maj-buriyatlari (chinsh) to`lardilar. Ular ham ikkiga bo`lingan: ulardan ba`-zilari yerlarni meros qilib qoldirish, sotish huquqlariga ega bo`lsa, bosh-qalari esa bunday huquqlardan foydalana olmaganlar. Ko`chmanchilar aso-san ijarachi dehqonlar bo`lib, ular o`z yerlariga ega bo`lmaganlar va yer egalaridan yerlarni vaqtincha ishlab turish uchun ijaraga olganlar. Qaram dehqonlarga yarim ozod litlar, batraklar va shaxsan qaram krepostnoy dehqonlar kirgan. Germaniyada salb yurishlari boshlanishi bilan Yevropaning boshqa mamlakatlaridagi singari, feodal krepostnoylik qaramligining zaiflashishi yuz berdi. Dehqonlarning bir qismi muayyan yillik chinsh to`lash evaziga shaxsiy majburiyatlar o`tashdan tamomila ozod bo`ldi. Boshqa dehqonlar qaram dehqonlar 3 9 Qarang: Хрестоматия по Всеобщей истории государства и права.Т.1./ Под ред. К.И. Батыра и Е.В. Поликарповой.-М.:Юристь , 1996.-285-bet.

bo`lib qolaverdi, lekin ular o`taydigan barshchinalar kamaytirildi, eng og`ir obroklar («o`lim» solig`i va boshqalar) haq to`lab qutilishga yoki belgilangan ma`lum badallarga almashtirildi. Uzoq-uzoq joylarga yurishlar qilish bilan band bo`lgan german feodallari, odatda, xo`jalik bilan o`zlari shug`ullanmay, domenlarini ijaraga (arendaga) berardilar. Domenlarning ko`pchilik qismi yirik bo`laklarga bo`linib, so`ng ijaraga berilardi. O`rta asr Germaniyasida bunday yirik ijara meyer ijarasi deb atalardi, chunki hammadan avval sobiq krepostnoy oqsoqollar - meyerlar ijarachi bo`lardilar. Shimoliy-G`arbiy Germaniyada (Vestfaliya-da) eng ko`p tarqalgan meyer ijarasi badavlat, qisman qoloq dehqonlar tabaqasining tashkil topishiga imkon berdi. Ammo qishloqning boshqa tomonida kam yerli dehqonlar maydonga kelib, ular boy hamqishloqlari uchun ishlaydigan batraklarga aylandilar. XI-XII asrlarda shaharlar rivojlanib, ozod kishilarning maxsus taba-qasi - shaharliklar paydo bo`ldi. Ular alohida huquqlardan va avtonomiya-dan foydalanishgan. Masalan, ular soliqlarni jamoa bo`lib to`lashgan. X-XII asrlarda Germaniya nisbatan yagona davlat hisoblangan. Feodalizmning kuchsiz rivojlanishi, tashqi xavf va dastlabki german qirollarining faol markazlash-tirish siyosati natijasida qirol hokimiyati vaqtincha mustahkam bo`lib turdi, ilk feodal monarxiyasi tashkil topdi. Dastlab qirol saylab qo`yilsa ham, lekin keyinchalik (Otton I davridan) u imperator unvonini qo`lga kiritdi va butun oliy hokimiyat tanho uning qo`lida to`plandi. Mamlakatda oliy davlat hokimiyatining markazi qirol saroyi bo`lgan. Bu davrda davlat apparati saroy-votchina boshqaruv tizimidan iborat edi. Qirol saroyida qirolning oila a`zolari, ularning xizmatchilari, ministrlari va erkin xizmatchilar bo`lib, ular hukumat apparatini tashkil etardi. Bu xizmatchilar va qirolning shaxsiy xizmatkorlari o`rtasida aniq farqlar yo`q edi. Ularning vazifalari, funksiyalari qisman qo`shilib ketgan edi. Qirol saroyida cherkov va dunyoviy feodallarning kattagina qismi doimiy xizmatda turardi. Ularning orasida ayniqsa saroy dasturxonchisi, kamerariy, marshal, kapellan, saroybon, kansler va boshqalar ajralib turardi. Kansler - asosiy mansabdor shaxs bo`lib, u deyarli barcha bosh-qaruv ishlarini yuritgan. Saroybon (mayordam) ham muhim ahamiyatga ega bo`lib, saroy ishlarini yuritardi. Mamlakatda xizmatchilar tabaqasi ministrlardan iborat tarkibda bo`lib, ularning funksiyalari faqat saroy xizmatlari bilan cheklanmas edi. Madomiki, davlatda boshqa ijroiya hokimiyat organlari bo`lmagan ekan, ministrlar hukumat ishlarini yuritishgan. Asta-sekin ular chinovniklarni ikkinchi o`ringa siqib chiqara borgan. Mamlakatning siyosiy hayotida feodallarning s`yezdlari juda katta rol o`ynagan. Feodallarning s`yezdlarida eng muhim ichki va tashqi siyo-siy masalalar hal qilinardi. Ular mustaqil organ sifatida ba`zan qirollarni hokimiyatdan chetlashtirardilar. Ularda qirolning vakolatlari belgilangan, qonunlar chiqarilgan, papa bilan muzokaralar olib borilgan, oliy davlat mansabdorlari tayinlangan, lenlar taqdim qilingan va hokazo. Aynan ana shunday feodallarning s`yezdlaridan Davlat tuzumi

oqibatda reyxstag kelib chiqqan edi. Bunday s`yezdlarda hal qiluvchi kuch eng yirik feodallar - knyazlar edi. XI asrning boshida qirol huzurida yirik zadogonlar vakilidan iborat kengash - goftag (qirollik kengashi) tashkil etilgan. U imperator bilan birgalikda ancha muhim davlat ishlarini hal qilardi. Germaniya mahalliy boshqaruvi tizimidagi o`ziga xos hususi-yatlardan biri shunday ediki, bu yerda uzoq vaqt davomida alohida qabilaviy gersoglar mavjud bo`lib turadi. X-XI asrlarda feodal yer egaligining o`sishi va mamlakat aholisining etnik jipslashuvi natijasida ilk feodal tashkilotlar tizimi yemirildi. Gersogliklar yopiq siyosiy tashkilotlar bo`lmish hududiy knyazliklarga aylandi. Knyazlar deyarli to`la suvere-nitetga ega edi va faqat nomigagina qirolga itoat etardilar. Feodallarning knyazlarga aylanishi ularning o`z hududlari doirasida butun yerlarga nisbatan oliy huquqlarining o`rnatilishi va immunitet va imtiyozlarni qo`lga kiritishi yo`li bilan amalga oshirildi. XI asr oxiriga kelib monarxiyaning saylov tamoyillari tantana qildi. Qirollar knyazlar tomonidan saylab qo`yiladigan bo`ldi. Kimda-kim qirolni saylashda ishtirok etmasa, u o`zini qirol hokimiyatidan mustaqil deb hisoblagan. Imperiya qurolli kuchlari ikkiga: imperiya armiyasi va knyazliklar qo`shinlari ajralgan. Qirollik (imperatorlik) qo`shini uning vassallari tomo-nidan taqdim qilinadigan jangchilardan iborat edi. Dunyoviy va diniy knyazlar tomonidan taqdim qilinadigan jangchilar sonini imperator o`rnatgan. Shu bilan birga harbiy yurishlarda ishtirok etish shartlari feodal odatlar va feodallar s`yezdlarining qarorlari bilan ham belgilangan. Armiya ning oliy bosh qo`mondoni imperator bo`lgan. Feodallar, shuningdek, imperiya shaharlari qirolga harbiy xizmat o`tash majburiya-tiga ega edilar. Qo`shinlar feodal egaliklar bo`yicha joylashtirilgan va feodallar qo`mondonligi ostida bo`lgan. Bu asosan graflar va yuzboshilar orqali amalga oshirilardi. Og`ir qurollangan kavaleriya (ritsarlar) armiyada hal qiluvchi ahamiyatga ega bo`lgan. XII asrga qadar mamlakatga tashqaridan hujum bo`lgan paytlarda dehqonlar ham armiyaga xalq lashkarlari sifatida chaqirilib turilardi. Biroq, umuman, Germaniya armiyasi german imperatorlarning «dunyoga hokim bo`lish» rejalarini amalga oshirishlari uchun xizmat qilgan. Germaniyaning sud tizimi korolinglar monarxiyasidan meros qilib olingandi. Imperator oliy sudya hisoblangan. Lekin uning sud hokimiyati qisqarib borgan. Knyazlik boshqaruvining shakllana borishi bilan impera-torning sud hokimiyati qisqarib, dunyoviy va diniy knyazlarning sud hoki-miyati kengayib borgan, sud tizimi tobora murakkablashgan va ko`p bos-qichli xarakter kasb eta boshlagan. Feodallar dastlab o`z krepostnoy deh-qonlari ustidan sud qilish huquqiga ega edilar. Endi esa ularning yurisdik-siyasi (sud qilish huquqi) ularga qarashli yerlarda yashovchi barcha aholiga tarqaldi. Germaniyada «tenglar sudi» tamoyili asosida harakat qiluvchi tabaqa sudlari: knyazlik, graflik, sheffen sudlari va boshqalar mavjud edi. Feodallarning sudlari oliy va quyi pog`onaga bo`lingan. Shu-ningdek, cherkov sudlari ham mavjud edi. Shaharlar ham o`z yurisdik- siyasiga ega bo`lgan. Feodallarga qaram bo`lgan shaharlarda sud senorlar-ning

vakillari qo`lida edi. Erkinlik xartiyalarini qo`lga kiritgan shaharlarda esa shahar huquqi normalari asosida harakat qiluvchi shahar sudlari ayni vaqtda shahar huquqining yanada rivojlanishiga katta hissa qo`shganlar. Germaniyada joylarda o`zini o`zi sud qilish va mushtumzo`rlar sudi keng tarqalgan edi. Vassallar o`z nizolarini qurol yo`li bilan hal qilishlari mumkin edi. 1285 yilda Fridrix II o`zini o`zi sud qilishni faqat sud qaroridan qanoatlanmagan taqdirdagina qonuniy ekanligini o`rnatdi. 3. Germaniyada kurfyuristlar oligarxiyasi va tabaqa-vakillik monarxiyasi davri (XIII-XVII asrlar)da ijtimoiy-siyosiy tuzumda yuz bergan o`zgarishlar XIII-XIV asrlardan Germaniya iqtisodiy yuksa-la boshladi. Ishlab chiqaruvchi kuchlar ko`zga ko`ri-narli darajada o`sdi. Ayni zamonda, Germaniyada shaharlarning rivojlanishi bu asrlarda juda avj oldi. Savdo-sanoat taraqqiy eta boshladi. Biroq, mamlakatda tovar xo`jaligi rivojlana boshlanishiga qaramay, Germaniya har qalay tarqoq va qoloq feodal mamlakat bo`lib qolmoqda edi. Gersogliklarda ham boshqa dunyo-viy va ruhoniy knyazliklar soni ko`paymoqda edi. Imperator boshqa yirik feodallar orasida syuzeren, ya`ni oliy senor bo`lib qolmoqda edi. Yirik feodallar bu vaqtda uzil-kesil voris hududiy knyazlarga aylanib bormoqda edi. Mahalliy tovar aloqalarining rivojlanishi ularning mahalliy hokim sifatidagi rolini kuchaytirardi. Markaziy qirollik- imperatorlik hokimiyati esa shaharlar bilan zaif bog`langan edi. Ma`lumki, Fransiya va Angliyada shaharlarning qirol hokimiyati bilan siyosiy ittifoqi mavjud bo`lgan. Germaniyada esa shaharlarning qirol hokimiyati bilan bunday siyosiy ittifoqi yuzaga kelmadi. Germaniya qirollari, jumladan, shaharlarning mahalliy feodallarga qarshi olib borgan kurashida shaharlarga biror-bir jid-diy ko`mak berganlari yo`q. Qisman bunga sabab shuki, nemis shaharlari siyosiy sahnaga keyinroq chiqdi. Bir qancha hollarda ichki savdoga nisbatan tashqi, qisman tranzit savdo-sotiqning ustunligi ham bu yerda ma`lum rol o`ynaydi. Biroq Germaniyada qirol hokimiyatining shaharlar bilan ittifoqining yo`qligiga asosiy sabab - german imperatorlarining agressiv tashqi siyosat olib borishlari edi. Italiyadagi urushlar, boy italyan shaharlarining ekspluatatsiya qilinishi, «dunyoga hokim bo`lish» rejalari, Sharqiy Yevropadagi va Yaqin Sharqdagi bosqinchiliklar - mana bularning hammasi qirollar - imperatorlarni Germaniyadagi ichki siyosat vazifalari-dan chetga chalg`itib, ularni nemis shaharlari taqdiriga befarq qaraydigan qilib qo`ygandi. Ayni vaqtda tugalmas urushlar imperatorlarni yirik va mayda feodallarga (knyazlar va ritsarlarga) tamomila qaram qilib qo`ydi. Chunki imperatorning harbiy resurslari ana shu yirik va mayda feodal-larning o`z zimmalaridagi vassallik majburiyatlarini bajarishlariga butkul bog`liq edi. Germaniyada krepostnoy huquqning zaiflashishi muvaqqat hodisa bo`ldi. XIV asrning ikkinchi yarmidan e`tiboran feodallar reaktsiyasi maydonga kela boshlab, u pomeshchiklarning barshchinani qaytadan tiklash hamda har qanday natural va pul yig`imlarini kuchaytirish yo`lidagi urunishlarda ifodalandi. Ayni Ijtimoiy tuzumdagi o`zgarishlar

vaqtda feodallar jamoa yerlari (almenda)ni bosib olaverdilar va shu tarzda dehqon xo`jaligi resurslariga qattiq putur yetkazdilar. Elba daryosining sharq tomonidagi kolonizatsiya qilingan slavyan yerlarida istiqomat qiluvchi nemis dehqonlarining ahvoli ancha qulay edi. Dehqon - kolonistlarning katta chek yerlariga ega bo`lishi va mahalliy hududiy knyazlarga belgilab qo`yilgan to`lovlarnigina to`lashi Elba daryosining bu tomonidagi dehqonlarga iqtisodiy mustaqillikni va shaxsiy erkinlikni uzoq vaqtgacha saqlab qolish imkoniyatini berdi. Biroq dehqon-lar bilan bir qatorda ularning qo`shnisi - pomeshchik (ritsar yoki dvoryan-lik unvonini olgan shults 4 0 ) yashar va xo`jalik bilan shug`ullanardi. Shuls qishloqqa asta-sekin o`z ta`sirini kuchaytira bordi. Pomeshchiklar dehqonlardan soliqlar undirish huquqini knyazlardan sotib olardilar, kam quvvat dehqonlarning xo`jalik (ro`zg`or) qiyinchilik-laridan foydalanar va turli yo`llar bilan o`z yer-mulklarini ko`paytirardilar. Dastlabki paytda 4-6 dehqon gufiga teng keladigan ritsarlik chek yeri XV asrga kelganda o`rta hisobda 20 gufgacha edi. Shu tariqa Elba daryosining bu tomonida ham krepostnoy huquqning avj olishi uchun shart-sharoit yaratildi. Germaniyada tabaqa-vakillik monarxiyasi davrida joylarda knyazlar-ning mavqei juda oshib ketdi va ular imperatordan deyarli mustaqil bo`lib qoldilar. O`rta hol dvoryanlar kamayib ketdi. Ularning bir qismi knyazlar-ning mavqeigacha ko`tarildi, bir qismi xonavayron bo`ldi, boshqa bir qismi knyazlarga yoki imperatorga feodal qaramlikka tushib qoldi. O`q otish qurolining paydo bo`lishi va harbiy ishlarning takomillashib borishi natijasida ritsarlar (chavandozlar)ning ilgarigi ahamiyati yo`qoldi. Feodallar tabaqasining o`zgalar uchun bekiqligiga chek qo`yildi. Ruhoniylar holatida ham katta o`zgarishlar ro`y bergan. Shahar aholisi ancha tabaqalashib ketdi. Dehqonlarning ahvoli juda yomonlashdi. Feodalizmning rivojlanishi jamiyatning tabaqa-sinfiy tuzilishida o`zgarishlar yasadi. Yuqori tabaqalar - aristokratlar va quyida turuvchi dvoryanlar o`rtasida juda katta farq mavjud edi. Kam sonli dunyoviy va ruhoniy feodallar - kurfyurstlar jamiyatning yuqori tabaqasini tashkil etib, o`z qo`lida juda katta yer-mulklarni va boyliklarni ushlab turardi. O`rta hol dvoryanlar deyarli yo`qolib ketgandi. XIV asrdan boshlab quyi dvoryan-larning asosiy qismini ministrlar tashkil etgan. Ular hukmdorlarning xiz-matchilari sifatida ritsarlikka kirish huquqiga ega edilar. Shu tariqa ular erkin bo`lib qolar va dvoryanlik unvonini olardilar. Bu jarayon ritsarlik- ning rivojlanishiga mos kelgan. Bu vaqtda faqat dvoryanlardan kelib chiq-qan shaxslar ritsar bo`lishi mumkin degan qarash batamom rasmiylashdi. Keyinchalik, kapitalistik munosabatlarning rivojlanishi bilan ritsarlar o`z ahamiyatini yo`qotgan, ko`pgina ritsarlar xonavayron bo`lgan. Bu davrda nemis shaharlari uch turga: 1) ilgari bevosita qirolning vassallari bo`lgan imperiya shaharlari; 2) soliqlar to`lamaydigan va to`la o`zini o`zi boshqarish huquqiga ega bo`lgan shaharlar; 3) knyazliklardagi va statusi knyazlar tomonidan belgilanadigan shaharlarga bo`lingan. Shaharlarning aholisi o`z ijtimoiy tarkibi bo`yicha bir xil emasdi. Shahar aholisining yuqori qatlamlari - patritsiatni 4 0 Shuls – Elba daryosining bu tomonida mayda sud huquqlariga ega bo`lgan qishloq oqsoqoli bo`lib, ko`rsatgan xizmati badaliga odatda ikki va uch hissa ortiq chek yer olardi.

savdogarlar va yer egalari tash-kil etgan. Ulardan keyingi pog`onada hunarmandlar turgan. Eng quyi zvo-nada esa plebeylar ommasi: shogirdlar, mardikorlar, yollanib ishlaydigan kishilar bo`lgan. Qishloq xo`jaligiga tovar-pul munosabatlarining kirib kelishi nati-jasida Germaniyaning ijtimoiy tuzumida muhim o`zgarishlar ro`y berdi. Bu avvalo, dehqonlarning krepostnoy qaramligi kuchsizlanganligida o`z ifodasini topdi. Ko`pgina dehqonlar shaxsiy qaramlikdan ozod bo`la boshladi. Ancha boyigan dehqonlar feodallardan yirik yerlarni ijarachiga olish va buning uchun ijara haqini to`lash imkoniyatiga ega bo`lishgan edi. Ijrachilar bunday yerlarning bir qismini o`zlarida xususiy xo`jalik yuritish uchun qoldirgan bo`lsalar, boshqa qismini kambag`al dehqonlarga ijaraga berganlar. Yirik ijarachilar vaqt o`tishi bilan mayda pomeshchiklar bo`lib qolishdi. Shular bilan bir qatorda dehqonlarning bir qismi erkin emas edi. Ular yer bo`yicha qaram va shaxsiy qaram dehqonlarga bo`lingandi. Yer bo`yicha qaram dehqonlar yerga biriktirib qo`yilgan bo`lib, yerdan foydalanganliklari uchun qat`iy o`rnatib qo`yilgan turli majburiyatlarni o`tab turishardi. Shaxsiy qaram dehqonlar zimmasidagi majburiyatlarning miqdori esa aniq o`rnatib qo`yilmagan edi. Bu xo`jayinlarining o`zboshimchaligi va «ishtahasi»ga bog`liq edi. XIII-XV asrlarda Germaniyaning siyosiy tuzumi Fransiya va Angliyanikidan farqli o`laroq, tarqoqligi va imperator hokimiyatining zaifligi bilan xarakterlanadi. Bu vaqtda Germaniya siyosiy jihatdan tarqoq bo`lib, ko`pgina mustaqil feadal knyazliklarga bo`linib ketgan edi. Shtaufenlar halokatidan keyin (1268 yilda fransuzlar bu sulolaning so`nggi vakili Konradinni asirga olib, uning boshini tanasidan judo qilgan edilar) Germaniyadagi imperatorlik hokimiyati tamomila orqaga ketdi. Uzoq fursat davomida (1254-1273 yillarda) Germaniyada haqiqatda butun-lay imperator bo`lmadi. Germaniyada markaziy hokimiyatning bo`lmasligi mamlakat ishlab chiqaruvchi kuchlarining rivojlanishini butkul to`xtatib qo`ydi. Feodallarning urushlari mamlakatni xarob qildi. Shu tariqa bu davrda knyazlarning hokimiyati kuchayib, imperator hokimiyati zaiflashib ketdi. Mamlakatda siyosiy tarqoqlik kelib chiqdi. XIII asr oxirlarida Germaniya amalda yettita eng yirik knyazlar: uchta ruhoniy knyaz - Maynts, Kyoln va Trir arxiyepiskoplari va to`rtta dunyoviy knyaz - Bogemiya qiroli (Chexiya qiroli), Reyn pfaltsgrafi, Saksoniya gersogi va Brandenburg markgrafi tomonidan idora qilinardi. Ular «Shvab zertsalosi»da aytilganidek, kurfyurstlar (saylovchilar) deb atalib, imperatorni saylab qo`yardilar. Kurfyurstlar imperatorni saylash huquqigagina emas, balki uni taxtdan ag`darib tashlash huquqiga ham ega edilar. Bu, keyinchalik, 1356 yilgi «Oltin bulla» da ham yanada mustah-kamlandi. «Oltin bulla» kurfyurstlarni o`z knyazlik mulklarida tamomila suveren hokimlik huquqlariga egadirlar, deb tan olgan edi. Kurfyurstlar, tez orada imperiya toj-taxtini tassarruf qilish huquq-laridan batamom foydalandilar. Karl IV ning o`g`li imperator Vatslav feodallarga qarshi kurashayotgan shaharlarga ko`mak berishga harakat qilganligi uchun knyazlar Davlat tuzumi

1450 yilda uni taxtdan ag`dardilar 4 1 . Bu sulolaning ikkinchi imperatori, ya`ni Karl IV ning boshqa o`g`li - Sigzmund (1410-1437 yillar) kurfyuristlar qo`lida endi itoatgo`y qurol bo`lib qoldi. «Oltin bulla»da kurfyurstlarning soni, tarkibi o`rnatilib, har yili kurfyuristlar s`yezdi chaqirilishi ko`rsatilgan. Unga yuqoridagi yettita kurfyurstlar kirgan. Kurfyurstlar o`z mol-mulklarini, tog`-kon boyliklariga egalik qilish kabi huquqlarini o`zlarida saqlab qoldilar. Kurfyurstlarga keng sudlov huquqi ham berilib, ular umumimperiya sudida qatnashganlar hamda daxlsizlik huquqidan foydalanganlar. Kurfyurstlar asta-sekin imperatorni saylashda uning oldiga maxsus shartlar qo`ya boshlaganlar. Bu shartlar XVI asrdan boshlab «saylov kapitulyatsiyasi» 4 2 degan nom olgan. Bunda imperator kurfyurstlarning shartiga ko`nib, ularning talablariga javob beradigan bo`ldi. Bu davrda imperatordan tashqari yana ikkita imperiya muassasasi - reyxstag va imperiya sudi mavjud edi. Vaqti-vaqti bilan yig`ilib turadigan imperator reyxstaglarida ham kurfyurstlar katta rol o`ynar edilar. German shaharlari (imperiya shaharlari deb ataladigan shaharlar) ham ana shu imperiya toifa vakillarining s`yezd-larida qatnashardilar. Ammo ularning ishtiroki to`liq bo`lmasdi. Shaharlar vakillarining qaramog`iga odatda umumdavlat masalalari topshirilmay, balki shaharlarning o`zlariga bevosita taalluqli masalalargina topshirilardi. Yirik feodal-knyazlarga nisbatan mayda ritsarlarning reyxstaglardagi ta`siri ham juda oz edi. Mayda dvoryanlar va dehqonlar reyxstagdagi o`zlarining maxsus vakillariga ega emas edilar. Shu tariqa reyxstag XIV asrdan doimiy tuziladigan organ bo`lib qoldi. U imperiya seymi deb ham yuritilgan va quyidagi uchta kollegiya: kurfyuristlar kollegiyasi; knyazlar, graflar va ozod hukmdorlar kollegiyasi; shahar vakillari kollegiyasidan iborat bo`lgan. Bu kollegiyalar odatda alohida-alohida yig`ilishardi. Faqat tantanali va favqulodda hollarda birga-likda majlislar o`tkazishgan (XVII asrdan boshlab kollegiya imperiya tabaqalari yoki chinlari degan nom olgan edi). Reyxstag odatda imperator tomonidan bir yilda ikki marta, ba`zan esa bir necha yilda bir marta chaqirilardi. Shuni aytib o`tish lozimki, XI asrning boshidanoq kurfyurstlar kollegiyasi reyxstagni o`z vaqtida (har olti oyda) chaqirilishini kuzatib turish huquqini qo`lga kiritib olgan edi. Masalalar kuriyalar bo`yicha alohida-alohida muhokama qilinib, so`ngra barcha kuriyalarning umumiy yig`ilishida oxirgi qaror chiqarilardi. Reyxstagning kompetensiyasi ancha keng bo`lgan. U knyazlar o`rtasida tinchlik o`rnatish, umumimperiya qurolli kuchlarini tashkil etish, urush va tinchlik, boshqa davlatlar bilan aloqalar o`rnatish, umumimperiya soliq va majburiyatlarini belgilash, imperiya va knyazliklar doirasida hududiy o`zgartishlar qilish, imperiya hududini o`zgartirish va boshqa shu kabi masalalarni hal qilgan. Reyxstag qarorlari imperiya tarkibiga kiruvchi o`lkalarning idoralari tomonidan ijroga kiritilgan. Shu sababli reyxstag qarorlarining bajarilishi yetarlicha qattiq bo`lmagan. Reyxstag 4 1 Imperatorlik taxtidan ag`darilgan Vatslav Chexiya qiroli bo`lib qolaverdi (1419 yilda vafot etdi). 4 2 Kapitulatsiya – lotincha capitulatio, capitulo-shartlashaman, kelishaman degan so`zdan olinib, taslim bo`lish, tiz cho`kish, tengsiz, bir tomonlama imtiyozli shartnoma, tan berish, ma'nolarini anglatadi.

majlislari orasidagi davrda imperator o`z kengashi a`zolari ishtirokida farmonlar chiqarishi mumkin edi, lekin ular reyxstag tomonidan tasdiqlangandan so`ng kuchga kiritilardi. Imperator hokimiyati juda kuchsiz edi. Imperator doimiy umum-imperiya mablag` va vositalariga ega emasdi. Unda hech qanday real hoki-miyat: na umumimperiya qo`shini, na umumimperiya soliqlari, na marka-ziy sud va ma`muriy apparat bor edi. Ilk feodal qirolliklarda bo`lganidek, imperator o`ziga teng boshqa yirik feodallar o`rtasida avvalgicha birinchi feodal, qirolni saylash va yiqitish huquqiga ega bo`lgan knyazlar kon-federatsiyasining boshlig`i bo`lib qolaverdi. Mamlakat ichida bo`lib turadigan doimiy nizo va g`alayonlar knyazlar va imperiya shaharlarini imperator Maksimilian davrida (1493-1519 yillar) Germaniyada imperator hokimiyatini mustahkamlash chora-larini ko`rishga majbur etdi. Xususan, Maksimilian butun Germaniya ustidan markaziy hokimiyatni kuchaytirmoqchi bo`ldi. U Germaniyada ham markaziy muassasalar tuzib, hamma tabaqalarni, shu jumladan yirik feodallarni ham bu muassasalar hokimiyati ostiga olishga urindi. 1495 yilda Vormusda chaqirilgan reyxstagda uchta muhim qarorlar qabul qilingan edi. Ularga binoan yerliklar o`rtasida abadiy tinchlik o`rna-tilgan, ya`ni xususiy urushlar man etilgan; armiya va ma`muriyatni ushlab turish maqsadida imperiya ehtiyojlari uchun soliq joriy qilingan (bu impe-riya pfennigi deb atalardi); reyxskamergerixt - imperiya sudi ta`sis etilgan. Lekin bu qarorlar o`z maqsadiga erisha olmagan. Imperatorning doimiy soliq («imperiya puli») joriy qilish va imperiyaning doimiy armiyasini tuzish yo`lidagi urinishlari natija bermadi. 1495 yilda to`plangan reyxstag umumimperiya sudini tuzish lozim deb topdi. Bu sud tarkibida knyazlar ko`pchilikni tashkil qilishi kerak edi. Knyazlar harbiy ishlar sohasidagi islohotni ham shunday o`tkazmoqchi bo`ldilarki, mo`ljallangan doimiy umumimperiya qo`shini islohot natijasida knyaz-larga tobe bo`lib qolishi kerak edi. Pul yetishmasligidan Maksimillian Italiyada harbiy harakatlarni boshlab yubora olmadi, shu tufayli fransuzlarning XV asrning 90-yillari oxiridagi harbiy yurishlari muvaffaqiyatli bo`lib chiqdi. Imperator Maksimilian I ning nabirasi Karl V (1519-1555 yillar) ham, garchand ayni vaqtda bir yo`la bir necha mamlakat (Ispaniya, Germaniya, Italiya, Niderlandiya va boshqalarning) qiroli bo`lsa ham, imperator hokimiyatini kuchaytira olmagan. Chunki bunday sharoitda Germaniyada markazlashgan siyosiy hokimiyat o`rnatish qiyin edi. Karl V ko`proq jahon davlati tuzish rejasi hamda Fransiya qiroli Fransisk I ga qarshi kurashish masalasi bilan band bo`lganligi tufayli Germaniyaning ichki ishlariga ko`p e`tibor berolmas edi, shuning uchun u imperiya hokimiyatining obro`sini mustahkamlay olmadi, aksincha, imperator-ligining so`nggi yillarida o`z obro`sini ancha pasaytirib qo`ydi. Xullas, bu davrda Germaniyada reyxstag va reyxskamergerixt (imperiya sudi) kabi umumimperiya organlarining mavjudligi imperiya-ning birligini ta`minlay olmadi. Imperiyaning doimiy armiyasi yo`q edi.

Ma`lumki, Germaniya ko`p davlatlardan (knyazliklardan) iborat edi. Har bir alohida davlatda ham bir qancha tabaqalar (dindorlar, ritsarlar va shaharliklar) hamda tabaqa-vakillik organlari - lantaglar vujudga kelgan edi. Lantaglar knyazliklarda knyazlarning hokimiyatini biroz cheklab turgan. Ba`zi knyazliklarda mazkur tabaqalar majlislariga (lantaglarga) erkin dehqonlarning vakillari ham kirar edi. Lantaglarda odatda tabaqalar uchta palatani tashkil etganlar, lekin ba`zi yerlarda palatalar ikkita bo`lgan - ruhoniylar va dvoryanlar birgalikda majlislar o`tkazishgan. Vakillar o`z saylovchilaridan majburiy mandatlar xarakteriga ega bo`lgan yo`l-yo`riqlar (instruksiyalar) olishardi. Agar vakillar bunday instruksiyalardan u yoki bu masalani hal etish uchun ko`rsatmalar topa olmasalar, u holda yana o`z saylovchilariga tegishlicha ko`rsatmalar olish uchun murojaat qilardilar. Lantaglarning kompetensiyasi turli davrlarda turlicha bo`lgan. Lan-tag knyazlikda maxsus sudlarning tashkil etilguniga qadar oliy sud hisob-langan. Keyinroq, maxsus sudlar tuzilganidan so`ng lantaglarning yuris-diksiyasi ushbu sudlarning ixtiyoriga o`tgan va lantaglar qator knyazliklar-da bunday sudlarga nisbatan appelyatsion instantsiya bo`lib qolgan. Lan-tag, shuningdek, sudlarning kompetensiyasiga kirmaydigan masalalarni (masalan, siyosiy masalalarni) ham hal qilgan. Lantaglar knyazliklar kengashlari tarkibini tuzishga va yuqori chinovniklarni tayinlashga ta`sir ko`rsatib, davlatni boshqarish ishlariga ham aralashganlar. Lantaglarning kompetensiyasiga hukmron sulolalarda uzilish bo`lib qolgan hollarda davlat boshlig`ini saylash, tashqi siyosat sohasida ba`zi funksiyalarni amalga oshirish (masalan, qator german knyazliklarida urush e`lon qilish uchun lantaglarning roziligi talab qilinardi), ba`zi diniy ishlar, politsiyachilik vazifalari (tanga-chaqa pullar chiqarishining sifatliligini kuzatib turish, o`rmonlarni qo`riqlash va h.k.), harbiy ishlar kirgan. Soliq-larni ovoz berib tasdiqlash lantaglarning eng muhim huquqi bo`lgan. Dav-lat ehtiyojlarining o`sishi va knyazlar domenlarining kamayishi darajasiga qarab knyazlarning lantaglarga tobora tez-tez subsidiya 4 3 so`rab murojaat qilishlariga to`g`ri kelgan. Lantag qo`shinni ushlab turish uchun pul mablag`lari ajratardi. Bu unga armiyani boshqarishda, qal`alar qurishda va boshqalarda ishtirok etishiga imkoniyat yaratardi. Shunday qilib, lantaglar ma`lum darajada knyazlarning hokimiyatini cheklab turgan va o`z mohiyati bo`yicha reyxstagga qaraganda ko`proq ta-baqa-vakillik organi bo`lgan. Demak, Germaniyada tabaqa-vakillik monar-xiyasi butun imperiya miqyosida emas, alohida knyazliklar doirasida rivojlangan. Germaniyada shaharlar katta rol o`ynagan. Shaharni boshqarish uning huquqiy holati bilan belgilangan. Imperiya shaharlari ancha katta mustaqillikdan foydalanganlar. Erkin shaharlar imperiya shaharlariga yaqin huquqiy holatga ega edi. Knyazliklarning shaharlari kam huquq-lardan foydalangan. XIII-XIV asrlarda bir qancha shaharlar siyosiy erkin-liklarni qo`lga kiritgan va o`zini o`zi boshqaradigan bo`lgan. Shaharlarda qonun chiqarish hokimiyati shahar xo`jaligining alohida tarmoqlari bo`yicha komissiyalardan iborat tarkibdagi 4 3 Subsidiya – yordamga beriladigan pul, mablag`; pul bilan beriladigan yordam; pul bilan ta'minlash.

kengash tomonidan amalga oshirilardi. Ijroiya hokimiyat bir yoki bir necha burgomistrlar boshchiligidagi magistratga tegishli edi. Kengash a`zolari va burgomistrlar xizmatlari evaziga davlatdan (budjetdan) maosh olmasdilar. Dastlab butun shahar boshqaruvi patritsiat 4 4 qo`lida to`plangan. XIV asrda bir qancha shaharlarda patritsiylarga qarshi hunarmandlarning chiqishlari («sex inqiloblari») bo`lib o`tgan. Ba`zi shaharlarning g`olib chiqqan hunarmand-lari shahar tuzumida u yoki bu o`zgarishni amalga oshirishga erishganlar. Hunarmandlar shahar kengashlari tarkibiga kirganlar yoki ilgarigi kengashning tarkibida maxsus kollegiya tuzganlar. Ba`zi shaharlarda shahar qurilishi asosiga sex tuzumi qo`yilgan. XIV asrning ikkinchi yarmida shaharlarning mayda ritsarlar va knyazlar tomonidan siqib qo`yilishiga qarshi kurashish zaruriyatidan shaharlarning ittifoqlari vujudga kela boshlagan. Franklar imperiyasining yemirilishi va feodalizmning rivojlanishi yer egalarining pomestyelarida feodal sudlar ning tuzilishiga olib keldi. Dastlab yer egasi faqat o`z krepostnoy dehqoni ustidan sud qilish huquqiga ega edi. Biroq keyinchalik uning yurisdiksiyasi o`z yerida yashovchi barcha aholiga tarqatilgan. Feodal sudlar XVI asrga qadar tashkil topgan. Feodal sudlar bilan bir qatorda cherkov sudlari ham mavjud edi. Bunday sudlarning yurisdiksiyasi ma`lum doiradagi kishilarga (ruhoniylar va ba`zi darajadagi dunyoviy kishilarga) hamda ma`lum darajadagi ishlarga (nikohlar, diniy vasiyatlar va boshqalar haqidagi ishlarga) tadbiq qilingan. Uchinchi xil ko`rinishdagi sudlarni shahar sudlari tashkil etgan. Shahar sudlarining tuzilishi alohida shaharlarda turlicha bo`lgan. Ba`zi shaharlarda sud sudyalar va maslahatchi-sheffenlar tomonidan, boshqa shaharlarda esa shahar kengashlari tomonidan amalga oshirilgan. Ko`pchi-lik shaharlarda sudyalarni shahar jamoasi saylardi. Knyazlik hokimiyatining mustahkamlanishi bilan knyazlikda oliy sud tashkil etilgan. Okrug boshqaruvchilari -atamanlar ham sud funksiya-lariga ega bo`lishgan. Bundan tashqari, okruglarda turli-tuman kompetensiyalarga ega bo`lgan quyi sudlar ham mavjud edi. Vestfaliyada femlar sudi deb nomlanadigan maxsus sudlovlilik keng tarqalgan edi. Bu yerda erkin aholining keng qatlamlari saqlanib qolgan bo`lib, oqibatda sud ishlari «erkin graflar» va «erkin sheffenlar» tomonidan amalga oshirilardi. Ular bunday vakolatni feodal knyazlardan emas, bevosita imperatordan olar edilar. Sud ishlari asosan ochiq majlislarda o`tkazilgan. Lekin maxsus hollarda uning majlislari yopiq bo`lgan. Ba`zi sud ishlari bo`yicha tergov harakatlari ham olib borilar edi. Hukm odatda ayblanuvchini sudga cha-qirmay chiqarilardi. Femlar sudlarida ko`pincha o`lim jazosi tayinlanardi. Hukm sud a`zolaridan bittasi 4 4 Patritsiat – o`rta asrlarda german imperiyasi erkin shaharlarida badavlat byurgerlar aristokratiyasiga mansub bo`lgan, shahar boshqarmasida ustunlik rolini o`ynovchi kishilar, aslzodalar, oqsuyaklar, zodagonlar. Sud tuzilishi

tomonidan ijro etilgan. Bunday sudlar Vestfaliya bilan birga boshqa german davlatlarida ham paydo bo`lgan edi. 4. «Knyazlik absolutizmi» davrida (XVII-XVIII asrlarda) Germaniya XIV va XV asrlarda nemis sanoati bir qancha muvaffaqiyatlarga erishdi. Bu vaqtda sanoatda hali asosan sex tuzumi ustunlik qilardi. Ammo kon sanoatida ancha chuqur shaxtalar ishga solinishi munosabati bilan manfaktura usuli tobora kengroq yoyilib bordi. To`qimachilik sanoatida shahar atrofidagi va qishloq joylaridagi sexlar bilan bir qatorda korchalon kapitalistcha ishlaydigan xonaki «tarqoq» mafaktura tizimi rivojlanib bordi. Ba`zi joylarda markazlashgan mafaktura ham uchrab turardi. XV asrda va XVI asr boshlarida Germaniya xalqaro savdo-sotiq ishlarida katta rol o`ynadi. XVI asr boshlarida Germaniyada juda katta bank-sudxo`rlik firmalari bor edi; bu firmalarning bir qism mablag`lari ishlab chiqarishda (ko`proq kon sanoatida) band bo`lsa, bir qismini ular imperatorga va katta knyazlarga qarzga berardilar. Umuman, XV asrning oxiri - XVI asrning birinchi yarmi Germaniya-ning iqtisodiy yuksalish davri bo`ldi. Biroq, bu yerdagi iqtisodiy yuksalish Angliya va Fransiyaga qaraganda boshqacharoq bo`lgan. Germaniyaning bironta ham shahari, masalan, Angliyadagi Londonga o`xshab, mamla-katning xo`jalik markaziga aylanmadi. Germaniya iqtisodiy jihatdan juda notekis taraqqiy qilmoqda edi. Juda yaxshi taraqqiy qilgan viloyatlar va okruglar bilan bir qatorda mamlakatning markazida mayda tovar sex tuzumi hukm surardi. Bu yerda juda tor doirada savdo olib boradigan, chet el savdosida ishtirok etish u yoqda tursin, hatto Germaniyaning boshqa rayonlari bilan mol ayirboshlashdan mutlaqo chetda turgan qoloq viloyat-lar ham bor edi. Bu vaqtda Angliya va Fransiyada savdo va sanoatning rivojlanishi mamlakatning markazlashuviga olib keldi. Germaniyada esa bu jarayon alohida knyazlik doirasida yuz berdi va siyosiy tarqoqlikning yanada mustahkamlanishiga sabab bo`ldi. Germaniya absolutizmining o`ziga xos xususiyati ham ana shu bilan tavsiflanadi. Germaniyada absolutizm umumimperiya miqyosida emas, XVII asrda har bir german davlatida o`rnatilgan edi. Bu «knyazlik absolutizmi» degan nom olgan. Germaniyada absolyut monarxiyaning kelib chiqishiga XVI-XVII asrlarda bo`lib o`tgan yirik voqealar: keng antikatolikchilik harakati, 1524-1525 yillardagi dehqonlar urushi va 1618-1648 yillardagi 30 yillik urush shart-sharoitlar yaratgan edi. XVI asrning ikkinchi yarmidagi refor-matsiya 4 5 Germaniyani har jihatdan ajratib tashlash bilan birga yana bir mazhabga asos soldi. Germaniya protestant (shimol) va katolik (janub) qismlarga bo`linib ketdi. Reformatsiya qator ijtimoiy harakatlar bilan birga kechdi. Ularning ichida ayniqsa 1524-1525 yillardagi dehqonlar urushi muhim ahamiyatga ega bo`ldi. Bu urush natijasida ruhoniylar va dvoryanlarning bir qismi hamda urushda qatnashgan 4 5 Reformatsiya – XVI asrda G`arbiy Yevropada katolik cherkovi va papa hokimiyatiga qarshi olib borgan diniy shakldagi ijtimoiy siyosiy harakat. Prussiy a

knyazlik shaharlarining aholisi xonavayron bo`ldi, o`z imtiyozlaridan mahrum etildi va knyazlarga batamom qaramlik-ka tushdi. Qo`zg`olonchilar oldida ob`yektiv ravishda ikkita vazifa: feodal ekspluatatsiyani tugatish va mamlakatni siyosiy birlashtirish vazifalari turardi. Bu vazifalarning ijobiy hal etilishi Germaniyaning burjua yo`lidan rivojlanishiga yordam berishi mumkin edi. Shuning uchun bunda nemis byurgerlarining mavqei hal qiluvchi ahamiyat kasb etdi. Lekin byurgerlar antifeodal urushga rahbarlik qilishga qodir emas edi. Dehqonlarning urushi faqat knyazlar uchun foyda keltirdi. Shaharlarning kuchsizlanishi, dehqon-lar urushi davomida dvoryanlarning kamayib ketishi va bir qismini knyaz-lar hokimiyatidan madad istashga majbur bo`lishi hisobiga knyazlik hokimiyati kuchayib ketdi. Knyazlar yangi protestant ruhoniylarni ham o`zlariga bo`ysundirdilar. Diniy shiorlar bilan olib borilgan 1618-1648 yillardagi o`ttiz yillik urush bir qator siyosiy vazifalarni hal qildi. Shimoliy german knyazlari imperator hokimiyatining kuchayishiga va yagona milliy davlat barpo qilishga qarshi kurashganlar. Bu kurashda knyazlarning qo`li baland kelgan, ularning hokimiyati yanada kuchaygan. Ular imperator hokimiyati-dan deyarli mustaqil bo`lib qolganlar. Vestfaliya sulhida Germaniyadagi knyazlarning oliy huquqlari tan olindi. Ular nafaqat o`zaro, shuningdek, boshqa xorijiy davlatlar bilan ham ittifoqlar va shartnomalar tuzish huquqlariga ega bo`ldilar. Vestfaliya sulhi Germaniya davlat tuzumidagi partikulyarizmning to`la tantana qilishiga olib keldi. Knyazliklar ichida knyazlarning hokimiyati kuchayishda davom etdi. Shunisi xarakterliki, Germaniyada absolutizm Angliya va Fransiya-dagidan farq qilib, siyosiy tarqoqlikni mustahkamladi. Shu tariqa Germa-niyada absolutizmning progressiv roli - ijobiy davri bo`lmadi. Knyazlik absolutizmi mamlakatning iqtisodiy va siyosiy tarqoqligini mustah-kamladi. XVII-XVIII asrlarda Germaniya imperiyasining davlat tuzumi deyarli o`zgarishsiz saqlanib qoldi. Imperator lavozimi bor-yo`g`i faxriy unvon bo`lib qolgan edi. Knyazlar harbiy majburiyatlardan ozod bo`lib, imperatorga hech qanday o`lponlar to`lamas edilar. Vestfaliya sulhidan keyin reyxstag deyarli hech qanday ahamiyatga ega bo`lmay qoldi. Imperiya sudi juda kuchsiz bo`lib qoldi. Knyazlar uning yurisdiksiyasidan chiqqan edi. German knyazlari o`z yerlarida imperiyadan mutlaqo mustaqil bo`lib qoldilar. Dindorlar ham knyazlar hokimiyati ostiga tushib qoldilar. Lantaglar deyarli chaqirilmay qo`ydi. Shunday qilib, XVII asrda german knyazliklarida absolutizm o`rnatilgan va u o`zining qator xususiyatlari bilan boshqa G`arbiy Yevropa davlatlari, jumladan, Angliya va Fransiyadagi absolut monarxiyalardan farq qilgan. Birinchidan, Germaniyada absolutizm tabaqa-vakillik monar-xiyasi singari butun imperiya miqyosida emas, alohida knyazliklar doirasi-da vujudga keldi. Ikkinchidan, Germaniyadagi knyazlik absolutizmi feodal reaksiyaning to`la tantana qilishi, uning burjua harakati ustidan g`alabasi va kuchsiz nemis burjuaziyasining knyazlar tomonidan bo`ysundirilishi ifodasi bo`ldi. Bu vaqtda boshqa mamlakatlarda absolutizmning o`rnati-lishi dvoryanlar va burjaziyaning kuchlari vaqtincha barobar bo`lib turishi natijasi bo`lgan edi.

Ko`pdan-ko`p german davlatlari orasida ulardan ikkita eng yirigi - Prussiya va Avstriya XVII-XVIII asrlardayoq Yevropa tarixida ancha katta rol o`ynadi. XVIII asrga kelganda german davlatlari orasida eng kuchaygani Brandenburg markgrafligi edi. U 1701 yilda Prussiya qirolligiga aylandi. Shu yili Brandenburg kurfyuristi Fridrix III (1688-1713 yillar) imperiya-ning xalqaro munosabatlardagi qiyinchiliklaridan foydalanib, Ispaniya merosi uchun olib borilgan urushda o`zining ishtirok etishi evaziga dastlabki shartlardan biri sifatida Prussiya qiroli unvonini olgan edi. Brandenburg - Prussiya davlati slavyan yerlarini bosib olish yo`li bilan hamda boshqa nemis knyazliklari hisobiga o`sib bordi, uning siyosiy sohadagi yutuqlari esa imperator hokimiyatining zaiflashuvi bilan bevosita bog`langan edi. Prussiya monarxiyasi XVIII asrda batamom pruss yunkerlarining harbiy- politsiya davlatiga, dvoryan-krepostniklarning, pruss yunkerlari-ning sinfiy manfaatlariga xizmat qiladigan monarxiya - harbiy despotiyaga aylandi. Aynan shu vaqtdan boshlab «yunkerlar» degan so`z feodal-krepostniklik tuzumida burjuaziya talablariga yon berish tomon islohotlar o`tkazish yo`lidagi har qanday urinishlarga qarshi o`zining feodal huquqlari va imtiyozlariga mahkam yopishib olgan eng reaksion dvoryanlar degan tushunchaning sinonimi bo`lib qolgan edi. Prussiya XVIII asrdan absolut monarxiya shaklidagi davlatga aylandi. Absolut monarxiya kuchli boshqaruv apparatini, ko`p sonli byurokratiya va armiyani vujudga keltirdi. Prussiyada boshqaruvning politsiya-mirshablik tizimi joriy qilindi. Bu yerda fuqarolarning har qanday shaxsiy huquqlari to`la inkor etilardi. Pruss qirollari, ayniqsa, Fridrix II (1740-1786 yillar) o`z davlat tuzumini «ma`rifatli absolutizm» niqobi bilan pardalashga harakat qildi. Prussiya monarxiyasining ichki siyosati deyarli armiya to`g`risida g`amxo`rlik qilishdangina iborat bo`ldi. Byurokratik idora apparati shu armiyaning zarur bir qo`shimchasi bo`lib, bu apparat faoliyati to`g`ri yo`l-ga qo`yilmasa, soliqlarning muntazam suratda kelib tushishini ta`minlab bo`lmas edi. Nemis tarixchilaridan birining bergan bahosiga qaraganda, Prussiya amaldorlari aksizlar undirish, ya`ni shaharliklardan harbiy soliq yig`ish jarayonida o`sib yetishdi. Byurokratik apparatni aqlli va itoatgo`y ijrochilar bilan to`ldirish vaqtida Fridrix- Vilgelm I indigenat deb atalgan qoida bilan, ya`ni mahalliy dvoryanlarning provinsiyalardagi lavozimini egallashga bo`lgan favqulodda huquqi bilan hisoblashib o`tirmadi. Aksin-cha, bunga qarama-qarshi tizim qoida bo`lib qoldi, ya`ni ayrim provinsiya-lardagi amaldorlar davlatning boshqa viloyatlaridagi dvoryanlardan, ba`zan esa byurgerlardan ham olinadigan bo`ldi. Saroyda va yuqori idoralar tepasida odatda dvoryanlardan bo`lgan ofitserlar turar edi. Prussiyada markazlashtirilgan boshqaruv tashkil etilgan edi. Davlat tepasida qirol turardi. U imperiyaning kurfyuristlar kollegiyasi tarkibiga kirardi. Fridrix- Vilgelm, hatto «buyuk kurfyurist» degan nom olgan edi, u kuchli harbiy- byurokratik monarxiyaning asoschisi hisoblandi. Qirol huzurida Yashirin kengash mavjud bo`lib, u davlat boshqaruvining oliy organi edi. Biroq, keyinchalik, Yashirin kengash uchta mustaqil: tashqi ishlar, adliya va ichki ishlar departamentlariga bo`linib ketganidan so`ng oliy davlat boshqaruv organi bo`lmay qoldi. Markaziy boshqarma 1723 yildan boshlab

«moliya, qo`shin va yer-mulklar oliy bosh boshqarmasi» shaklida tashkil qilingan bo`lib, bevosita qirolga bo`ysundirilgan edi. Prussiyada ichki ishlar departamenti ana shunday nomlanar edi. Unga alohida provinsiyalardagi harbiy ishlarni va domen xo`jaligini yuritishni kuzatib turuvchi harbiy ishlar va domen palatalari bo`ysundirilgandi. Mamlakatdagi keng tarmoqli politsiya apparati ham ana shu departament qaramog`ida edi. Politsiyaning o`zboshimchaligi shunchalik darajada avj olgan ediki, qirolning buyrug`i bilan hatto Berlin ko`chalarida ayollarni, agar ularning ko`ylagi chet eldan keltirilgan gazlamadan tikilgan bo`lsa, yechintirardilar. Qirolning shaxsan o`zi har qanday fuqaroni, agar u bekorchi, daydib yurgan bo`lsa, kaltak bilan savalay berar edi. Fuqarolar faqat qirol omborxonalaridan kofe sotib olishga (albatta ancha yuqori narxlarda) majbur etilgandi. Ana shunday ishlar bilan shug`ullanuvchi maxsus amaldorlar mavjud edi. Armiya va chinovniklar qirol hokimiyatining tayanchi hisoblanardi. Pruss ma`muriyati chinovniklari «nemischa sodiqlik» an`analari ruhida tarbiyalangan edilar. Chinovniklarning xizmatga o`tishi martabalar haqidagi jadval bilan tartibga solinardi. Xizmat mansabini suiste`mol qilish, tartibga rioya etmaslik va buyruqni bajarmaslik qattiq jazolanardi. Chinovniklik apparati aniq, uyushqoqlik bilan harakat qilardi. Uning boshqa nemis davlatlari uchun namunali hisoblangani ham bejiz emas edi. Prussiyada mahalliy boshqaruv to`liq markaziy hokimiyatga bo`ysundirilgan edi, viloyatlarda lantaglar saqlanib qolgandi, lekin ular qirol chinovniklari - landatlar nazorati ostiga olingandi. Landatlar - zemstvo kengashlari dvoryanlar yig`inlarida tavsiya qilingan nomzodlar orasidan qirol tomonidan tayinlanadigan dvoryanlardan iborat tarkibda edi. Landatlarning a`zolari dvoryanlarning majlislariga raislik qilardilar. Landatlar dvoryanlar komitetlari bilan birgalikda o`z tabaqa ishlarini yuritardilar, ya`ni ular toifaviy muassasa bo`lishgan. Shu bilan birga lan-datlar zimmasiga umumdavlat funksiyalari ham yuklatilgan edi: ular mar-kaziy hokimiyat organlari hisoblanganlar va soliqlar undirish, politsiyaga boshchilik qilish, rekrut yig`imlarini uyushtirish ishlari bilan shug`ul-langanlar. Shaharlarni boshqarish ishlari shahar kengashlari (magistrat-lar)ning a`zolari tomonidan amalga oshirilgan. Yer egalariga votchina politsiyasi va sud ishlarini yuritish, shuningdek, cherkov va maktablar ustidan homiylik qilish huquqlari tegishli edi. Erkin dehqonlarning jamoalarida boshqaruvni oqsoqollar amalga oshirardi. Oqsoqollar ba`zan qishloq aholisining umumiy yig`inida saylangan, ko`pincha mulkiy senz asosida yoki meros tariqasida o`z mansabini egallagan. Prussiyada sud mahkamasiga juda kam e`tibor berildi. Qirolning so`zlariga qaraganda, dvoryan arzandalaridan armiyaga ham, soliqlar yig`ishga ham yaramaydigan «kaltafahm mal`unlar» shu mahkamaga yuborilar edi. Fridrix- Vilgelm I ning o`zi sud idoralarida «bilimdonlik o`rniga kaltak» ishlatish uchun ko`p mehnat sarf qildi, chunki bu tadbir pomeshchiklarning krepostnoylar ustidan hukmronligini mustahkamlashga yordam berar edi. Prussiya armiyasi o`sha vaqtda Yevropadagi eng ko`p sonli va intizomli edi. Fridrix II (1740-1786 yillar) davrida Prussiya armiyasi (186 ming soldat)

Yevropada birinchi o`rinni olishga da`vo qildi, bu armiyani boqish uchun 13 million taler 4 6 , ya`ni butun davlat daromadlaridan uchdan ikki qismi ketib turdi. Ko`ngildagidek dvoryanlar davlatida, - deb ta`kidlagan edi Fridrix II o`zining «siyosiy vasiyati»da, - hukumat shunday siyosiy tuzumni tutmo-g`i kerakki, unda hamma tadbirlar oldindan yaxshi o`ylangan bo`lishi hamda moliya, siyosat va harbiy ish o`sha bitta maqsadga - davlatni mus-tahkamlash va uning kuch-qudratini oshirishga qaratilgan bo`lishi lozim. XVIII asrda G`arbiy Yevropada Volter, Russo, Didro, Monteske va boshqalarning asarlarida asoslab berilgan ma`rifatparvar-faylasuflar eski ijtimoiy va davlat tuzumlarini sindirib tashlash zarurligini asoslab bergan edilar. Ma`rifatparvarlik ruhi-dagi adabiyotlar ta`siri ostida qator davlatlarning hukmdorlari o`z ijtimoiy va davlat tuzumlarini qisman yangilash maqsadlarida ba`zi islohotlar o`tkazdilar. Ma`rifatparvarlik g`oyalarining yoyilishi absolutizm davriga to`g`ri kelgan edi. Monarxlarning cheklanmagan hokimiyati bilan ma`rifat-parvar-faylasuflar tomonidan tavsiya qilingan ba`zi islohotlarni amalga oshirishga intilishlarining qo`shilib ketishi «ma`rifatli absolutizm» siyosati nomini olgan edi. Avstriya monarxlari tomonidan olib borilgan siyosat ana shunday «ma`rifatli absolutizm» siyosatining yorqin namunasi bo`ldi. Knyaz Ventsel Anton Kaunits 1753 yildan boshlab kanslerlik lavozimida ishlab, Avstriyaning atoqli diplomati, degan nom bilan shuhrat qozondi va «ma`rifatli absolutizm» ruhida o`tkaziladigan islohotlar tarafdori bo`ldi. Ma`rifatli absolutizm deb atalmish idora usuli XVIII asrda Yevropadagi, ayniqsa Yevropaning sharqidagi qoloq davlatlar uchun xos bir narsa edi. Bu nom shundan kelib chiqqan ediki, bu monarxiyalarning podsholari o`z islohotchilik faoliyatida fransuz burjua «ma`rifatchilari» tomonidan ilgari surilgan ba`zi g`oyalardan foydalangan edilar. Biroq bu monarxiyalarda mazkur g`oyalar xizmat qilgan maqsadlar fransuz ma`ri-fatli mafkurasining progressiv tomonlariga mutlaqo qarama-qarshi edi. Haqiqatda feodal monarxlar «ma`rifatchilar» mafkurasining konservativ tomonidangina mo``tadil burjuaziyaning (dehqon- plebeylar revolutsiya-sidan qo`rqib) «ma`rifatli» qirollarga ishonishidangina foydalandilar. Sharqiy Yevropadagi qoloq davlatlarda «ma`rifatchilik» mafkurasi absolut monarxiyani mustahkamlash vositasi bo`lib xizmat qildi, xususan kelib chiqishi juda murakkab va o`zi ko`p millatli bo`lgan Avstriya kabi monarxiya o`lkalari va viloyatlarining partikulyarizmiga asos bo`lgan mahalliy, toifaviy va korporativ imtiyozlarga qarshi kurash vositasi bo`lib xizmat qildi. Absolut monarxlar o`rta asrlarda vujudga kelgan katoliklar cherkovi kabi muassasani ham davlatga bo`ysundirdi. Dinni davlatning quroliga aylantirishga qaratilgan bu intilishni absolut monarxlar «ma`rifatchilar»dan olingan diniy skeptitsizm bilan va hatto dinni to`g`ridan-to`g`ri mazax qilish bilan xaspo`shladi. XVIII asrda o`tgan yuqori martabali «erkin fikr yurituvchilar» dinni avom xalqdagi nodonlik va xurofotning namoyon bo`lishi deb bilar edi. Ammo, ular ma`rifatchilik bilan har qancha «erkin fikr yuritishlari»ga qaramay, dinga xalqni itoatgo`ylikda saqlash ishiga naf yetkazadigan narsa sifatida qarar edilar. 4 6 Taler – eski nemis kumush tangasi.Avstriya

Shu bilan bir vaqtda «ma`rifatli» monarxlar kapitalistik xo`jalik rivojini rag`batlantirish, sexlarning o`rta asrlardan qolgan ba`zi imtiyozlarini bekor qilish yo`li bilan burjua oppozitsiyasining kuchini qirqib qo`ygan edilar. O`z-o`zidan ma`lumki, ular banday qilish bilan o`z daromadlarini ko`paytirishga intilgan edilar. Ular Avstriyada savdo-sotiq ishlarining va manufakturaning rivojini rag`batlantirdilar, hatto ba`zan dehqonlarni shaxsiy qaramlikdan ozod qildilar (kapitalistik sanoat uchun erkin ishchilar kerak edi), maktab va universitetlar ochib, o`zlarini fan bilan san`at homiylari deb e`lon qildilar. Ikkinchi tomondan, «ma`rifatli absolutizm» islohotlarining o`tkazilishiga ba`zan dehqonlar harakatining yuksalib, dahshat solishi sabab bo`ldi. Avstriyada ayniqsa Iosif II faoliyati «ma`rifatli absolutizm»ning yaqqol namunasidir. Avstriya ko`p millatli davlat edi. Bu yerda XVIII asrda kuchayib borayotgan Prussiyadan farqli o`laroq, murakkab vaziyat vujudga kel-gandi. Bu asosan toj-taxt uchun kurash bilan bog`liq bo`ldi. Karl VI o`limidan so`ng taxtga yagona voris Mariya-Tereziya edi. Lekin german qonunlariga binoan ayol kishi taxt vorisi bo`lolmasdi. Shu sababli Mariya-Tereziya Avstriya hukmdori bo`lib olgach, o`z islohotlarini avvalo harbiy sohaga qaratdi. Rekrut olish usullari keskin suratda o`zgardi, oqibatda armiyadagi oddiy askarlar tarkibi ham o`zgardi. Ilgarigi vaqtlarda keng rasm bo`lgan rekrut olish tizimi o`rniga harbiy okruglar bo`yicha alohida («konskriptsion») ro`yxatlar asosida quyi darajali rekrutlar olish joriy etildi. Dvoryanlar, ruhoniylar, amaldorlar, hatto badavlat byurgerlar ham rekrutlik majburiyatidan ozod qilindi. Harbiy xizmatning butun og`irligi kambag`al dehqonlar, manufaktura ishchilari, hunarmandlar ustiga tushdi. Rekrutlarning aksar qismi, elementar harbiy ta`lim olganidan keyin hukumatga ortiqcha tashvish tug`dirmasin deb, muddatsiz ta`til berilib, uyiga jo`natilar edi; ular chaqirilishi bilanoq harbiy qismga yetib borishlari kerak edi. «Muddatsiz ta`tildagilar»ning butun umri harbiy xizmatga chaqirilish xavfi ostida o`tar edi. Bu konskripsion tizimdan hamma norozi edi: undan pomeshchiklar ham (ular xizmatkorlaridan ayrilib qolmoqda va hovli-joylariga zo`rlik bilan askarlar joylashtirilishi natijasida musibat tortmoqda edi), shahar magistratlari ham (armiya tuzish va uning ta`minoti uchun qilinadigan xarajatlar shu magistratlar ustiga tushayotgan edi) norozi edi. Avstriya hukumati, shu yo`sinda Prussiyaga qarshi kurashni davom ettirishga tayyorgarlik ko`rayotib, 1749 yilda armiyani Prussiya armiyasi taxlitida qayta tashkil qilishga kirishdi; askarlar soni ko`paytirilib, avval 108 mingga yetkazildi, 80-yillarda esa 278 mingga yetkazildi. Ofitserlarni ishga tayinlashda ularning ijtimoiy kelib chiqishiga kam e`tibor berib, ko`rsatgan xizmatiga ko`p e`tibor beriladigan bo`ldi. Dvoryan va byurger-lardan ko`plab generallar yetishib chiqdi. Ofitserlardan polk ishlariga doimiy ko`z-quloq bo`lib turish, rekrutlar bilan kundalik mashg`ulotlar o`tkazish va hokazolar talab qilindi. Ofitser kadrlar tayyorlash uchun harbiy akademiya tashkil etildi. Dehqonlar qo`zg`olonining kuchayib borishidan cho`chigan Avstriya hukumati XVIII asrning boshlarida bir necha farmon chiqarib, bu farmonlarda pomeshchiklarning dehqonlarga nisbatan qilib kelayotgan beboshligini cheklashga

urindi, biroq bu farmonlar qog`ozdagina qolib, mutlaqo amalga oshmadi. Lekin Yetti yillik urushdan keyin yana katta qo`zg`olonlar ko`tarildi. Natijada 1771 yil 6 iyulda va 1775 yil 13 avgustda dehqonlar tomonidan o`taladigan barshchina va to`lanadigan obroklarning aniq me`yorini belgilovchi farmonlar chiqarildi. Barshchina ish kuni 10 soat bo`lishi sharti bilan haftada uch kun o`taladigan bo`ldi, ot-aravada yuk tashib berish majburiyati kamaytirildi, pomeshchiklarning votchina sudi hamda ularning dehqonlarga qarashli yer-suvlariga egalik qilish huquqlari cheklab qo`yildi, imperatorning yer-mulklaridagi krepost-noy huquq bekor qilindi. Mariya-Tereziya chiqargan qonunlar qishloq xo`jaligidagi mavjud tartiblar negizini o`zgartirmadi. Yerga egalik qilish shakllariga, krepost-noylikka, butun agrar munosabatlar tuzumiga islohotlar oqibat-natijada uncha daxl qilmadi; dehqonlar yerga biriktirilganicha qolaverdi, barshchi-na hamda dehqonlar o`taydigan boshqa ko`pdan-ko`p majburiyatlar saqlanib qoldi, nihoyat, pomeshchiklarning mavqei, ularning dehqonlarga hukmronlik qilishi daxlsiz qoldi. Mariya-Tereziyaning o`g`li Iosif II Germaniya imperatori etib saylangach, dehqonlar masalasini yumshatish tadbirlarini ko`rishda ancha ilgari ketdi. 1781 yil 1 noyabrda Chexiyada, Moraviyada va Avstriya monarxiyasining boshqa o`lkalarida krepostnoy tutqunlikni yo`qotish to`g`risida mashhur yorliq chiqarildi. Bu yorliqda dehqonlarning krepost-noy tutqunligi bekor qilinib, bu tutqunlik o`rniga yengil fuqarolik munosa-batlari o`rnatildi, bunday munosabatlar Avstriyaning o`z o`lkalarining bir qismida qadimdan hukm surib kelar edi. Fuqarolar shundan keyin ham pomeshchiklarga itoat qilishi kerak bo`lsa-da, lekin shaxsiy erkinlikka chi-qdilar. Dehqonlar endi o`z xohishicha uylana olar edilar, ular pomeshchik-larning yer-suvlarini o`z ixtiyorlari bilan tashlab ketish huquqiga ega bo`lib, o`zlari xohlagan kasb va hunarni o`rganishlari mumkin edi. Fuqarolar xo`jayinning hovli ishini bajarish majburiyatidan ozod qilingan edilar. Biroq dehqonlar o`z chek yerlari uchun yer egalari foydasiga barshchina va boshqa majburiyatlarni o`tashda davom etishlari lozim edi. Dehqonlarning uchastkalari uchun «pomeshchiklar bilan fuqaro-larning (dehqonlarning) ixtiyoriy kelishuvi» asosida haq to`lanadigan bo`ldi, shu sababli dehqonlarning uchastkalari uchun haq olish keng yoyiladi. 1783-1789 yillarda hukumat dehqonlar o`taydigan majburiyat-larni birlashgan yer solig`i joriy qilish va yangidan yer ro`yxati tuzish yo`li bilan tartibga solishga urindi. Hamma majburiyatlar pulga chaqib undiriladigan bo`ldi, keyin bu pul shunday bir hisob bilan olinar ediki, yalpi daromadning 70 foizi dehqonning o`zida qoldirilib, 12 foizchasi davlat solig`i uchun, qolgan 18 foizi esa yer egasiga - pomeshchikka to`lanardi. Iosif II qo`shimcha mahsulotni, ya`ni yer rentasini bunday qayta taqsimlash yo`li bilan davlat daromadini ko`paytirmoqchi va hukmron sinfni agrar revolutsiya xavfidan saqlab qolmoqchi bo`lgan edi. Shu tariqa, Iosif II krepostnoy huquqni bekor qildi. Avstriya imperiyasi siyosiy taraqqiyot sohasida Yevropadagi boshqa davlatlardan juda ham orqada qolgan edi. Gabsburglar qo`l ostidagi o`lkalar Iosif II islohotlariga qadar xiyla darajada viloyatlar yoki «yerlar» yig`indisiligicha qolib ketmoqda edi.

Mamlakat ichida ko`pdan-ko`p boj chegaralari va bojxona bo`lishi siyosiy tarqoqlikni kuchaytirib yuborgan edi, bu boj chegaralari va bojxonalar ichki bozorning tashkil topishini juda ham qiyinlashtirib qo`y-gan edi. O`rta asr sexchilik tuzumi, ayrim viloyat, shahar va toifalarning imtiyozlari ham davlatning iqtisodiy taraqqiyotiga va birlashuviga to`g`a-noq bo`lib kelmoqda edi. Shu sababli davlat qishloq xo`jaligi va sanoatni rivojlantirish choralarini ko`rdi, ko`pdan-ko`p ichki savdo poshlinalari tugatildi, tashqaridan keltiriladigan tovarlarga nisbatan poshlinalarning miqdori oshirildi, yangi sanoat korxonalari 10 yil muddatga soliqlardan ozod etildi. Davlatni idora qilish ishining bir qadar bo`sh markazlashtirilishi katta yer magnatlaridan iborat hukmron to`dalarning manfaatlariga mos tushar edi, bu magnatlar o`rta asrlardagi feodallarning siyosiy an`analarini davom ettirar va davlatni mudofaa qilish manfaatlari yoki dehqonlarning qo`zg`olonlarini bostirish zarurati talab qilgan vaqtdan boshqa mahalda qirol hokimiyatining haddan tashqari kuchaytirilishiga qarshi edi. Tabaqa-vakillik monarxiyasining qoldiqlari asosan mahalliy vakolatli muassasalar - lantaglarda yoki seymlarda saqlanib kelmoqda edi, bu muassasalarda to`rtta toifaning («darajaning»): 1) katoliklar cherkovining prelotlaridan iborat ruhoniylarning; 2) «xo`jayinlar», ya`ni oqsuyak feodal aristokratiyaning; 3) «ritsarlar», ya`ni asosiy feodallar ommasining va 4) «qirol shaharlari», ya`ni davlat boshlig`iga bevosita feodal qaram bo`lgan shahar jamoalarining vakillari bor edi. Bu shaharlarga birinchi ikki toifa (ruhoniylar va «xo`jayinlar») namoyondalari qo`l ostidagi shaharlar ham kirar edi. Krepostnoy dehqonlar yuqorida ko`rsatilgan toifalardan birortasiga ham kirmay, mutlaqo huquqsiz bir ahvolda edilar. Qirolning shaxsan erkin dehqonlari bundan mustasno bo`lib, ular mahalliy to`rtinchi toifa - shaharliklar tarkibiga kirar edilar. Viloyatlarning boshliqlari - noiblar bo`lib, ular toifalar tomonidan mahalliy yer egalaridan saylanar va qirol tomonidan tasdiqlanar edi. Ko`pincha bu noiblar haqiqatda markaziy hokimiyatning mahalliy vakili bo`lishdan ko`ra, ko`proq viloyat partikulyarizmini umumdavlat muassasalaridan himoya qilar edilar. Markazlashtirish kuchaya borgan sari, ayniqsa XVIII asrda, ular markaziy hokimiyatga tobora ko`proq tobe bo`la bordilar. Juda katta xarajatlarga olib kelgan va dehqonlarga haddan tashqari og`ir soliqlar solinishiga sabab bo`lgan harbiy islohot moliya ishlarining tartibga solinishini talab etar edi. Shu maqsad bilan 1749 yilda ichki ishlarni va moliya ishlarini idora etuvchi markaziy organ sifatida Direk-toriya tashkil qilindi. 1760- 1761 yillarda yuqori davlat muassasalari yana qayta tashkil etildi. Oltita a`zodan iborat Davlat kengashi tuzildi. Bu Kengash a`zolari «din, tartib va kreditni himoya qilishlari» kerak edi. Butun davlat idorasi shu oltita a`zo qo`lida edi. Byurokratik markaz-lashtirishni kuchaytirish tadbirlari amalga oshirildi. Avstriyada sud tizimi tartibga solinmagan edi. Son-sanoqsiz sudlar (shahar sudi va zemstvo sudi, Vena shahar magistrati, gofmarshal sudi) bo`lib, ularning ish doirasi qat`iy belgilanmagan edi; sudda ko`riladigan bitta ish ko`pincha bir suddan ikkinchi sudga yuborilaverardi. Birgina shu narsa qat`iy ediki, u ham bo`lsa, sudlarning pastdan turib to yuqorigacha toifaligidir. Dvoryanlarni dvoryanlar sud qilar edi, shaharliklar shahar magistratida sud qilinar edi; sud

sohasida faqat dehqongina hech qanday huquqqa ega bo`lmay, ularni pomeshchik o`z votchina-politsiyachilik hokimiyati bilan ezar edi. Sud ishlarini yuritish sohasida Iosif II ma`rifatchilarning talablaridan kelib chiqib bir qator qonunlar to`plamlarini tuzdi. Sudda qiynash tartibi bekor qilindi, o`lim jazosini qo`llash cheklandi. Maktabdagi ta`limga dunyoviy yo`nalish berildi. Cherkov islohotlari katolik cherkov imtiyozlarini chekladi, din erkinligi haqida edikt chiqarildi. Amaldorlar to`g`ri soliqlarni qiyinchilik bilan arang yig`ib olar edi, bir qancha o`lkalarda egri soliqlar xususiy kishilarga sotilar edi. Bu sotish tizimi davlat daromadlarini kamaytirib yuborish bilan bir vaqtda aholini xonavayron qilardi. 5. O`rta asrlarda Germaniyada huquqning asosiy belgilari V asrdan XI asrgacha bo`lgan davrda sharqiy franklarning arxaik «xalq» huquqi qabilaviy xarakterga ega edi va uning asosida quyidagi qator prinsiplar: urf- odatlarning muqaddasligi, qarin-dosh-urug`larning umumiy «diyonati» va birgalikdagi javobgarligi, qonli qasos olish (bu asta-sekin pul jarimasi bilan almashtirilib borgan), «xudo sudi»ni qo`llash orqali kollektiv odil sudlovning amalga oshirilishi, ya`ni ordaliyaning qo`llanishi, qasamxo`rlik va boshqa ramziy odatlarning saqlanib qolishi kabi prinsiplar yotardi. Germaniyada qirol hokimiyatining vujudga kelishi va so`ngra uning tamomila zaiflashib ketishi bu yerda butun o`rta asrlar mobaynida huquqiy partikulyarizmning mavjud bo`lib turishiga shart-sharoit yaratgan edi. Rasmiy nuqtai nazardan Germaniyada XII-XIII asrlardan boshlab, agar alohida masalalar bo`yicha imperator qonunlarini hisobga olmaganda, «umumgerman huquqi» mavjud bo`lmagan, turli hududiy birliklar va shaharlarning huquqi bo`lgan. Bundan tashqari, Germaniyaning o`rta asrlardagi huquqiy tizimi len huquqi deb nomlanuvchi oliy feodal tabaqaga taalluqli huquqiy normalar kompleksining yaqqol ajratilishi bilan tavsiflanadi. Agar Angliya va ma`lum darajada Fransiyada XIII asrdan boshlab vassalliklenlik munosabatlarini tartibga soluvchi huquq normalari boshqa huquq normalari bilan mustahkam aloqada harakat qilgan bo`lsa, Germaniyada esa huquqning zemstvoga oid huquqqa (yerlar, hududlar huquqi) va len huquqiga bo`linishi an`anaviy bo`lib qolgan edi. Germaniyada len huquqi, zemstvo huquqi, shahar huquqi, kanonik huquq ayni paytda bir xil muno-sabatlarni (yerga oid, mulkiy, nikoh-oila, meros munosabatlarini) turlicha tartibga solgan. Bunda huquq sub`yektlarining qaysi tabaqaga yoki hudud-ga taalluqliligiga qaralardi. Bu ko`pincha sud tomonidan aniqlanardi. Umuman o`rta asrlar huquqida, xususan german huquqida sud tartibotiga o`ta sodiqlikni yaqqol ko`rish mumkin edi. Sud ishlarini yuritish chog`ida inson «o`z huquqini izlashi» mumkin. Germaniyada shunday umumiy huquqiy prinsiplar va institutlar ishlab chiqilgan ediki, kelajakda ular Germaniyaning «umumiy huquqi» asosini tashkil etgan. Bunday prinsiplar germanlarning odat huquqi univer-sal normalari bazasida Huquq manbalariga umumiy tavsif

va XII-XIII asrlardagi german imperatorlarining qonunchilik faoliyatida shakllangan edi. XII-XIII asrlarda imperatorlar va reyxstag tomonidan vaqti-vaqti bilan chiqarilib turgan «tinchlik statut-lari»da shaxs mulkini va hayotini qo`riqlashga va o`g`rilarni, o`t qo`yuv-chilarni, odam o`ldiruvchilarni va boshqa «tinchlikni buzuvchilarni» turli jazolar bilan qo`rqitishga qaratilgan me`yorlar mavjud edi. 1103 yildan 1235 yilgacha bo`lgan davr oralig`ida ana shunday «tinchlik statutlari»dan 20 tasi chiqarilgan edi. Ularning orasida 1235 yilgi Maynts statuti ancha mashhur bo`lgan. Unda butun Germaniya aholisi uchun «o`rnatilgan huquq»ning ba`zi umumiy prinsiplari e`lon qilingan edi. Masalan, unga binoan Germaniyada sudsiz jazolash odati bekor qilinib, majburiy sud tartibi joriy qilingan edi. German huquqining rivojlanishida odat huquqining mahalliy tizimlashtirilishi ham muhim rol o`ynagan. Bunda imperiya qonunlari va sud amaliyoti qoidalari ham hisobga olingan, albatta. Bularga misol tari-qasida «Sakson zertsalosi», «Shvab zertsalosi», «Frankon zertsalosi» va boshqalarni ko`rsatish mumkin. Bu to`plamlarning normalari va prinsiplari ko`pincha o`z huquqiy doirasidan ancha chetga chiqib, huquqning birxillashtirilishiga ko`maklashgan. 1220 yilda sheffen Eyke fon Repgau tomonidan yozilgan ushbu qonunnomada odat huquqining ancha keng tarqalgan normalari va Germaniyaning shimo-liy-sharqiy qismida qo`llanib kelgan sud amaliyoti o`z aksini topgan. Qonunnoma ikki qismga bo`lingan. Birinchi qism zemskiy (umumdavlat) huquqiga, ikkinchi qism esa len huquqiga bag`ishlangan. Birinchi qismda odat huquqi normalari bilan bir qatorda umumdavlat sudlarida «razil, qabih, past» erkin kishilarga nisbatan qo`llaniladigan imperator qonun-chiligi ham mustahkamlangan. Len huquqi 4 7 «olijanob, aslzoda» erkin kishilar o`rtasidagi lenga oid vassallik munosabatlarining tor doirasini tartibga solgan. Qonunnomada rim huquqiga, shahar yoki savdo huquqiga mutlaqo murojaat qilinmaydi va, shuningdek, unda huquq va boshqa yerliklarning huquqi normalari kamdan-kam hollarda eslab o`tiladi. «Sak-son zertsalosi»da fuqarolik, jinoyat, protsessual va qisman davlat huquqi normalari belgilangan. «Sakson zertsalosi» ko`pgina german o`lkalari va shaharlarida tan olingan va 1900 yilga qadar o`z kuchini yo`qotmagan. Yuqori darajadagi bir xillik germanlarning shahar huquqida vujudga kelgan. Bu yerda huquq bir qancha yetuk shaharlarning huquqidan o`zlash-tirib olingan edi. Masalan, Magdeburg qonunlari 80 dan ortiq shaharlarda, Frankfurt qonunlari 49 ta, Lubek qonunlari 43 ta, Myunxen qonunlari 13 ta shaharlarda amalda bo`lgan. Germaniyada shahar huquqining ikki asosiy «Oilasi» - lyubek huquqi va magdeburg huquqi tashkil topgan. Lubek huquqi Shimoliy shaharlarga va Boltiq bo`yi mintaqalariga, jumladan Novgorod va Tallinga tarqatilgan va Tamza ittifoqi doirasida hal qiluvchi, belgilovchi ahamiyatga ega bo`lgan. Magdeburg shahar 4 7 Len huquqi – len olgan vassal bilan feodal o`rtasidagi munosabatlarni belgilovchi huquqlar. Len-feod feodal tomonidan o`z vassaliga berilgan yer-suv, mulk va undan olinadigan soliq, o`lpon. “Sakson zersalosi” Shahar huquqi

huquqi ancha keng hududlarda - sharqiy o`lkalarda, shuningdek, Sharqiy Saksoniyada, Brandenburgda, Polshaning alohida viloyatlarida harakatda bo`lgan. Magdeburg shahar huquqining 1261 yilda Breslauga jo`natilgan 63 ta moddasi va Gerlitsga 1304 yilda yuborilgan 140 ta moddasi ancha mashhur edi. XIV asrda muayyan tizimga solingan magdeburg-breslau huquqining 500 ta moddadan iborat 5 ta kitobi nashr qilingan. Birinchi kitob shahar sudyalariga bag`ishlanib, unda sudyalarning mansabga o`tirish tartibi, vakolatlari, huquq va majburiyatlari belgilangan. Ikkinchi kitob sud ishlarini yuritish masalalarini o`z ichiga olgan. Uchinchi kitob turli da`volarga taalluqli bo`lgan, to`rtinchi kitob oila va meros huquqiga, beshinchisi - boshqa kitoblarda nazarda tutilmagan turli masalalarni hal etishga bag`ishlangan. Shahar huquqi doirasidan asta-sekin huquqning yanada umumiyroq tizimi - savdo huquqi, yoki «savdogarlar huquqi» ajralib chiqib, dastlabki vaqtlardanoq milliy xarakter kasb etgan. XIII asrdagi Lubek, Brigga shaharlarining, Ganza ittifoqi ishtirokchilari bo`lgan boshqa bir qator german shaharlarining statutlarida savdo huquqining bir qancha normalari mavjud edi. Boltiq bo`yining barcha mamlakatlarida XIV asrning o`rta-lariga mansub Visbi qonunlari juda katta nufuzga ega bo`lgan. Unda dengizda yuk tashish va dengiz savdosi masalalari tartibga solingan. Bu port shaharda german, shved, latviyalik va novgorodlik savdogarlar o`z assotsiatsiyalariga ega bo`lishgan, biroq Visbi huquqining rivojlanishiga hammadan avval Gamburg va Lubek shahar statutlari ko`proq ta`sir o`tkazgan. German imperiyasining shimoliy-italyan o`lkalarida ham shahar hu-quqi ancha rivojlangan. Bu yerda Lombard ligasi deb atalgan uyushmaga birlashgan shahar kommunalari tashkil topgan edi. Unga Verona, Venetsiya, Bergamo, Milsi, Parma, Bolonya va boshqalar kirardi. Aynan shu yerda birinchi marta savdo odatlari muayyan bir tizimga solingan (1216 yilgi Milanning «Odatlar kitobi») va turli xil (dengiz, yarmarkaga oid va h.k.) dengiz sudlarining qarorlarini yozish amalga oshirilgan. Germaniya savdo huquqining muhim manbalaridan biri xalqaro shartnomalardir. Bunday shartnomalar boshqa shaharlar bilan, ularning ittifoqlari bilan va hatto xorijiy monarxlar bilan ham tuzilishi mumkin edi. Ularda savdo ishlarini yuritish uchun qulay shart-sharoitlar ta`minlanishi haqida kelishib olinardi. Masalan, Kyoln shaharlari bilan ingliz qiroli Genrix II o`rtasida xuddi shunday shartnoma tuzilganligi ma`lum. Unga binoan, qirol Kyoln savdogarlariga Angliyada savdo ishlari bilan shug`ullanishlari uchun qulay shart-sharoitlar yaratib berishni va`da qilgan edi. XIV-XVI asrlarda Germaniyada ma`lum darajada huquqiy birlikning o`rnatilishiga rim huquqining o`zlashtirib olinishi ko`maklasha boshlagan. XV asrning oxirida davr talabi bilan qayta ishlangan Yustinian Digestalari 1495 yilda tavsiya etilgan Oliy imperiya sudi uchun asosiy huquqiy manba sifatida tan olingan. XVI asrda rim pandekt huquqi butun imperiya doirasida asosiy huquq manbai bo`lib qolgan va 1900 yilgi Germaniya fuqarolik qonunnomasining qabul qilinishiga qadar Germaniyaning «umumiy huquqi» sifatida harakatda bo`lgan.

1532 yilda Karl V ning jinoiy va jinoiy-protsessual qonunlari to`plami - «Karolina»ning nashr qilinishi jinoyat huquqining umumgerman prinsipini yaratishga muhim hissa bo`lib qo`shilgan. Umum imperiya qonuni sifatida chiqarilgan «Karolina» imperiya huquqini barcha o`lkalar huquqidan ustunligini, «joylardagi va o`lkalardagi» jinoiy sud ishlarini yuritishda «o`ylamasdan qilingan va yomon» odatlarini bekor qilinishini e`lon qilgan. Shu bilan birga u kurfyurstlar, knyazlar va tabaqalar uchun ularning «azaliy va adolatli odatlari»ning saqlanib qolishiga yo`l qo`ygan. Biroq qonunnoma knyazlikning yuqori tabaqalari siyosiy manfaatlariga to`la mos kelganligi, shuningdek, jinoyat huquqi va protsessining o`z davri talablariga javob berganligi sababli barcha o`lkalarda huquq manbai sifatida umumiy tan olingan. «Karolina» asosida umumgerman jinoyat huquqi tashkil topgan. German huquqining bunday birxillashtirilishi jarayoniga qaramay, «umumgerman huquqi» normalari asosan tavsiya etuvchi (maslahat beruv-chi) xarakterga ega bo`lgan va ularning german o`lkalarida «tan olinishi» darajasiga bog`liq bo`lgan. Huquqiy tizimlar ko`proq alohida hududlar - Germaniya davlatlari bo`yicha shakllangan. XIII asrdan Germaniya davlatlarida knyazlik qonunchiligi jadal rivojlana boshladi, odat huquqidan foydalanish cheklanib bordi. Knyazlik-larning qonunlarida jinoyat huquqi, meros va savdo huquqiga oid yangi normalar belgilandi. Bunday huquqiy normalar barcha erkin kishilarga qo`llaniladigan bo`ldi. Knyazliklar xususiy huquqiy tizimlarining rasmiy-lashishi jarayoni XVII- XVIII asrlarda, ya`ni «knyazlik absolutizmi»ning o`rnatilishi davrida mahalliy huquqning kodifikatsiya qilinishi bilan bog`liq bo`lgan. Masalan, XVIII asrning o`rtasida Bovariyada Fuqarolik kodeksi va jinoyat qonunnomasi qabul qilingan. Avstriyada 1768 yilda jinoyat qonunnomasi - «Tereziana» chiqarilgan, 1787 yilda esa shu yerda yangi jinoyat qonunnomasi qabul qilingan. Ayniqsa, 1784 yilda chiqarilgan Prussiya umumdavlat qonunnomasi juda mashhur bo`lgan. Uning manbalarini «Sakson zertsolasi», rim huquqi, Magdeburg va Lubek huquqi, Berlin oliy sudining amaliyoti tashkil etgan. Qonunnoma ikki qismdan iborat bo`lgan. Birinchi qism fuqarolik huquqi-ga bag`ishlangan. Ikkinchi qismda asosan davlat huquqi va jinoyat huquqi normalari, shuningdek tabaqalarning huquqiy holati haqidagi, maktab va cherkovlar haqidagi normalar belgilangan. Ushbu «kodeks» «ma`rifatli absolutizm» ning hurmatini bajo keltirish sifatida mulkchilikning hozirgi zamon nuqtai nazaridan talqin qilishning ba`zi elementlarini va inson «tabiiy huquq» larining ayrim ko`rinishlarini o`zida aks ettirgan. Biroq pruss huquqida amalda boshqacha prinsiplar, jumladan, pruss qirolining cheklanmagan hokimiyati, ijtimoiy va shaxsiy hayotning barcha tomonlarini hech zaruriyatsiz tartibga solish, krepostnoy dehqonlarning huquqsizligi va dvoryanlarning imtiyozli holati kabi prinsiplar ustun turgan. Kodeks axloqiy qoidalarining serobligi, yuridik talqinlarining noaniqligi va kaltak bilan urush singari eskirib qolgan jazo choralari bilan ajralib turgan. Yuqorida ta`kidlanganidek, XII-XIII asr-larda imperiya markaziy organlarining qarorlari asosan“Karolina” Umumimperiya qonunchiligi

«umumdavlat tinchligi»ni saqlab turish funksiyasini bajargan. Shunga muvofiq, umumimperiya huquqi an`anaviy tarzda asosan jinoiy-huquqiy normalarni belgilagan. Dastlab tinchlikni saqlab turish mexanizmi shundan iborat bo`lganki, ularga zo`ravonliklar qilmasliklari haqida majburiyat (qasam orqali) yukla-tilgan edi. Keyinchalik qabul qilingan statut larda fuqarolarning hayoti va mulkini himoya qilish to`g`risidagi normalar qasamyodlardan mustaqil, imperativ xarakter kasb etgan va ancha keng darajadagi munosabatlarni qamrab ola boshlagan. Masalan, Maynts statutida cherkov yurisdiksiyasiga bo`ysunmaslik, noqonuniy tarzda yo`l haqi va boshqa yig`imlar undirish, fuqarolar va chet elliklarning bexatar erkin ko`chib yurishiga to`sqinlik qiluvchi g`ayriqonuniy soliq va o`lponlar olish, fuqarolarning turli huquq-larini poymol qiluvchi asossiz da`vo (homiylik huquqida va h.k.) arizalarni berish kabilar tinchlikni buzish hisoblangan va bular uchun jazolar belgi-langan. Unda, shuningdek, qalbaki pullar yasash, garovga olingan shaxsni egallab olish, odam o`ldirish (ayniqsa o`z otasini o`ldirish), davlatga xiyonat qilish kabi jinoyatlar uchun ham og`ir jazolar nazarda tutilgan. Tinchlik statutlariga muvofiq, jabrlanuvchilar o`zboshimchalik bilan, o`z hollaricha sud qilmasliklari lozim edi va bunda «o`lkalarning oqilona odatlariga asosan adolat bo`yicha» ishlarni hal qilish uchun sudga muro-jaat qilishlari kerak edi. Bu prinsip jabrlanuvchi yoki sudya tomonidan buzilsa, ularga kamida jarima solingan, chunki «qayerda huquqning hokimiyati tugasa, o`sha yerda shafqatsiz o`zboshimchalik hukm suradi». Sudga murojaat qilmay, g`ayriqonuniy qasos olish, sud oldida tuzilgan yarashish ahdini buzish, qarzni undirish maqsadida sudyalarning ruxsatisiz birovning mulkini egallab olish qonunga xilof hisoblangan. Bunday xatti-harakatlarni sodir etgan shaxslar - aybdorlar «qonundan tashqari» deb e`lon qilinishi mumkin edi. Lekin, shu bilan birga ba`zan, agar tomonlar sud qaroridan qanoat hosil qilmasalar, ma`lum qoidalarga rioya etgan holda sudsiz jazolash, urish-kaltaklashga yo`l qo`yilgan. Statutlarda sudlarning tashkil etilishi va faoliyati prinsiplariga alohida e`tibor berilgan. Sudyalik mansabini faqat adolatli kishilar egal-lashi zarurligi e`lon qilingan, mavqei bo`yicha yuqori yoki teng guvohlar ishtirokidagi tenglar sudi prinsipi o`rnatilgan. Imperator yo`qligida sud ishlariga boshchilik qiluvchi yustitsiariy o`z shaxsiy sifatlari bilan man-sabiga loyiq bo`lishi, erkin kishilar tabaqasiga mansub bo`lishi va man-sabida «o`zini yaxshi tutsa», kamida bir yil ishlab berishi lozim edi. Fuqarolarning «huquqlari va mulklari»ga taalluqli sud majlislari yakshan-ba va bayram kunlaridan tashqari har kuni o`tkazilar edi. To`g`ri, knyazlar va boshqa yuqori martabali shaxslarning huquqlari yoki mulkiy manfaat-lari bilan bog`liq sud majlislari bundan mustasno edi. Juda muhim ishlar bevosita imperator tomonidan ko`rib hal qilinardi. Yystitsiariyning huzuri-da dunyoviy kishilardan tanlab olingan maxsus notarius mansabdorlarining bo`lishi nazarda tutilgan edi. Notarius ariza va shikoyatlarni qabul qilib olish va saqlash, imperatorlik sudida bayonnomalarni yuritish va qarorlarni yozish bilan shug`ullanishi lozim edi. Ayniqsa, nizoli masalalarni odat huquqiga asosan hal qilinishi mumkin bo`lgan joyini ko`rsatgan holda yozib qo`yilishi tavsiya qilingan.

Shunday qilib, ishlarni «umumiy» german huquqi asosida hal qilish imkonini beruvchi sharoitlar yaratila boshlandi. Shu maqsadda sud qarorlarini saqlash, tizimga solish va o`rganish uchun doimiy devonxona tuzishga harakat qilingan. Jazo prinsiplari jinoyat va jinoyatchining xarakteri bilan belgilangan. Jinoyatning «qo`polligi», shuningdek, retsidivligi (qayta sodir etilganligi) hisobga olingan. Mulkiy huquqbuzarliklar uchun asosan yetkazilgan zararni undirish ko`zda tutilgan. Jinoyat ishtirokchilari teng darajada jazolanganlar. «Podshoning g`azabiga uchrash» - imperator tomonidan kishining «qonundan tashqari» deb e`lon qilinishi alohida ta`kidlangan. Bunday shaxslar obro`-e`tibori va barcha huquqlaridan mahrum etilgan. «Qonun-dan tashqari» deb e`lon qilingan kishini bila turib yashirgan kishilarga ham u bilan teng jazo berilgan. Agar shunday jinoyatchini shaharda yashirgan bo`lsalar, shahar ham jinoiy ta`qib ostiga olingan va devorlari buzilgan. Tinchlik statutlari imperatorlik huquqining bir qismi bo`lib, imperiyaning shaxsan german hududlari uchun mo`ljallangan edi. Italiya uchun esa ancha keng va chuqur ishlab chiqilgan qonunlar to`plami chiqarilgan edi. Imperator qonunchiligining turli huquqbuzarliklarning oldini olish va ularga jazo berish haqidagi an`anasi XVI asrda «Karolina» nomli huquqiy hujjat chiqarilishi bilan qayta tiklandi. «Karolina»da jinoyat huquqining ba`zi umumiy prinsiplari, shuningdek, jinoyatlar va jazolarning katta ro`yxati berilgan. Bu qonun sheffenlar uchun sud ishlarini yuritish bo`yicha amaliy qo`llanma bo`lib hisoblangan. Unda jinoyat va jinoyat-protsessual huquqi normalari aniq tizimga solinmagan va bir-biridan ajratilgan tarzda joylashtirilmagan edi. «Karolina»da jinoyat huquqiga oid qasd va ehtiyotsizlik, javob-garlikni istisno qiluvchi, yengillashtiruvchi va og`irlashtiruvchi holatlar, ishtirokchilik kabi umumiy tushunchalar o`z aksini topgan. Biroq, bu tushunchalar hamma holatlar bo`yicha aniq ifoda etilmagan edi va faqat alohida turdagi jinoyatlar va jazolarga nisbatan bayon qilingandi. «Karolina» bo`yicha, jinoyat sodir etganlik uchun javobgarlik, odatda ayb - qasd yoki ehtiyotsizlik mavjud bo`lganda kelib chiqqan. Lekin, o`rta asrlardagi Germaniya huquqi ko`pincha aybsizlik holatida, boshqa shaxslarning aybi uchun («ob`yektiv ayblash») ham javobgarlik o`rnatgan. Bundan tashqari, aybni o`rnatish usullarining qo`llanilishi ko`pincha aybsiz kishini javobgarlikka tortilishiga olib kelgan. «Karolina»da jazoni istisno qiluvchi holatlar odam o`ldirish jinoyati misolida batafsil bayon qilingan. Masalan, zaruriy mudofaa holatida, ya`ni «uchinchi shaxsning hayoti, tanasi va mulkini himoya qilish» hollarida, xizmat burchi bo`yicha jinoyatchini qo`lga olayotganda va boshqa ba`zi holatlarda odam o`ldirish uchun javobgarlik kelib chiqmasdi. Agar bir kishi boshqa bir kishiga o`ldiradigan qurol bilan hujum qilsa va jabrlanishi mumkin bo`lgan shaxs boshqacha tarzda himoyalanishi mumkin bo`lmay, hujum qilgan shaxsni o`ldirsa, bu - zaruriy mudofaa hisoblanib, jinoiy javobgarlik keltirib chiqarmagan. Jinoyatchini qo`lga olish uchun qilingan «qonuniy hujum» natijasida u o`ldirib qo`yilsa, bu - zaruriy mudofaa emas, qonuniy chora sifatida jinoiy javobgarlik

uchun asos bo`lmagan. Biroq, hujum qilishni to`xtatib, niyatidan qaytgan shaxsni ta`qib qilib o`ldirish ham zaruriy mudofaa hisoblanmagan va bunday holatda odam o`ldirgan shaxs jinoiy javobgarlikka tortilishi mumkin edi. «Karolina»da zaruriy mudofaaning har bir holatini chuqur va atroflicha qunt bilan tekshirib chiqish zarurligi ko`rsatilgan. Bunda zaruriy mudofaaning qonuniy ekanligini odam o`ldirgan shaxsning o`zi isbotlashi lozim edi. Agar u buni isbotlay olmasa, jazolangan. «Karolina»da aybni yengillashtiradigan ba`zi holatlar ham nazarda tutilgan. Bularga qasdning yo`qligi («qo`pollik», «mulohazasizlik», «yen-giltaklik» va «kaltabinlik» oqibatida odam o`ldirish), jinoyatni «g`azab va nafrat» natijasida sodir etish kabilar kirgan. O`g`rilik jinoyati 14 yoshga to`lmagan shaxslar tomonidan yoki «bevosita ochlik, yetishmovchilik» natijasida sodir etilgan bo`lsa, bular aybni yengillashtiruvchi holatlar hisoblangan. Qonunnomada ko`proq aybni og`irlashtiruvchi holatlarga e`tibor beriladi. Jinoyatni ochiqdan-ochiq (oshkora), qo`pol tarzda, «buzuq niyatda», «tahqirlovchi» xarakterda, shuningdek, qayta sodir etilishi, yetkazilgan zararning katta miqdorda bo`lishi, jinoyatchining «yomon nom chiqargan»ligi, jinoyatning bir guruh shaxslar tomonidan qilinganligi, o`z xo`jayiniga nisbatan sodir etilganligi va boshqalar aybni og`irlashtiruvchi holatlar qatoriga kiritilgan. «Karolina» jinoyat sodir etishning alohida bosqichlarini bir-biridan ajratib ko`rsatadi. Jinoyatga suiqasd qilish jinoyatchining istak-irodasiga qarshi amalga oshmay qolgan va qasddan qilingan xatti-harakat sifatida ko`rilgan. Jinoyatga suiqasd uchun beriladigan jazolar odatda tugallangan jinoyatlar uchun beriladigan jazolar bilan teng darajada bo`lgan. Qonun-nomada ishtirokchilik masalasida ko`proq sheriklik to`g`risida eslatiladi. Bunda asosan uch turdagi sherikchilik ajratib ko`rsatiladi. Bular: jinoyat sodir etilgunga qadar yordam berish, jinoyat sodir etilayotgan joyda yor-dam berish va jinoyat sodir etilgandan so`ng yordam berishdir. Oxirgi holatda jinoyatga «g`araz maqsadda hamkorlik» qilish va jinoyatni «rahm-dillik bilan yashirish» bir-biridan farqlangan, ya`ni keyingi holda yen-gilroq jazo nazarda tutilgan. «Karolina»da jinoyat tarkiblari tasniflashtirilmagan, lekin har qalay ularning ba`zi ko`proq yoki kengroq guruhlari alohida-alohida joylash-tirilgan holda sanab o`tilgan. Unda avvalo dinga qarshi jinoyatlar - dinni, xudoni tahqirlash, muqaddas joylarni tahqirlash, jodugarlik bilan shug`ul-lanish, qasamni buzish, shuningdek, xristian axloqi bilan sig`isha olmaydi-gan jinoyatlar - tuhmat qilib yozilgan xatlarni tarqatish, monetalar, huj-jatlar, og`irlik o`lchovlari, savdo ob`yektlarini qalbakilashtirish kabilar ko`rsatilgan. Ularga axloqqa qarshi jinoyatlar: er yoki xotinning bir-biriga nisbatan xiyonat qilishi, ikki nikohlilik, yaqin qarindoshlar bilan jinsiy aloqa qilish, qo`shmachilik, nomusga tegish, xotin va qizlarni o`g`irlash jinoyatlari ham qo`shilgan. Davlatga qarshi jinoyatlar tarkibiga davlatga xiyonat, hokimiyatga qarshi isyon ko`tarish, «o`lka tinchligi»ni buzishning turli-tuman ko`ri-nishlari: dushmanlik va qasos, bosqinchilik, o`t qo`yish, buzuq niyatda darbadarlik qilish va boshqalar kirgan. Qonunnomada imperator hazrati oliylarini haqorat qilish uchun javobgarlik haqida ham qisman eslab o`tiladi.

Shaxsga qarshi qaratilgan jinoyatlar guruhida turli ko`rinishlardagi odam o`ldirish jinoyatlari, shuningdek, jinoyatchining o`zini o`zi o`ldirishi alohida ajratib ko`rsatiladi. Agar jinoyat sodir etgan shaxs o`z joniga suiqasd qilsa, ya`ni o`zini o`zi o`ldirsa uning merosxo`rlari merosdan mahrum qilinishi mumkin edi. Mulkka qarshi qaratilgan jinoyatlarga turli ko`rinishlardagi bir qancha o`g`irliklar, ishonib topshirilgan mulkni noinsoflik bilan boshqa-rish kabilar kirgan. Qonunnomada cherkovdagi o`g`irlik, shuningdek, asosan aholining kam mulkli tabaqasi tomonidan sodir etiladigan o`g`ir-liklar, ya`ni birovning meva va hosilini, baliqlarini, o`rmonini kesib, daraxtlarini o`g`irlash haqida maxsus ko`rsatib o`tilgan. Nihoyat, sudlovga qarshi ba`zi jinoyatlar ham eslab o`tiladi. Masalan, yolg`on guvohlik berish, qo`riqchi tomonidan mahkumning g`ayriqonuniy suratda ozod qilinishi, qiynash asosida nohaq so`roq qilish kabilar Qonunnomaga binoan jinoiy javobgarlik keltirib chiqargan. Shuni alohida ta`kidlash joizki, «Karolina»ning preambulasida garchand «kambag`al va boylar»ning sud oldidagi tengligi haqida gapirilgan bo`lsa ham, ammo uning ko`p moddalarida buning teskarisini kuzatish mumkin. Xususan, Qonunnomaning bir qancha moddalarida jazo tayinlashda jinoyatchi va jabrlanuvchi shaxsning qaysi tabaqaga mansub-ligi hisobga olinishi zarurligi ta`kidlangan. Masalan, 160-moddada ko`rsa-tilishicha, sudya o`g`irlik uchun jazo tayinlayotganda o`g`irlangan ashyoning qiymatini va boshqa holatlarini, ayniqsa «o`g`irlik sodir etgan shaxsning unvoni va mavqeini hisobga olishi lozim». Shuningdek, 158-moddada aslzoda shaxs o`g`irlik uchun jinoiy javobgarlikka emas, balki «fuqarolik-huquqiy jazoga» tortilishi mumkinligi nazarda tutilgan. «Umumdavlat tinchligi»ni buzishlik qonunga binoan qattiq jazolangan. Lekin yetkazilgan ozor uchun yoki o`z xo`jayinining dushmanidan qasos olishga imperatordan ruxsat olgan shaxslarning «umumdavlat tinchligi»ni buzishi butunlay qonuniy hisoblangan. Aslzoda bo`lmagan, kambag`al kishilar jinoyat sodir etganda ularga nisbatan boshqacha jazolar berilgan. To`g`ri, Qonunnomada kunduz kuni uncha katta bo`lmagan miqdorda yoki «bevosita ochlik-nochorlik ehtiyoji»dan o`g`irlik sodir etish jinoyati uchun faqat mulkiy javobgarlik nazarda tutilgan. Biroq kambag`al kishilarning mulkiy zararni to`lashi nihoyatda og`ir bo`lgan. Bundan tashqari, kambag`al kishilar birovning hosilini, baliqlarini, o`rmonidan daraxtlarini kechasi o`g`irlasa, ularga nisbatan jazolar yoki sudyalarning xohishiga qarab va mahalliy odatlar bo`yicha boshqacha jazolar ham berilishi mumkin edi. Qonunnomada, ayniqsa, shubhali bo`lib ko`ringan daydi va gadoylar «mamlakat uchun xavfli zulmkorlar» sifatida zudlik bilan va shafqatsiz jazolanishi lozimligi ko`rsatilgan(39-, 128-moddalar). Sudyalar sud ishlarini yuritishda va jazolar tayinlashda keng imko-niyatlarga ega bo`lganlar. Ularning bunday imkoniyatlari faqat bitta ko`r-satma bilan cheklangan edi, xolos. Qonunga binoan, eng oliy jazo belgi-lash huquqi rasman imperatorga tegishli edi. Sudlar o`z xohishlari bo`yi-cha tavsiya etilgan jazolardan bittasini yoki bir nechtasini tayinlashlari, mahalliy odatlarni qo`llashlari, mushkul hollarda esa qonunshunoslarning tushuntirishlariga murojaat qilishlari mumkin bo`lgan.

Jazolar tizimining asosiy maqsadi - qo`rqitish edi. «Karolina»da jazolarning quyidagi asosiy turlari nazarda tutilgan: o`lim jazosi, tana a`zolaridan mahrum etish (tilini, quloqlarini va tananing boshqa a`zolarini kesish) jazolari, tan jazolari (xipchin bilan savalash), sharmanda qiluvchi jazolar (huquqidan mahrum etish, temir bo`yinbog` qo`yish, tamg`a bosish), haydab yuborish, turmaga qamash, yetkazilgan zararni undirish va jarima. Qonunnomada o`lim jazosini anchagina jinoyat uchun qo`llanilishi mumkinligi to`g`ridan-to`g`ri ko`rsatib qo`yilgan edi. U ko`p hollarda murakkab shaklda - yoqib yuborish, to`rt bo`lakka bo`lib tashlash, charx-palakka tortib o`ldirish, suvga cho`ktirish, ayollarga nisbatan - tiriklayin ko`mish kabi ko`rinishlarda amalga oshirilgan. Tan jazolari va tana a`zo-laridan mahrum qilish jazolari firibgarlik va o`g`irlik uchun tayinlanishi mumkin edi. Turmaga qamash, haydab yuborish va sharmanda qilish jazolari ko`proq qo`shimcha jazo sifatida qo`llanilgan. Shuningdek, mol-mulkni musodara qilish, qatl etishdan oldin qizigan ombur bilan siqib qiynash va qatl etish joyiga sudrab borish kabilar ham xuddi shunday qo`shimcha jazolar edi. Shu bilan birga Qonunnomada «niyati buzuq» va «kelajakda jinoyat qilishga qodir» shaxslar noma`lum muddatga turmaga qamalishi ko`rsatilgandi. «Karolina» jinoyat jarayoni ning yangi turi o`rnatilganligidan guvohlik beradi. Germaniyada ilk feodalizm davrida sud ishlari yuritish-ning ayblov (tortishuvchanlik) jarayoni qo`llanilgan. Fuqarolik jarayoni jinoyat jarayonidan ajratilmagan edi. XIII-XIV asrlarda ta`qib qilishning xususiy huquqiy prinsipi ommaviy hokimiyat nomidan ayblash va jazo berish bilan to`ldirila boshlandi. Dalillar tizimi o`zgargan. XIII asr oxirida sud dueli qonunan bekor qilindi. Biroq, Germaniyada yangi, tergov-qidiruv (inkvizitsion 4 8 ) jinoyat jarayonining butunlay o`rnatilishi rim huquqining andoza (retsepsiya) qilinishi bilan bog`liq bo`lgan. «Karolina» ayblov jarayonining ba`zi belgilarini saqlab qolgan edi. Jabrlanuvchi yoki boshqa da`vogar jinoiy da`vo qilishi, ayblanuvchi esa - ushbu da`voga e`tiroz bildirishi va uni asossiz ekanligini isbotlashi mum-kin bo`lgan. Tomonlarga hujjatlar va guvohlar taqdim qilish, yuristlarning xizmatidan foydalanish huquqi berilgan. Agar ayblov tasdiqlanmasa, da`vogar «yetkazilgan zararning, sharmandalikning o`rnini to`ldirishi va sud harajatlarini to`lashi» lozim edi (13-modda). Biroq tomonlarning bu huquqlari ko`pdan-ko`p rasmiy cheklovlar bilan bog`liq bo`lgan, ayblanuvchi esa juda kamsitilgan ahvolda edi. «Karolina»da ko`rsatilishicha, jinoiy ishlarni ko`rishning asosiy shakli - inkvizitsion jarayon (zulmga, qiynashga asoslangan qidiruv-tergov jarayoni) bo`lgan. Ayblov «xizmat vazifasi bo`yicha» davlat kishisi tomonidan sudyaga taqdim qilingan. Tergov sud tashabbusi bilan olib borilgan va ma`lum muddatlar bilan chegaralanmagan. Gumondor shaxsga nisbatan jismoniy ta`sir etish vositalari keng qo`llanilgan. Bu vaqtga kelib sud ishlarining to`g`ridan-to`g`ri, oshkora yuritilishi o`rniga yashirin va asosan yozma tarzda olib borilishi joriy qilingan. Inkvizitsion jarayonning asosiy bosqichlari: surishtiruv, umumiy tekshiruv va maxsus tergov bo`lgan surishtiruvning vazifasi jinoyat sodir etilganlik faktini va 4 8 Inkvizitsiya – katolik cherkovining asoratiga qarshi kishilarni ta'qib va sud qilish uchun XIII-XIX asrlarda ta'sis etilgan sud-politsiya tashkiloti; qiynash, azoblash, iskanjaga olish.

bunda gumon qilinuvchi shaxsni o`rnatish hisob-langan. Buning uchun sudya jinoyat va jinoyatchi haqidagi dastlabki maxfiy ma`lumotlarni yig`ish bilan shug`ullangan. Agar sudya kimnidir «umumiy ovoz bilan (ko`pchilik fikriga ko`ra- H.M .) yoki boshqa ishonarli dalillar, gumonlar va isbotlar bilan aybdor deb hisoblagan» bo`lsa, u qamoqqa olingan. Umumiy tekshiruvda qamoqqa olingan shaxs ish holat-lari haqida, jinoyat haqidagi ba`zi ma`lumotlarni aniqlash maqsadida dastlabki qisqacha so`rov qilingan. Bunda gumonlanuvchi shaxsning «aybsizlik prezumpsiyasi» prinsipi harakatda bo`lgan. Nihoyat, yuqoridagi tekshiruv ishlari amalga oshirilib bo`lingach, maxsus tergov o`tkazilgan. Bunda jinoyatchi va uning sheriklarini batamom fosh etish va mahkum qilish uchun ayblanuvchi va guvohlar batafsil so`roq qilingan, dalillar yig`ilgan. Maxsus tergov inkvizitsion jarayonning hal qiluvchi bosqichi hisoblangan va hukm chiqarish bilan tugagan. Bu tergov rasmiy dalillar nazariyasiga asoslangan. Dalil qonun bilan mufassal va bir xil ma`noda tartibga solingan. Har bir jinoyat uchun «to`liq va asil dalillar, isbotlar va gumonlar» turlari sanab ko`rsatilgan. Shu bilan birga umumiy qoida bo`yicha, barcha dalillar, isbotlar va gumonlar to`la va oxirgi hukm chiqarilishiga olib kelishi mumkin emas edi. Hukm faqat ayblanuvchining shaxsan tan olishi va guvohlantirilishi asosida chiqarilishi mumkin edi (22-modda). Modomiki, ayblanuvchilar aybini har doim ham ixtiyoriy ravishda tan olavermaganligi sababli ular ko`pincha qiynash-azoblash yo`li bilan so`roq qilinardilar. Inkvizitsion jarayonning mohiyati ham ana shunda edi. Shunday qilib, butun dalillar yig`ishning maqsadi haqiqatda qiynoq qo`llash uchun sabablar qidirish bo`lib qolgan edi. Qiynoqlar qo`llash rasman bir qator shart-sharoitlar bilan bog`liq bo`lgan. Masalan, agar ish bo`yicha yetarlicha dalillar topilmagan bo`lsa, shuningdek, jinoyat u yoki bu shaxs tomonidan sodir qilinganligi «gumon» qilinayotgan bo`lsa, qiynoqlar qo`llanilishi mumkin emas edi. Qiynash asosida so`roq qilish uchun yetarlicha dalillar to`plangan bo`lishi lozim edi. Masalan, ikkita asl guvohlarning ko`rsatmalari qiynoq-azoblash yo`li bilan so`roq qilishga yetarli dalil bo`lgan. Agar bunda faqat bitta guvoh bo`lsa, bu yarimta dalil va «gumon» hisoblangan. Faqat bir nechta «gu-monlar»ning mavjudligi sudyaning xohishi bo`yicha qiynoqlar qo`llashga olib kelishi mumkin edi. Shu narsa xarakterliki, «gumonlar» orasida, shuningdek, insonning «oqibatini o`ylamay ish tutishi va yomon ot chiqar- ganligi», jinoyat sodir etishga «layoqatligi» ko`rsatilgan (25-modda). Qiynash ostida tan olishlik, shuningdek, ma`lum shartlar mavjud bo`lgan-da ham haqiqiy hisoblanardi. Masalan, qiynash vaqtida emas, undan keyin, kamida bir kun o`tgach kameradan tashqarida qaytadan qiynash paytida olingan va yozilgan hamda ish bo`yicha tegishli boshqa ma`lumotlarning tan olinishi haqiqiy deb topilgan. «Karolina»da qiynash ostida so`roq qilishning barcha shartlariga rioya qilish talab qilinadi. Agar sudya bu shartlarga rioya qilmasa va g`ayriqonuniy so`roq qilsa, jazolanishi va yetkazilgan zararni to`lashi lozim edi. Biroq, bu yuqorida ko`rsatilgan cheklashlar uncha muhim ahamiyat-ga ega bo`lmagan. Birinchidan, qiynoqni o`lim jazosi nazarda tutilgan jinoyat sodir etilish fakti aniqlangandan keyin darhol qo`llash lozimligi ko`rsatilgan. Bundan tashqari, davlatga xiyonat qilishda hatto ozginagina gumon qilingan shaxsni qiynoq yo`li

bilan so`roq qilish mumkin edi (42-modda). Ikkinchidan, agar ayblanuvchi o`z aybiga avvaliga iqror bo`lib, so`ngra uni inkor qilsa yoki bu «iqror»lik boshqa ma`lumotlar bilan tasdiqlanmasa, sudya qiynoq asosida so`roq qilishni qayta tiklashi mumkin bo`lgan. Natijada sudyalarning qiynoqni «g`ayriqonuniy» ravishda qo`l-laganligini amalda isbot qilib bo`lmas edi. Shuningdek, «Karolina»da ko`rsatilishicha, agar ayb tasdiqlanmasa, sudya va da`vogar qiynoq qo`llanganligi natijasida yetkazilgan zararni to`lash majburiyatiga ega bo`lmaganlar. «Karolina»da qiynoq qo`llash tartibi va usullari haqida hech qanday normalar belgilanmagan edi. Unda faqat qiynoq ostida so`roq qilish sudya, ikkita sud maslahatchilari va sud kotibining ishtirokida amalga oshirilishi ko`rsatilgan. Qiynoqning muayyan usullari haqidagi ko`rsatmalar qonun-shunoslarning sharhlarida berilgan. Shu narsa ma`lumki, Germaniyada XVI asrda qiynoqlarning 50 dan ortiq turi qo`llanilgan. Sud majlisi sud jarayonining yakunlovchi bosqichi bo`lgan. Lekin u haqiqatda sud jarayonining mustaqil bosqichi hisoblanmagan. Madomiki, sudning o`zi tergov olib borish, ham ayblovchi, ham oqlovchi dalillarni yig`ish ishlari bilan shug`ullanar ekan, oxirgi hukm tergov davomidayoq aniqlab qo`yilgan. Sudya va sud maslahatchilari maxsus tayinlangan «sud kuni» oldidan tergov bayonnomalarini ko`rib chiqqanlar va ma`lum shakldagi hukmni tuzganlar. Shunday qilib, «sud kuni»da asosan hukm e`lon qilingan va ijro etilgan. Hukm omma oldida qo`ng`iroq chalib e`lon qilingan. Bundan ko`zda tutilgan asosiy maqsad qo`rqitish edi. Hukmlar ayblovchi, gumon ostida qoldiruvchi va oqlovchi bo`lgan. XIII asrdan e`tiboran knyazliklarda umumdavlat huquqi - butun erkin aholi uchun umumiy bo`lgan huquq normalari faol rivojlana boshladi. Uning manbalarini asosan knyazliklar «davlat» organlarining huquq ijodkorligi, XII-XIII asrlardagi umumdavlat tinchligi haqidagi mahalliy qarorlar, shuningdek, graflik sudlarining qarorlari tashkil etgan. Aynan umumdavlat huquqida fuqarolik, oila va boshqa «noommaviy» huquq sohalari rivojlangan. XIII asrga oid «Zertsalolar»da umumdavlat huquqi ancha batafsil yoritilgan. Ularda umumdavlat huquqiga bag`ishlangan maxsus bo`limlar mavjud bo`lgan. Masalan, «Sakson zertsalo»sining umumdavlat huquqiga bag`ishlangan birinchi qismida «imperiya konstitutsiyasi», tabaqalarning huquqiy holati, qarindoshlik, oila va meros huquqiy munosabatlari, jinoyat huquqi va jarayoni masalalariga taalluqli normalar belgilangan. Imperiya tashkil etilishining «konstitutsiyaviy» prinsipi, «Sakson zertsalosi»dan kelib chiqib aytish mumkinki, huquqning ustunligi (oliyligi) va «ikkita qilich» doktrinasi bo`lgan. Huquqning ustunligi uning ilohiy kelib chiqqanligi («Xudoning o`zi huquq») natijasi edi. Bu oqibatda har qanday qonunsiz va adolatsiz hokimiyatga qarshilik ko`rsatish prinsipining e`lon qilinishiga olib kelgan. XII asrda cherkov mafkurachilari tomonidan e`lon qilingan «ikkita qilich» doktrinasiga binoan, diniy «qilich» (hoki-miyat) papaga, dunyoviy «qilich» esa - imperatorlarga tegishli bo`lgan. Diniy va dunyoviy hokimiyat bir- Umumdavlat huquqi

biriga yordam berardi va bir-birini qo`llab quvvatlardi. Agar kimdir «papaga qarshilik ko`rsatsa», dunyoviy sud yordamida itoat etishga majbur qilinishi lozim edi. Feodallarning xizmat zinapoyasidagi «birinchi daraja» imperatorga tegishli edi. Imperator «Zertsalo» mualliflarining fikricha, yer osti boylik-lariga egalik qilish, «hamma yerda» oliy sud qilish, monetalar chiqarish, soliqlar undirish huquqiga ega edi. Biroq, tabiiyki, imperator har doim «hamma yerda bo`la olmas va har vaqt barcha jinoyatlarni sud qila olmas edi». Shu sababli u o`zining grafliklardagi vakolatlarini knyazlarga o`tkazgandi. Imperator knyazlar tomonidan saylanishi lozim edi. U mahalliy yepiskoplar taqdimidan keyin qirollik hokimiyati va unvonini, papaning taqdimidan keyin imperatorlik huquqlarini olgan. Imperator quyidagi uchta holat: haqiqiy e`tiqodiga «shubha»ning mavjudligi, qonuniy xotinini tash-lab ketishi va ibodatxonani buzishi, vayron qilishidan tashqari cherkovdan ajratilishi mumkin emas edi. Inson huquqiy holati uning tabaqaviy mansubligiga qarab belgilan-gan. «Sakson zertsalosi»da yozilishicha, «hech kim tug`ilishi bo`yicha xos bo`lgan huquqlardan tashqari, boshqa huquqlarga ega bo`lishi mumkin emas». Shu bilan birga unda krepostnoy huquq qoralanadi, uningcha, «kimdir boshqa birovning mulki bo`lishi kerak emas». Krepostnoylik holati, uning fikricha, adolatsiz hamda nikoh odatlaridan kelib chiqqan va huquqqa kiritilgan. Umumdavlat huquqida oila va meros huquqiy munosabatlari ma-salalari muhim o`rin tutadi. German huquqi oilada va mulkni meros qilib qoldirishda ayollarning kamsitilgan holatini o`rnatuvchi eski an`analarni davom ettirdi. Nikoh tuzishda ayollar erkaklar bilan teng huquqlarga ega emas edilar. Bunda yerning boyliklari hal qiluvchi ahamiyatga ega bo`lgan. Bolalar huquqiy holati past darajadagi ota-onasining mulkini meros qilib olganlar. «Sakson zertsalosi» er va xotin mulkining umu-miyligi prinsipini tasdiqlaydi. Biroq, bu mulk to`liq erning ixtiyori va boshqaruvida edi. Erning roziligisiz xotin hech qanday mulkni boshqara olmasdi. Er xotinining qonuniy homiysi hisoblangan. Shu bilan birga oila mulkidan ma`lum qismi ajratilishi va bunday mulkning xotin tomonidan alohida meros qilib qoldirilishi ham hisobga olingan. Bularga xotinning shaxsiy foydalanishiga oid mulklar, uy jihozi va pardoz-andoz buyumlari («ayollar hissasi»), ajralish yoki erining o`limi hollarida ayollarni umrbod boqish uchun ajratiladigan mol-mulk, ayollarning sep-sidirg`asi, shuning-dek, erning xotiniga tuhfa sifatida bergan to`y sovg`alari kabilar kirgan. Nikoh bekor qilinganda xotin unga eri tomonidan taqdim qilingan mol-mulk, «xotinning hissasi» va sep- sidirg`adan umrbod foydalanishi mumkin bo`lgan. Eri o`lgan xotin esa to`y sovg`alari, «xotinning hissasi» va umrbod boqish uchun taqdim qilingan mulkini o`zida saqlab qolgan, zero «xotinning hissasi» faqat ayollar liniyasi bo`yicha meros qilib qoldirilgan. Bolalar mulkka egalik qilish huquqiga faqat otasining roziligi bilan va oiladan ajralib chiqib ketgandan keyin ega bo`lganlar. Prinsiplari yerlarni erkak kishilarning qo`lida saqlanib qolishi vazifa-siga bo`ysundirilgan va, shuningdek, tabaqaviy xarakterga ega bo`lgan. M eros olish uchun merosxo`r meros qoldruvchi bilan teng (yoki yuqori) huquqiy holatga ega bo`lishi lozim edi. Agar len huquqiMeros huquqi

bo`yicha len faqat o`g`illardan bittasiga o`tkazilgan bo`lsa, umumdavlat huquqi bo`yicha esa merosni barcha o`g`illar yoki boshqa qarindoshlar teng hissada olishgan. Meros olishga qarindoshchilikning yettinchi darajasiga-cha bo`lgan qondosh qarindoshlar chaqirilgan. Bunda aka-ukalar opa-singillari oldida ustunlik huquqiga ega bo`lishgan. Asosiy merosxo`rlardan tashqari «hissa oluvchilar» ham bo`lib, ular ma`lum mulkdan birinchi navbatda o`z hissalarini olardilar. Bularga beva yoki tul qolgan xotin, yaqin qarindosh, harbiy aslaha-anjomlar olgan shaxs kabilar kirgan. Germaniyaning o`rta asrlardagi umumdavlat huquqi faqat qonun bo`yicha merosni haqiqiy deb hisoblagan. Biroq, nikoh-oila munosabatlariga kanonik huquqning ta`siri kuchayishi oqibatida hadya ko`rinishida niqoblangan vasiyat shakli o`rnatilgan. Bundan tashqari, mulkni cherkov foydasiga taqsimlashda «o`lgan kishining hissasi» ajratila boshlangan. German huquqida qonuniy merosxo`rlarning majburiy hissasi saqlangan holda vasiyat bo`yicha meros instituti rim huquqining andoza qilinishi munosabati bilan paydo bo`lgan. «Sakson zertsalosi» ko`p sonli bitimlar - oldi-sotdi, ssuda, shaxsiy ijara, saqlash va hokazolarga oid normalarni belgilaydi. Lekin umuman shartnoma majburiyatlari savdo-sotiq uncha rivojlanmaganligi sababli bo`sh darajada ishlab chiqilgan edi. Mulkni o`tkazish bilan bog`liq bo`lgan bitimlar odatda sud tomonidan guvohlantirilgan. Qonunlarda zarar yetkazishdan kelib chiqadigan majburiyatlar ancha batafsil tartibga solingan edi. Bu sohadagi normalar asosan yer egaligining himoya qilinishiga, unga yetkaziladigan zararlarni, ekinlarning payhon qilinishini, chegaralar buzilishini oldini olishga va boshqalarga qaratilgan edi. Zarar yetkazilganlik uchun zararni qoplash va jarima to`lash nazarda tutilgan. Tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi asta-sekin yangi fuqarolik-huquqiy normalarining, institutlarining qaror topishiga, andoza qilib olingan rim huquqi normalaridan foydalanishga olib kelgan. Yer uchastkalarini «majburiyatlar bilan» mulk qilib o`tkazishning yangi shakli paydo bo`lgan. Yer uchastkasining bunday tartibda sotilishi natijasida sotib oluvchi va mulkni undan keyin egallab olishi mumkin bo`lgan kishilar mulkning dastlabki egasiga yer uchastkasidan olingan daromadning bir qismini to`lashi lozim edi. Harakatdagi ashyolarning oldi-sotdi bitimida halol egalarning huquqlarini himoya qilish nazarda tutila boshlandi. Bunda rim huquqiga nisbatan ashyo egasining huquqi ancha chegaralandi. Agar mulkdor o`z ashyosini birovga ishonib topshirsa, u bu mulkni uchinchi shaxsga sotsa, mulkdor sotib oluvchiga nisbatan da`vo qilish huquqidan mahrum bo`lgan. Mulkdor faqat undan o`g`irlangan ashyoni talab qilishi mumkin edi. Bu prinsip german huquqida «qo`l qo`lni asrashi (tanishi) lozim» degan qoidada ifodalangan. Umumdavlat huquqi tinchlik statutlaridan ancha og`ir jinoyatlar tarkiblarini qabul qilib olgan. Biroq, bu jinoyatlar ma`lum tizimga solinmagan edi hamda qasd va «shafqatsizlik» bilan sodir etilganda, asosan murakkab shakldagi o`limga mahkum etish bilan jazolangan. Ehtiyotsizlik natijasida sodir etilgan jinoyatlar uchun o`limga mahkum etish va tan jazolari berilishi mumkin emas edi. Buning uchun vergeld to`lash talab qilingan. Vaqt o`tishi bilan alohida german o`lkalarida jinoiy jazoga loyiq huquqbuzarliklar turlarining yanada ko`payishi sodir bo`ldi. Qisman bu fuqarolik

huquqbuzarliklar bilan jinoyatlar o`rtasidagi farqlarning ancha aniq ajratila borishi bilan bog`liq edi. Jinoyatlarni «haqiqiy» va «nohaq» jinoyatlarga yangicha bo`lish joriy qilindi. Masalan, oddiy odam o`ldirish yoki og`ir tan jarohati yetkazish «haqiqiy» jinoyatlar deb, o`g`irlik, davlatga xiyonat, firibgarlik esa - «nohaq» jinoyatlar deb hisoblangan. Shunga qarab «nohaq» jinoyatlarda aybdor bo`lgan shaxslar ancha og`ir jazo - qiynab o`ldirish jazosiga mahkum etilgan; «haqiqiy» jinoyatchilar esa zararni qoplash yoki surgun bilan jazodan qutilishi mumkin edi. XVI asrdan boshlab jinoyat huquqi va umuman yuridik ta`limot ham Germaniyaning turli knyazliklarida «Karolina»ning prinsiplariga asos-langan. Uning yanada taraqqiy etishi jazolarga ko`proq jinoyatchini tuzatish vositasi, jumladan, majburiy mehnatga jalb qilish yordamida tuzatish vositasi sifatidagi qarashlarning rivojlanishi bilan bog`liq bo`lgan. Shu munosabat bilan jazolarning majburiy ishlarga jalb qilish, sharmanda qilish va axloq-tuzatish uylariga qamash kabi turlarini qo`llash o`sgan. «Sakson zertsalosi» davridagi umumdavlat huquqi fuqarolik ishlari bo`yicha ham, jinoiy ishlar bo`yicha ham tortishuvchilik jarayonini nazarda tutgan. Har kim buzilgan huquqining tiklanishi haqida da`vo qo`zg`ashi va javobgarni sudga chaqirishi mumkin edi. Da`vogar va javobgar sud jarayonida odatda o`z vakillari («gapiruvchilari») orqali qatnashardilar. Vakillar sudda protsessual formulalarni bayon qilganlar. Agar ular so`zlaridan yanglishsalar ishda yutqazganlar. Tomonlar sudga qonuniy asossiz kelmasalar ham ishda yutqazgan hisoblanganlar. Sudga kelmaslik uchun faqat quyidagi to`rtta holat: qamoqqa olinganlik, kasallik, imperiya xizmatida bo`lish va salib yurishda ishtirok etish qonuniy sabab bo`lgan. Sudda guvohlarning ko`rsatmalari va qasam asosiy dalillar bo`lib hisoblangan. Jinoiy ishlar bo`yicha sheffenlarning roziligi bilan sudda yakkama- yakka olishuv ko`rinishidagi «xudo sudi»ga yo`l qo`yilgan. Sudda yakkama-yakka olishuvning tayinlanishi tabaqa tengligi prinsipi, shuningdek, «Sakson zertsalosi»da batafsil bayon qilingan ma`lum protsessual qoidalar bilan cheklangan. Yakkama-yakka olishuv natijasiga qarab mag`lub bo`lgan javobgar odatdagi sudda jinoyat uchun aybdor sifatida javobgarlikka tortilgan, g`olib chiqqan javobgar esa aybdan, jarima to`lashdan va da`vogar hamda sudga keltirilgan zararni qoplash majburiyatidan ozod etilgan. Agar yakkama-yakka olishuvda tomonlardan biri uch marta chaqirilganda (taklif qilinganda) «maydon»ga chiqmasa, ishda yutkazgan deb topilgan va ishi sudga o`tkazilgan. «Sakson zertsalosi» sud jarayonida tomonlarning dalillariga katta e`tibor bergan, aybdorning tegishli darajada fosh qilinishi lozimligini talab qilgan. Aks holda sudning jazo berish haqida qaror chiqarishi taqiqlangan. Umumdavlat huquqida «qarorga e`tiroz bildirish»ning o`ziga xos qiziq instituti mavjud edi. Qarorga e`tiroz bildiruvchi kishi buni o`rnidan turib, tabaqaviy teng maslahatchilar bilan yuzma-yuz holda amalga oshirishi lozim edi. E`tiroz bildiruvchidan tomonlar uchun birmuncha adolatli ko`rinadigan boshqa qaror chiqarish uchun taklif berish so`ralgan. Lekin agar e`tiroz bildiruvchi shaxs o`z talablarini qanoatlantirilishiga erisha olmasa, u kimning qaroriga e`tiroz bildirgan bo`lsa, o`shanga badal to`lashi, shuningdek, jarima va sud harajatlarini ham to`lashi lozim edi.

XV-XVI asrlarda tortishuvchilik jarayonining o`rniga inkvizitsion jarayonning kelishi mutlaqo yangi shakl va qoidalarning o`rnatilishiga olib keldi. (Bu haqda yuqoriroqda «Karolina» misolida aytib o`tgan edik). Shunday bo`lsa-da, XVIII asrning ikkinchi yarmidan e`tiboran sudlarda qiynoqlarning qo`llanilishi cheklana boshladi. 1768 yilgi «Tereziana»da qiynoq anjomlari ko`rsatilgan. Ularni faqat o`lim jazosi nazarda tutilgan jinoyatlar bo`yicha oliy jinoiy sudlarning roziligi bilan, ayblanuvchi aybini tan olmasa va boshqa dalillar bo`lmasa, qo`llash mumkin edi. Qiynoqlardan kasallar, nogironlar, keksalar va yosh bolalar, shuningdek, agar sodir etgan jinoyatlari uncha og`ir bo`lmasa, oliy tabaqaga mansub shaxslar ozod etilganlar. Sud jarayonida qiynoqlarning qo`llanishi 1764 yil Prussiyada, XVIII asrning 20-yillarida boshqa bir qator mayda german knyazliklarida batamom bekor qilingan edi. Ma`lumki, ruhoniylar tabaqasi o`z huquq normalariga - cherkov huquqiga amal qilganlar. Cherkov huquqi shuningdek barcha tabaqalarning oila va meros huquqiy munosabatlarini ham tartibga solgan. «Sakson zertsalosi» bo`yicha har bir xristian bir yilda uch marta cherkov sudida va, shuningdek, yiliga uch marta dunyoviy sudda ishtirok etishi lozim edi. Germaniyaning bir qancha knyazliklarida ko`pgina german zodagonlarining vakillari ham dunyoviy, ham cherkov yurisdiksiyasini o`z qo`llariga olgan edilar. Lekin shunga qaramay, cherkov huquqi Germaniyada ancha tor doirada qo`llanilgan va umumdavlat huquqining rivojlanishiga uncha ta`sir ko`rsatmagan. O`rta asrlarda Germaniyadagi yerga oid munosabatlar boshqa g`arb «feodal davlatlari»dagi kabi prinsiplar asosida qurilgan edi. Biroq, Germaniyaning len huquqida ma`lum o`ziga xos xususiyatlar mavjud bo`lgan. Shu narsani alohida ta`kidlash joizki, Germaniyada monarx imperiya lenlarini erkin tasarruf qilish huquqiga ega emas edi. Ancha faxriy imperiya lenlarini knyazlarga «majburiy hadya qilish» prinsipi imperatorning bo`shagan lenlarni taqdim qilish va ularni o`z domeniga qo`shib olish huquqidan mahrum qilardi. Shuningdek, ma`lum okrug aholisining ustidan sud qilish huquqiga ega bo`lgan lenlarning maxsus turi ham mavjud edi. Imperator tomonidan berilgan «sud leni»ni olgan len egalari, knyazlar va graflar qirol buyrug`i bilan, ya`ni qirol nomidan sud qilish huquqini ham qo`lga kiritardilar. Germaniyadagi len huquqining xususiyatlaridan biri shunda ediki, unda len olishni «kutish» huquqi mustahkamlangan. Bir kishi lenga egalik qilish huquqini olgan, boshqa kishi (yoki bir necha kishilar) esa xo`jayindan ushbu lenning qonuniy egasi vafot etganda va uning qonuniy merosxo`ri bo`lmaganda o`sha lenga nisbatan da`vo qilish huquqini olishlari mumkin edi. Yana shuni ta`kidlash joizki, Germaniyada vassal tomonidan olingan lenning begonalashtirilishini taqiqlovchi qoida ancha uzoq vaqt harakatda bo`lgan. Lenni sotish, garovga qo`yish faqat xo`jayinning roziligi bilan amalga oshirilishi mumkin edi. Germaniya len huquqida egalik instituti katta ahamiyatga ega bo`lgan. «Egalik qilish huquqi» maxsus huquq hisoblangan. U yerni haqiqatda ushlab turishdan farq qilgan va xuddi Angliya va Fransiyadagi sezina singari maxsus da`volar bilan himoya qilingan. Bu huquq odatda egalik qilishga kirishishning Len huquqi

ramziy marosimi (investitura) natijasida qo`lga kiritilgan, lekin ba`zan lenga haqiqiy egalik qilib turish muddati (bir yilu bir kun xo`jayinning e`tirozisiz egalik qilib turishi) bo`yicha ham vujudga kelishi mumkin edi. Len huquqi bo`yicha majburiyatlar asosan vassallik munosabatlarini tartibga soladigan va deyarli butun Yevropa mamlakatlari uchun umumiy bo`lgan feodal odatlar bilan belgilangan. Len egasi xo`jayinga sodiqlik haqida qasam ichib, «uning odami» sifatida ma`lum «majburiyat»larni zimmasiga olgan. U avvalo xo`jayinga harbiy xizmat o`tab berishi lozim edi. Xo`jayin «Germaniya o`lkalari» doirasida harbiy yurish uyushtirmoqchi bo`lsa, bu haqda vassaliga olti hafta oldin ikkita guvoh ishtirokida ma`lum qilgan. Bundan tashqari, len egasi o`z senorining sud majlisida ishtirok etishi shart edi. O`z navbatida, senor vassal qaramlikni qabul qilishni rad etishi va len egasini o`z egaligidan mahrum qilishi mumkin bo`lmagan. Chunki «Sakson zertsalosi»ga binoan, «agar sud tomonidan tortib olinmagan bo`lsa, hech kim yer egaligidan mahrum qilinishi mumkin emas» edi. Agar xo`jayin vassalidan yerni asossiz ravishda tortib olsa va len ajratishni adolatsizlik bilan rad etsa, len oluvchi yuqori turuvchi (katta) senorga shikoyat qilishi mumkin bo`lgan. Katta senor kichik senordan bu masalani tegishlicha adolatli hal etishni talab qilgan. Aks holda bunday yer egaligi va vassallik sud orqali yuqori turuvchi senor ixtiyoriga o`tkazilishi mumkin edi. O ` rta asrlar huquqi shaharga «korporatsiya» - fuqarolarning yagona, bir butun yig`indisi statusini va shu tariqa yuridik shaxs huquqini bergan. Germaniyaning shahar huquqi to`plamlarida uning nufuzli ekanligi va qirollikdan kelib chiqqanligi ta`kidlanadi, chunki qirol «savdogarlarga huquq bergan, bunday huquqqa qirolning o`zi doimo o`z saroyida ega bo`lgan». Shu sababli savdo maydonidagi krest (xoch) va osib qo`yilgan qirol qo`lqopi shaharning ramzi bo`lib qolgan, zotan «bu joyda qirollik tinchligi va qirol xohish-irodasi harakatda ekanligi ko`rinib turishi» lozim edi. Germaniyaning shahar huquqi dastlab umumdavlat va len huquqlarining prinsiplari va institutlariga asoslangan. Bu ayniqsa nikoh-oila va meros munosabatlari sohasida ko`zga yaqqol tashlanadi. Biroq, german shaharlari mustaqilligining kuchayib borishi jarayonida shahar huquqining o`z xususiy prinsiplari va normalari borgan sari ko`payib, mazmunan boyib bordi. Bozorlar va yarmarkalarni tartibga solish, mulkni tasarruf qilish va qarzlarni undirish masalalariga alohida e`tibor berila boshlandi. Germaniya shaharlarida yarmarkalarga oid qonunlar va veksel ustavlari juda erta qabul qilingan edi. Ularda oldi-sotdi, qarz, garov, ssuda, topshiriq kabi shartnomalar juda batafsil huquqiy tartibga solingan edi. Shahar huquqidan asta-sekin ajralib chiqa boshlagan savdo huquqida veksel va savdo shirkati institutlari yanada rivojlandi. Shaharlik o`z xususiy mablag`iga sotib olgan mol-mulkni tasarruf etishda to`la erkin edi. U uch shillingdan ortiq mulkni faqat bitta shart - «sog`lom holatda bo`lishlik» sharti bilan erkin ravishda vasiyat qilib qoldirishi mumkin edi. Germaniyaning o`rta asrlardagi huquqi, jumladan, shahar huquqi ham qarzdorlarga nisbatan juda shafqatsiz bo`lgan. Agar javobgar sud qarori asosida da`vogarga qarzini va sudga jarimani to`lay olmasa, uning mol-mulki musodara Shahar huquqi

qilingan yoki uning qarzini to`lash istagini bildi-ruvchi shaxs topilguniga qadar qamoqqa olingan. Bundan tashqari, qarz beruvchi o`zining ta`sir ko`rsatish usullaridan foydalanishi, masalan, qarzdorni ozgina ovqat bilan kishanda saqlashi mumkin bo`lgan. Lekin bunda qarzdorga «azob berish kerak emas» deb qo`shimcha shart qo`yilgan edi. Germaniyaning shahar huquqi qarz masalalarida len huquqi hamda cherkov huquqidan farqli o`laroq, boshqa o`ziga xos prinsipni ham mustahkamlagan. Bunga ko`ra, o`g`il o`lgan otasining qarzini to`lashdan ozod etilgan. Albatta, bunda «qonun bo`yicha talab qilinadigan qarz haqida xabar qilinmagan bo`lishi» kerak edi. Shahar jinoyat huquqi «shahar tinchligi»ni muxofaza qilib, jazolarning juda oddiy turlarini belgilagan. Odam o`ldirish yoki o`limga sabab bo`luvchi tan jarohati yetkazish, zo`rlab nomusga tegish, birovning uyiga bostirib kirish kabi jinoyatlarni sodir qilgan shaxslarning boshi kesilgan. Birovga boshqacha tan jarohati yetkazganlik uchun qo`lni kesish jazosi tayinlangan. Og`irlashtiruvchi holatlarsiz oddiy o`g`irlik uchun, shuningdek, savdo qoidalarini buzishlik uchun sharmanda qiluvchi jazolar (sochini qirqib tashlash va qamchi bilan savalash) nazarda tutilgan. Bundan tashqari, savdo sohasidagi qoidalarni buzgan shaxslar ratman-larning 4 9 maxsus roziligisiz savdo faoliyati bilan shug`ullanish huquqidan mahrum etilgan. Shahar hayotiga xos bo`lgan boshqa jinoyatlar - birovning mulkini egallab olish, yer egaligini buzish, sheffenni haqorat qilish, topshiriqni buzish kabilar uchun jarima nazarda tutilgan. Birovning mulkiga ataylab «insofsizlik» bilan tajovuz qilish - kechasi o`g`irlik qilish, uxlab yotgan kishiga nisbatan o`g`irlik qilish paytida qo`lga tushib qolgan jinoyatchiga nisbatan osib o`ldirish va uyini buzib tashlash kabi jazolar tayinlangan. Germaniya shahar huquqida sud ishlari yuritishni tashkil qilish, isbotlash va jarayon qoidalarini belgilash masalalari o`ziga xos puxta va atroflicha ishlab chiqilganligi bilan ajralib turadi. Shahar sudiga shaharning senori tomonidan tayinlanadigan burggraf va uning o`rinbosari (shultgeys) boshchilik qilardilar. Ular qirol yoki knyaz buyrug`i bilan sud ishlarini yuritishgan. Burggraf sud ishlarini bir yilda uch marta ko`rishi lozim edi. Uning yo`qligida bu ishlarni shultgeys bajargan. Bundan tashqari, burggrafning yurisdiksiyasiga, agar aybdor jinoyat ustida ushlab olingan bo`lsa, zo`rlik, ta`qib qilish, uyiga bostirib kirish haqidagi barcha ishlar, shuningdek, burggrafning rasmiy sud ishlari boshlanishiga qadar «14 kecha oldin» vujudga kelgan barcha ishlar taalluqli bo`lgan. Tayinlab qo`yiladigan sud amaldorlaridan tashqari ikkita toifadagi sudyalar - shahar sheffenlari (umrbod muddatga) va ratmanlar - maslahatchilar (bir yilga) saylab qo`yilgan. Ratmanlar asosan «donish-mandlar maslahati bo`yicha» shahar savdosi qoidalarining buzilishi haqi- dagi ishlarni ko`rib hal qilish uchun chaqirilgan. Shunday qilib, eng ko`p ishlar shaharning sheffenlar hay`ati tomonidan ko`rib hal etilgan. Ushbu sheffenlar hay`ati shaharliklar va chet elliklarga nisbatan umumiy yuris-diksiyaga (sud qilish huquqiga) ega bo`lgan. Bunda shaharliklarning faqat shahar sudi sudlovligiga taalluqli ekanligi qayd qilingan. Ular shahardan tashqarida sudga murojaat qilishlari mumkin emas edi. 4 9 O`rta asrlarda shahar magistratlariga saylab qo`yilgan shaxslar.

Har qanday darajadagi sudyalarning, ratmanlardan tortib shultgeys-largacha sud majlisini to`xtatib (uzib) qo`yishi, sudga kelmasligi ishda qatnashuvchi tomonlar singari jarima to`lashiga olib kelgan. Shahar sudiga faqat quyidagi uchta qonuniy sabablar bo`lganda: kasal bo`lsa, asirga tushib qolsa va mamlakat tashqarisida davlat xizmatida bo`lsa kelmasligi mumkin edi. Shahar protsessual huquqi ayblanuvchi huquqlarining kafolatlariga, jumladan, ishlarning qisqa muddatda hal qilinishi, dalillarning ob`yektiv-ligi, sudsiz jazolashga yo`l qo`yilmasligi kabilarga alohida urg`u beradi. Javobgar yoki ayblanuvchi, agar sheffenlar yoki ratmanlar hay`ati ishni ko`rib chiqmagan bo`lsa, burggraf yoki shultgeys sudida, agar burggraf yoki shultgeys bo`lmasa, joylardagi shaharliklar tomonidan saylangan har qanday sudya tomonidan ishni zudlik bilan ko`rib chiqilishini talab qilish huquqiga ega bo`lgan. Shaharlik va begona yerlik kishilar o`rtasidagi sud ishlari kechiktirilmasdan zudlik bilan ko`rib chiqilishi va ular bo`yicha o`sha kunning o`zidayoq qaror chiqarilishi lozim edi. Jinoyat sodir etilgan joyda qo`lga olingan shaxsning aybini yoki o`zini aybdor emas deb e`lon qilgan shaxsning aybsizligini oltita guvoh yordamida va «o`zim yettinchi» tamoyili asosida bir ovozdan tasdiqlovchi ko`rsatmalar asosida isbot qilish talab qilingan. Jinoyat sodir etilganligini ko`p hollarda guvohlarning ko`rsatmalari bilan bir qatorda boshqa dalillar asosida ham isbotlash talab etilgan. Agar shunday dalillar mavjud bo`lsa, ularni qasam bilan inkor qilish mumkin bo`lmagan. Agar bunday dalillar bo`lmasa, shahar huquqi, hatto guvohlar bo`lsa ham, ayblanuvchini oqlash zarur deb hisoblagan. Bundan tashqari, jinoyatchini jinoyat sodir etgan joyda qo`lga olinsa ham, uni sudsiz jazolash mumkin emas edi. Shuningdek, ayollarga nisbatan aybni isbotlashning ancha yengil qoidalari joriy qilingandi. Agar ayol kishi jinoyat ustida qo`lga tushmasa, u o`zining aybsizligi haqida qasam ichib javobgarlikdan qutilib ketishi mumkin edi.

O'xshashlar

Yangi davr Germaniya davlati va huquqi

Xitoy davlati va huquqi

Vizantiya davlati va huquqi

Yaponiya davlati va huquqi

ANGLIYA DAVLATI VA HUQUQI