Fransiya davlati va huquqi - Huquqshunoslik - Referatlar

Fransiya davlati va huquqi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

260 KB

Ko'chirib olish

FRANSIYA DAVLATI VA HUQUQI (IX asrning o`rtasi - XVIII asr oxiri) Reja : 1. Fransiya davlatining tashkil topishi va rivojlanish bosqichlari. 2. Senorlik monarxiyasi (IX-XIII asrlar). 3. Tabaqa-vakillik monarxiyasi (XIV-XV asrlar). 4. Mutlaq monarxiya davri (XVI-XVIII asrlar)da ijtimoiy va davlat tuzumi xususiyatlari. 5. Fransiyada huquqning asosiy belgilari.

1. Fransiya davlatining tashkil topishi va rivojlanish bosqichlari Fransiya feodal munosabatlar eng rivojlangan, klassik shaklga ega bo`l - gan davlat edi. U 843 yilda Verden shahrida Karl Buyukning uch nevarasi yig`ilishida franklar imperiyasining uch qismga bo`linib ketishi natijasida tashkil topgan. Verden ahdiga muvofiq marhum Ludovik Xudojo`yning katta o`g`li Lotar imperatorlik unvonini saqlab qoldi, lekin ukalari Ludovik Nemis va Karl Yaltiroqboshga nisbatan hech qanday maxsus huquqqa ega emas edi. Ukalarining har qaysisi o`z holicha mustaqil qirol bo`lib qoldi, Lotarga Italiya, Sharqda Reyn bilan G`arbda Mass, Shelda, Sena va Rona daryolari o`rtasidagi yerlar (bunga Burgundiya ham kiradi), Reynning sharqidagi yerlar Ludovik Nemisga tegdi. Lotarga qarashli yerlarning g`arbidagi yerlar Karl Yaltiroqboshga tegdi. Keyinroq, Lotar o`lgandan so`ng yerlar qaytadan bo`linadi. Lotarning avlodlari Italiyadagi yerlarnigina o`z qo`lida saqlab qo- ladi, Reyn bo`yidagi yerlarning hammasini Ludovik bilan Karl o`zaro bo`li-shib oldi. Burgundiya mustaqil qirollik bo`lib ajralib chiqdi. Imperatorlik un-voni keyinroq borib Karolinglar xonadonining boshqa avlodlari vakillariga o`tdi. Masalan, 875-877 yillarda Karl Yaltiroqbosh imperator bo`ldi, 880-887 yillarda imperatorlik toji Ludovik Nemisning o`g`li Karl Semizga o`tdi. X asrning boshlariga kelib esa imperatorlik unvonining hech kimga hech qanday real ahamiyati qolmadi. Shu tariqa, Verdenda bo`lgan taqsimot Yevropada keyinchalik vujudga kelgan uchta katta davlat - Fransiya, Germaniya va Italiyaning tashkil topi-shini umumiy bir tarzda belgilab berdi. IX asrning o`rtasida mazkur davlat - larning ichida eng yaxliti "g`arbiy franklar"ning davlati edi, u keyinchalik vujudga kelgan Fransiyaning kurtagi bo`ldi. Bu yerdagi aholining asosiy om-masi endi tashkil topayotgan fransuz xalqidan iborat bo`lib, u alohida bir shi-moliy roman tilida, ilk fransuz tilida gapirishar edi. Bu davlatning poytaxti Parij bo`lib, u Luara daryosi yaqinidagi Sena daryosi bo`yida joylashgan. "G`arbiy franklar qirolligi"da yoki, oddiy qilib aytganda, Fransiyada (uni X-XI asrlarda Fransiya deb atay boshlaydilar) Korolinglar X asrning oxirigacha hokimiyatni o`z qo`llarida saqlab keldi. Germaniya va Italiyada esa Korolinglar ancha ilgari X asrning boshla - ridayoq hokimiyatdan mahrum bo`ldi. Lekin Fransiyada ham feodal tarqoqlik tezlik bilan avj olib bordi. "Birinchi fransuz qiroli" Karl Yaltiroq-bosh o`z zodagonlariga uzluksiz yon berishga majbur bo`ldi. 847 yilda u Mersen kapi-tulyariysini chiqarib, unda har bir erkin kishiga senor topib olishni taklif qil-di; qirol o`z fuqarolari ustidan shunday hokimiyatga ega bo`ldi. 887 yildagi Kersin kapitulyariysi yer benifitsiylarining, shuningdek, graflik lavozimining ham nasldan-naslga meros bo`lib qolishini qonunlashtirdi. Shu vaqtdan bosh-lab benifitsiylar nasldan-naslga meros bo`lib qoladigan yerlarga - feodlarga, lenlarga; graflik vitse-graflik (vikontlik), markgraflik (yoki markizlik) va gersoglik unvonlari nasldan-naslga qoladigan knyazlik unvonlariga aylandi. Joylarda hududiy hukmdorlarga xos barcha huquqlarga, ya`ni qirollik huquq-lariga o`xshash huquqlarga ega bo`lgan knyazlik sulolalari vujudga kela boshladi. Shunday qilib, Fransiya davlati tashkil topgan vaqtda nomigagina yagona davlat bo`lib, aslida u ko`pgina (aniqrog`i o`n mingga yaqin) xilma-xil 2

senorliklarning yig`indisidan iborat edi. Bularning ba`zilari qirol hokimiyatini rasman tan olgan, lekin amalda deyarli mustaqil edi. Boshqa senorlar esa faqat qirolga sodiqlik haqida qasamyod qilar, biroq hatto rasman bo`lsada unga bo`ysunmagandi. Ular qirolga bo`ysunishni - vassal bo`lishni tahqirlanish, deb hisoblardilar. Bu vaqtda Fransiyada milliy birlik ham, yagona til ham bo`lmagan edi. Fransuz millati ancha keyinroq - XVI asrda gallar, britlar, rimliklar, franklar va boshqa xalqlarning avlodlaridan shakllangandi. O`rta asrlardagi Fransiya davlati va huquqi tarixini quyidagi davrlarga bo`lish mumkin: 1. Senorlik monarxiyasi davri - IX-XIII asrlar. 2. Tabaqa-vakillik monarxiyasi davri - XIV-XV asrlar. 3. Mutlaq monarxiya davri - XVI-XVIII asrlar. Butun feodal tuzumning chuqur inqirozi 1789 yilgi revolutsiyaga olib keldi. Ushbu revolutsiya natijasida Fransiyada absolutizm va u bilan birga butun eski siyosiy tartib batamom barham topdi. 2. Senorlik monarxiyasi (IX-XIII asrlar) IX-XI asrlarda feodal munosabatlar rivojlanib, hamma yerda hukmron bo`lib qoldi. XI-XIII asrlarda feo - dallar tomonidan yerlarning to`liq egallab olinishi natija - sida erkin dehqonlar yer egaligi tugatildi. Natural xo`jalik hukmronlik qi-lib, feodal senorliklar parokandaligi davom etadi va yangi-yangi pomes-telar vujudga kelib, mamlakatning yagonaligiga putur yetadi. Oqibatda mamlakat hududi parchalanib, katta-kichik bo`laklarga bo`linib ketadi va siyosiy tarqoqlik hukm suradi. Siyosiy tarqoqlik davrida Fransiyada qarama-qarshi sinflar feodallar va ularga qaram dehqonlar bo`lib qolgan. Feodallar o` zlari egallagan yerlar - senoriylarning hajmiga qarab turli tabaqalarga ajralgan. Katta senoriy egalari: gersoglar, graflar, yirik monastirlarning abbatlari, yepiskoplar dastlab o`zlarini qirol bilan teng perlar deb yuritganlar. Ularning vassallari: baronlar, vikontlar, vitsegraflar ikkinchi guruh yer egalari hisoblangan. Uchinchi guruhdagi yer egalarini ritsarlar tashkil etgandi. Ana shu uchta toifa feodallar o`rtasida syuzereni-tet-vassalitet munosabatlari mavjud edi. Buni oliy hukmronlik-qaramlik munosabatlari desa bo`ladi. Bunday munosabatlar faqat Fransiyada o`zi - ning to`liq shakliga ega bo`ldi. Suzerenitet-vassalitet munosabatlari max-sus shartnoma asosida rasmiylashtirilardi. Bunda vassal senorga sodiqlik haqida qasam ichib, uning oldida tiz cho`kadi. Bu ommaj deb atalardi. Senor esa vassalga yer (feod) berib, shu bilan birga ramziy tayoqcha yoki o`z qo`lqopini yoki nayzasini ham uzatardi. Bu investitura deb atalardi. Vassallik shartnomalari tomonlarning majburiyatlarini aniq o`rnatib qo`ygandi. Senor vassalga feodni berish bilan birga vassalni va unga berilgan yerni himoya qilishi lozim edi. Vassal esa avvalo senorga harbiy xizmat o`tab berish majburiyatiga ega edi. XI asrdan bunday xizmat muddati bir yilda 40 kun qilib belgilanadi. Vassal, shuningdek, feodal - larning sud va boshqa yig`inlarida senorning raisligida ishtirok etishi lozim edi. Vassal yuqoridagilardan tashqari, senorni asirlikdan sotib olish, 3Ijtimoiy tuzumi

senorning salb yurishlarini moliyaviy ta`minlash, senorning katta o`g`liga ritsarlik unvoni berilayotganda, katta qizi erga tegayotganda sovg`a-salomlar bilan kelish kabilarga ham majbur edi. Vassallik shartnomalari dastlab tomonlarning hayotligi davrida tu - ziladigan shartnomalar hisoblanib, personal xarakterga ega edi. Keyin esa u bilan bog`liq majburiyatlar meros tariqasida o`tadigan bo`ldi. XI asrga kelib feod, ya`ni nasliy urug`chilik pomestesi asosiy feodal mulkchilik shakli sifatida o`rnatildi. Agar vassal senorga sodiqlik to`g`risidagi qasamini buzsa va o`z zimmasidagi majburiyatlarini bajarmasa, feodni qaytarishi lozim edi. Lekin senorlar va vassallar o`rtasidagi nizolarni hal etishning yuridik mexanizmi juda samarasiz bo`ldi. Yirik feodallar mustaqil harbiy kuch - larga ega bo`lib, senorlarga itoat etmay, senor sudi qarorlariga bo`y - sunishni istamay qo`ygandi. Bu feodallar o`rtasidagi ko`p sonli tartib - sizliklar va urushlarni keltirib chiqaradi. XII asrga kelib vassallarning ba`zi huquqlari kengaytirilib, ularning xizmat muddatlari qisqartiriladi. XI asrda jamiyatning feodallashish jarayoni kuchayib, vassallarning vassallari paydo bo`ladi. Yuqorida aytilganidek, eng quyi zvenodagi vas - sallar - ritsarlar (mayda feodallar) edi. Asosiy feodallar ommasi qirolga bo`ysunmay, o`z senorlari - gersoglar va graflarga bo`ysunardi. "Vassa - limning vassali mening vassalim emas" degan tamoyil mavjud edi. XII asr o`rtalarida shaharlar o`sib, qirolning ahamiyati kuchayadi. Qirollar mamlakatda barcha feodallardan sodiqlik haqida qasam olishga va vassal qaramlikdagi egaliklarini tan oldirishga erishadilar. Bu jarayon vassallarning vassallari (arer-vassallar)ning bevosita qirol vassallariga aylanishiga olib keladi va bu immediatizatsiya degan nom oladi. XII asrda feodal egaliklarga bo`linish jarayoni amalda tugaydi. Feodal pomestelar tamoman urug`chilik xarakteriga ega bo`ladi. Feodallar sinfiga yangi shaxslarning kirib kelishi cheklanib, faqat qirol bo`ysun-magan feodallar bilan urushlar natijasida qo`lga kiritilgan yer uchastka-larini taqsimlab turadi. Feodal titullar va unvonlar meros tariqasida o`tadi. Shu tariqa, XIII asrdan dvoryanlik tabaqasi o`zgalar uchun yopiladi. Feodallarga qaram kishilar servlar va villanlarga bo`lingan. Servlarning huquqiy holati aniq belgilab qo`yilmagandi. Ularni yer bilan birga va yersiz sotish mumkin edi. Ular biror narsalarini sotmoqchi bo`lsa, albatta buning uchun o`z xo`jayinlarining roziligini olishlari lozim edi. Servlar qullardan hamda majbur bo`lib serv holatiga tushgan ozod kishilardan kelib chiqqan qaram dehqonlar edi. Servga egalik yerga egalik bilan bir xilda ko`rilgan. Servlar jon sog`ligi - shevaj, har yillik obrok to`lash, barshchina ishlarini bajarish, ya`ni haftada uch kun ishlab berish majburiyatlariga ega edilar. Serv xo`jayinning roziligisiz turmush qurish, din xizmatiga o`tish, sudda guvohlikka o`tish yoki sud to`qnashuvlarida ishtirok etish huquqiga ega emasdi. Chunki uning hayoti xo`jayinga - senorga tegishli bo`lib, uni xavf-xatarga solishga yo`l qo`yilmasdi. Biroq servning shaxsiy qaramligi uni krepostnoy kishilarga aylantir - magandi. Servlarning majburiyatlari, odatda, feodal huquqiy odatlar bilan tartibga solingan. Serv o`z yerini sotishi va senordan ketishi mumkin edi. Fransiyada qochoq 4

dehqonlarni umumdavlat miqyosida qidirib topish va egasiga qaytarish mavjud emasdi. Villanlar feodalga tegishli yerlarni erkin ushlab turuvchilar hisoblan - ganlar. Villanlar senorga obrok - tal to`laganlar. Bu ham odat huquqi bilan belgilanardi. Lekin bu servlarga qaraganda yengilroq edi. XII asrga qadar villanlar senorga hurmat tariqasida shevaj ham to`lab turishgan. Bu shaxsiy qaramlik sifatida emasdi. Villan ham barcha qishloq aholisi kabi senordan uylanish uchun ruxsat olishi lozim edi. Villanlar pul bilan ijara haqiga o`xshash yer rentasi - chinsh hamda barcha hosildan bir qismini to`lab turganlar. "Servning majburiyati uning shaxsida, villanniki esa uning yerida yotadi" degan ibora mavjud edi. Dehqonlar bajaradigan barcha majburiyatlariga yana senorning muhofazalangan huquqi yoki banalitetlar ham qo`shilgan. Bunga quyidagilarni ko`rsatish mumkin: dehqonlar faqat senorning pechkasida non yopishlari, tuzni faqat senordan sotib olishlari lozim edi va hokazo. Dehqonlar bulardan faqat ishlab chiqarilgan mahsulotlarning bir qismini berish bilan qutula olishgan. Yuqoridagilar bilan bir qatorda senor o`z ixtiyoridagi yangi turmush qurgan er-xotin dehqonlariga nisbatan "birinchi kecha huquqi"dan ham foydalangan. XI-XII asrlarda shaharlar tez o`sib, shahar aholisi alohida huquqiy holatga ega bo`la bordi. XII asrdan shaharlarning alohida feodallardan mustaqilligi uchun, o`zini o`zi boshqarish huquqini qo`lga kiritish uchun kurashi boshlanib ketadi. Natijada qirollar ko`magida shaharlar maxsus erkinlik xartiyalarini qo`lga kiritadilar. Shaharliklarning huquqiy holati universal sifatida maydonga chiq - may, balki muayyan shahar assotsiatsiyasi bilan bog`liq edi. Shu sababli dvoryanlar, ruhoniylar, servlar bunday huquqiy holatni amalda ololmasdi - lar. Biroq serv shaharda doimiy yashab qolish orqali shaxsiy erkinlik oladi. Agar, hatto, shahar bevosita qirolning yoki alohida feodalning yurisdiksi-yasi ostida qolsa ham shaharliklarning senorga nisbatan majburiyatlari cheklangan va qat`iy o`rnatib qo`yilgan edi. Majburiy ishlar va banalitetlar bekor qilinib, sud poshlinalari, jarimalari va boshqalarning aniq miqdorlari o`rnatiladi. Lekin shaharlar aholisi feodal tizim bilan bir butun holga kelti - rilgan edi. Shahar hayoti ancha barvaqt tabaqa-korporativ xarakter kasb etib, sexlar va gildiyalar tashkil etishga ko`maklasha boshlaydi. IX-XIII asrlarda Fransiyaning davlat tuzumi senorlik monarxiyasining vujudga kelishi va rivojlanishi bilan bog`liq edi. IX-XII asrlarda mamlakatdagi chuqur siyosiy tarqoqlik natijasida qirol hokimiyati o`zining ilgarigi ahamiyatini yo`qotadi. Qirol feodallar tomonidan "tenglar orasida birinchi" (primus inter pares) sifatida ko`riladi. U yerning o`zidayam qirol bo`ysunmagan vassallar bilan doimo qattiq kurashlar olib borishiga to`g`ri kelardi. Qirollik domenlaridan boshqa joy-larda hokimiyat yirik feodallarga (Burgundiya va Normandiya gersoglari-ga, Flandriya, Tuluza, Shampan va boshqa yerlarning graflariga) tegishli edi. Suzerenitet-vassalitet munosabatlariga asoslangan bunday feodal davlati shaklini senorlik monarxiyasi deyish mumkin. Unda siyosiy hokimiyat qirol va turli darajadagi feodallar o`rtasida taqsimlangan. Ular bir-biriga syuzerenitet-vassalitet munosabatlari bilan bog`liq edi. 5Davlat tuzumi

IX-XII asrlarda senorlik monarxiyasining tashkil topishi markaziy hokimiyatning zaiflashishini, mamlakat ichki birligining buzilishini, tashqi siyosiy ahvolining kuchsizlanishini anglatardi. Fransiyada o`rta asrlar jamiyati rivojlanishining mazkur bosqichida senorlik monarxiyasi o`zida mavjud ijtimoiy- siyosiy reallikni ancha aniq ifoda etgan edi. Iqtisodiy va siyosiy markazlashtirilmagan sharoitlarda feodallar qirol hokimiyatiga qaraganda ancha samarali tarzda davlat funksiyalarini amalga oshirardilar. Senorlik monarxiyasiga faqat siyosiy inqirozning namoyon bo`lishi sifatida qarash kerak emas. U bevosita natural ho`jalik va yerga feodal mulkchilik bilan bog`liq munosabatlardan kelib chiqqan. Siyosiy tarqoqlik Fransiya jamiyatining olg`a harakatini aslo to`xtatib qo`ya olmasdi. XII-XIII asrlarda feodalizm rivojlanib, uning zaminida yangi iqtisodiy munosabatlar tug`iladi. Shaharlar o`sib, tovar-pul xo`jaligi taraqqiy eta boshlaydi. Siyosiy tarqoqlik asta-sekin to`xtab, qirol hokimiyati kuchaya boradi. Ayniqsa, XIII asrda qirol Ludovik IX islohotlari natijasida qirol hokimiyati ancha kuchayib, qirol Fransiyadagi barcha feodallarning suzereniga aylanadi. IX-X asrlarda qirol hokimiyati kuchsiz edi. Qirol dunyoviy va ruhoniy feodallarning yuqori qismi tomonidan sulola tamoyiliga rioya qilingan holda saylanardi. 987 yilda Fransiya taxtiga Gugo Kapetning saylanishi bilan yangi sulola - Kapetinglar sulolasiga asos solinib, Karolinglar sulolasi tugatiladi. Dastlabki Kapetinglar davrida qirolni saylash tartibi saqlanib qolgan, lekin XII asrdan taxt meros tariqasida o`tardi. Dastlab qirolning funksiyasi nihoyatda chegaralangandi. Unda faqat ba`zi an`anaviy imtiyozlar saqlanib qolgan edi. U fransuz qo`shinlariga boshchilik qilib, qonunlar chiqargan, sud hokimiyatini amalga oshirgan. Lekin birinchi Kapetinglar davrida qirolning qonunlar (kapitulyariylar) chiqarishi amalda tugatiladi. Qirolning boshqa vakolatlari ham faqat naza-riy jihatdan saqlanib qolgan, haqiqatda qirol bu vakolatlarni amalga oshira olmasdi. Qirolga "qirollikni va cherkovni himoya qilish", shuningdek, mamlakatda "tinchlikni saqlash" majburiyati yuklangan. Lekin u bularni amalga oshirish uchun real hokimiyatga emas, faqat o`z domeni doirasida sud hokimiyatiga ega edi. XII asrdan qirolning mavqei asta-sekin yaxshilanib, ba`zi funksiya-lari ancha faolroq amalga oshirila boshlanadi. Masalan, qirol tomonidan qonun hujjatlari - nizomlar (etablissement) chiqarish amaliyoti tiklanadi. Biroq bunda yirik feodallar (Katta kengash) roziligi talab qilinardi. XII asrda qirol hujjatlari qasamyod qilgan barcha feodallar uchun majburiy bo`lib qoladi. Qirol yurisdiksiyasining doirasi ham kengayadi. Markaziy boshqaruv organlari mamlakat-ning siyosiy tarqoqligi va qirol hokimiyatining kuchsizligi sharoitlarida tarkibiy jihatdan rasmiy-lashtirilmagan va aniq o`rnatilmagan edi. Saroy-votchina tizimi vassallik munosabatlariga asoslangan boshqaruv bilan qo`shilib ketgandi. Korolinglar davridan qirol saroyi saqlanib qolgandi. U feodallar va saroy xizmatchilari (ministrlar)dan iborat edi. XII asrning oxirigacha qirol ma`muriyatida seneshal asosiy rol o`ynagan. U qirol saroyining boshlig`i hisoblanib, armiyaga 6Markaziy boshqaruvning tashkil etilishi

qo`mondonlik qilar, davlat hujjatlarini imzolardi. Seneshal mansabi Fransiyadagi eng taniqli oilalardan birining qo`lida edi. Vaqt o`tishi bilan bu mansab shunchalik kuchayadiki, hatto Filip II Avgust (1191 yilda) uni almashtirmaydigan qiladi. Keyinchalik bu mansab tugatilib, harbiy ishlarda seneshaldan keyin konnetabl - qirol otliq askar - larining boshlig`i turgan. Uning yordamchisi marshal, XIII asrdan boshlab qirollik admirali hisoblangan. Qirol xazinachisi davlat arxivi va xazi-naga boshchilik qilgan. Unga kamerger yordam bergan. Xazinachining funksiyasi XIII asrda qisqartirilgan edi. Qirollik devonxonasiga kansler rahbarlik qilib, u qirol hujjatlarini tahrirdan o`tkazib, qirolga imzo uchun taqdim etgan, ularga muhr qo`ygan. Kanslerning davlat ishlariga ta`siri juda katta edi. Shu sababli XIII asrda qirol hokimiyatining kuchayishi bilan bu mansab uzoq vaqtgacha (Lyudvik IX davridan to 1315 yilgacha) almashtirilmagandi. Ministrlar dastlab qirollik domenidagi dunyoviy feodallar va ruho - niylardan chiqqan. XIII asrda markaziy boshqaruv organlariga shaharlar-ning vakillari, mayda va o`rta feodallar (qirolning ritsarlari), shuningdek, yuristlar (legistlar) tez-tez jalb etilgan. Feodal munosabatlarning rivojlanishi qirol vassallari yig`ini - qirol kuriyasi (curin regis)da o`z ifodasini topadi. Bu organ Korolinglar davrida vujudga kelgandi. Ilk Kapetinglar davrida Kuriya deyarli ahamiyatga ega bo`lmadi, chunki perlar va boshqa qudratli vassallar uning majlislariga kelishmaydi. Dastlab unda faqat qirolning vassallari ishtirok etishadi. Kuriyada siyosiy, moliyaviy, sud xarakteriga ega bo`lgan masalalar muhokama qilingan. Qirollar Kuriyadan urush va tinchlik, salb yurishlari, rim papasi bilan munosabatlar to`g`risidagi va boshqa masalalarni hal etishda maslahatlar so`raganlar. Kuriya tasdig`iga qirolning hujjatlari qo`yilgan. XIII asrdan murakkab huquqiy masalalarni hal etish uchun Kuriya majlislariga ko`pincha legistlar taklif qilina boshlagan. Bu ham mamlakatning siyosiy jihatdan tarqoq - ligiga monand tashkil etilgan edi. Qirollik boshqa - ruvining mahalliy organlari faqat qirol domenlarida tashkil etilgan. Yirik senorliklarda o`zlarining mahalliy boshqaruv tizimi mavjud edi. Qirol chinovniklari joylarda juda xilma-xil funksiyalarni amalga oshirishgan. Ularning qo`lida ma`muriy, harbiy, sud, moliyaviy funksiyalar to`plangan edi. Mahalliy davlat boshqaruvining harakat doirasi qirollik domenlarining ko`payishi va yirik feodal egaliklarning qo`shilishi darajasiga qarab kengayib borgandi. XI asrning o`rtalaridan qirol o`z domenida prevo mansabini joriy etadi. Prevolar maxsus okruglar - prevotliklarga tayinlanib, ushbu okrug - larning boshliqlari, qishloqlarda ularning yordamchilari - serjantlar, sha - harlarda - mayorlar edi. Prevo asosan qirol xazinasiga soliqlar yig`ish , feodal qo`shinlarini tuzish, boshqaruv masalalarini hal etish va sud ishlarini ko`rish bilan shug`ullanardi (XII asrning oxiridan yirik ishlar prevo yurisdiksiyasidan olingan edi). Filip II Avgust hukmronligi davrida (1180-1223 yillar) qirol domeniga ko`p miqdorda yerlar qo`shib olinishi munosabati bilan muhim ma`muriy islohot o`tkazildi. Qirollikka qarashli barcha mulklar balyaj deb ataluvchi teng ma`muriy okruglarga bo`linib, ularga qirollik gubernatorlari - balyalar boshliq qilib qo`yildi. 7Mahalliy boshqaruv

Balyajlar ancha yirik hududiy birliklar bo`lib, ularning soni qirollik domenlarining o`sishiga qarab ko`payardi. Balyalar o`z funksiyalari jihatidan Buyuk Karlning graflarini eslatardilar. Balya prevo ustidan nazorat qilgan, qirol qonunlari va buyruqlari bajarili-shini tekshirgan va hokazo. Balyalar qaramog`ida sud, soliqlar yig`ish, lashkarlar chaqirish ishlari bo`lardi. Balyalar vaqti-vaqti bilan qirolga yozma hisobot berib turishlari lozim edi. Balyalar odatda qisqa muddatga va saroyga yaqin turgan kishilardan tayinlanib, ular mahalliy provinsial zadagonlarga qavm-qarindosh bo`lmasligi yoki biror masalada ular bilan yaqin munosabat bog`lamasligi shart edi. Filip II davrida jami bo`lib 20 ta balyaj tashkil qilingandi. Janubda, Langedokda 1 2 , asosan chegara rayon - larida, balyalar o`rniga seneshallar tayinlanardi. Seneshallarning balyalar - dan farqi, seneshallar mahalliy dvoryanlar orasidan chiqqan amaldorlar ekanligida edi. Qirol hokimiyatining janubdagi ta`siri, tabiiy, shimol, g`arb va xususan qirollik markazidagiga qaraganda zaifroq edi. Balyalar va seneshallar XIII asrda qirol nomidan "odil sudlov"ni amalga oshirib, muhim jinoyat ishlarini ko`rardilar, prevo sudlari ustidan apellatsiya hisoblanardilar. Prevo, balya va seneshallar soliqlar, poshlinalar, jarimalar yig`ilishini nazorat qilishar va ularni qirol xazinasiga o`z vaqtida kelib tushishini kuzatib turishardi. Shu tariqa ular qirol hokimiyatining moliyaviy bazasini mustahkamlashda muhim rol o`ynaganlar. Xazinaning muhim daromad manbalari qirollik tanga-chaqalarini chiqarish, qirollik soliqlarini (qirollik talyalarini) yig`ish, savdo poshlinalari va sud jarimalari undirishdan iborat edi. Qirol favqulodda holatlarni bahona qilib ko`pincha seneshallar va balyalar orqali dehqonlar, ruhoniylar va notabllar (zadoganlar)dan maxsus pul badallari yoki xayr-sadaqalar talab qilib turgan. Fransiyada "tenglar sudi" mavjud bo`lib, bunga ko`ra, har bir ozod kishi "o`ziga teng kishi" tomonidan sud qilinishi lozim edi. Masalan, qirolning vassallari o`zlariga teng vassallar tomonidan sud qilinishi mumkin bo`lgan. Bundan faqat servlar mustasno edi, xolos. Ular o`z senorlari tomonidan sud qilinganlar. Sud hokimiyati ma`muriyatdan ajratilmagandi. XIII asr oxiriga kelib feodal siyosiy tarqoqlikka qarshi shahar aholisining o`zini o`zi boshqarish organlari - kommunal jamoalar tuzish uchun kurashi vujudga keladi. Chunki savdo va sanoatning rivojlanishiga feodal siyosiy tarqoqlik to`sqinlik qilardi. Bu qirol bilan shaharlar o`rtasidagi ittifoqni vujudga keltirib, qirol hokimiyatining kuchayishiga olib kelgandi. XIII asrning boshlarida qirollik nasldan-naslga meros tariqasida o`ta boshlaydi. Qirol hokimiyatini kuchaytirishda va markaziy boshqaruvni mustahkamlashda qirol Ludovik IX Avliyo (1226-1270 yilar) tomonidan o`tkazilgan islohotlar katta rol o`ynagan. Islohotlar ichida harbiy islohot muhim o`rin tutadi. Bunga ko`ra, shahar militsiyasi hamda yollanma qo`shin tuzilgan. Natijada qirol feodallarning qo`shiniga uncha bog`liq bo`lmay qoldi va bo`ysunmagan feodallarga qarshi qurolli kuchlar qo`llay oladigan bo`ldi. 1 2 Langedok – tor ma'noda Tuluza grafligiga qarashli yer-mulklar demakdir; keng ma'noda Fransiyaning butun janubini o`z ichiga olib, bunda yashovchilar shimoliy parijliklar lahjasidan farq qilib, alohida janubiy provansal lahjasida so`zlashardi. 8Sud

Ludovik IX tomonidan o`tkazilgan ma`muriy - sud va moliya islohotlari ham juda katta ahamiyatga ega edi. Ludovik IX davrida Fransiyani idora etuvchi markaziy boshqarma tashkil topadi. Qirollik kengashi yoki qirollik kuriyasi XIII asrda feodallar s`yezdidan markaziy byurokratik muassasaga aylanib, so`ng u bir qancha boshqarmalarga bo`linib ketadi. Kichik qirollik kengashi yoki "tor doiradagi kengash" ajralib chiqib, qirol va uning eng yaqin amaldorlarining - kansler, konnetabel va markazlashtirish siyosatiga tortilgan, qirolga yaqin turgan oz sonli feodallarning doimiy ish ko`ruvchi kengashiga aylanadi. Sud ishlarini yurgizuvchi qirollik kuriyasining boshqa qismi alohida muassasaga aylanadi. Bu so`nggi muassasa Parlament (aynan "sud mahmadonalari" kengashi) degan maxsus nom oladi. Nihoyat, soliqlar yig`ish va ularni xarajat qilish hamda boshqa qirollik daromadlari ustidan qaraydigan alohida hisoblash palatasi kuriyadan ajralib chiqadi. Qirol amaldorlarining, ayniqsa, sud boshqarmasidagi amaldorlarning katta bir qismi, universitetlarda "Rim huquqi"dan ta`lim olgan shaxslar bo`lib, ular ko`pincha pastki tabaqadan chiqqan, lekin baland martabaga erishganliklari uchun butkul qirolga xizmat qilishga tayyor turgan va unga sodiq kishilar edi. Odatda, ularni legistlar (lotincha Lex-“qonun" so`zidan kelib chiqqan) deb atardilar. Legistlar asosan shaharliklar orasidan chiqar edi. Qirol hokimiyatining shaharlar bilan ittifoqi ana shu vaqtda yana bir marta isbotlandi. Qirol janjalli masalalar vujudga kelgan paytda ularni hal etish uchun faqat qirollik sudiga murojaat etishga feodallarni majbur qilib, o`z domenida yakkama- yakka olishuvlarni man etadi. Janjal chiqqan kun bilan urush boshlanishi o`rtasida 40 kunlik muhlat belgilanib, shu orada kuchsiz tomon qirolni bu janjalga aralashtira olsin degan muddaoda xususiy urush qilish huquqi ancha cheklab qo`yildi. Ludovik IX ning sud islohoti ham muhim ahamiyatga ega edi. Qirollik sudi butun qirollik uchun oliy shikoyat sudi deb e`lon qilindi, unga, hatto, qirollik domeniga qo`shib olinmagan hududlarning fuqarosi ham shikoyat bilan murojaat qila olardi. Ba`zi sud ishlari (o`t qo`yish, soxta tanga-chaqa chiqarish, xotin-qizlarni o`g`irlash va hokazolar) albatta qirol sudida ko`rilishi kerak edi. Shunday qilib, sud islohoti natijasida, birinchidan, qirol xazinasiga sud jarimalari, poshlinalari sifatida tushadigan yig`imlarning miqdori oshdi; ikkinchidan, sud organlarida kasbiy sudyalar (legistlar)ning ishlashi kengaydi. Ludovik IX tanga-chaqa zarb etishda feodallar bilan raqobat qildi. U boshqa gersog va graflarning tanga-chaqa pul chiqarish va uni amalda yurgizishini bekor qilmasa ham qirollik tanga-chaqa pulining shu gersog va graflar-ning mulklarida o`zlariniki bilan bab-baravar yurgizilishiga monelik qil-maslikka o`z vassallarini majbur etdi. Natijada eng salmoqli qirollik tanga-chaqa puli odatda feodallarning yomon sifatli pullarini siqib chiqarardi. XIII asr o`rtalarida qirol budjeti juda o`sdi. Savdo-sotiqdan, sanoat va qirollik yer-mulklaridan (savdo-sotiq iqtisodiy jihatidan rivojlangan rayon-lardagi) keladigan daromadlarning tobora ko`payib borishidan tashqari, Ludovik IX xazinani boyitish maqsadida feodallarning tanho yerlaridan ustalik bilan foydalandi. Ludovik IX zamonida yirik feodallardan undirila - digan vassallik to`lovi yuqori darajada oshdi. Qirol o`z vassallaridan ko`p daromad olgani singari shahar-kommunalardan ham o`shanchalik ko`p daromad olardi. 9Qirollik moliyasi

Fransuz cherkovi "in`om" sifatida qirolga katta-katta aqcha to`lardi. Ludovik IX davrida bevosita qirol xazinasiga kelib tusha - digan salb solig`i davlatning doimo olib turadigan solig`i rolini o`ynadi. Umuman Ludovik IX davrida qirollik daromadlarining o`sishi o`sha za-monda Fransiyaning xo`jalik jihatdan yuksala borganligini ochiqdan-ochiq ko`rsatar edi. Pul xo`jaligining rivojlana boshlashi, shaharlar, sanoat va savdo-sotiqning o`sishi oqibatida mamlakatning siyosiy jihatdan markaz-lashuvi xalq xo`jaligi barcha tarmoqlarining taraqqiy qilishiga ijobiy ta`sir ko`rsatdi. Shunday qilib, XIII asrda Fransiyaning ijtimoiy va davlat tuzumida yuz bergan o`zgarishlar tabaqa-vakillik monarxiyasining kelib chiqishi uchun zamin hozirladi. 3. Tabaqa-vakillik monarxiyasi (XIV - XV asrlar) Bu davrda shaharlarning va tovar ishlab chiqarishning yanada o`sishi nati-jasida shahar aholisi ham son jihatidan, ham siyosiy faolligi nuqtai nazaridan o`sdi. Bu feodallarning an`anaviy xo`jaliklarini, dehqonlarni ekspluatatsiya qilish shakllarining qayta tashkil etilishiga olib keldi. Tovar-pul munosa - batlarining ta`sirida dehqonlarning xuquqiy holatida muhim o`zgarishlar sodir bo`ldi. XIV-XV asrlarga kelib tovar-pul munosabatlarining rivojlani - shi bilan feodallar dehqonlarning natural majburiyatlarini pul-obrok maj - buriyatlari bilan almashtira boshladilar. Rivojlangan iqtisodiy hududlarda esa shaxsan ozod merosiy yerlar - senzivalar egalari - dehqonlar mavjud edi. Bunday yer egasi bo`lgan dehqon - senzitariy o`z xo`jayiniga yer uchun har yili mustaqil belgilab qo`yilgan badal to`lab, ayrim majburiyat-larni bajarardi. Senziva asta-sekin servlarning yo`qolishiga sabab bo`lib, dehqonlarning yerdan foydalanishi asosiy shakliga aylana bordi. Ammo Fransiya dehqonlarining qaramlikdan qutulishining asosiy sababi ularning feodallarga qarshi kurashi (masalan, XIV asrdagi Jakeriya boshchiligidagi dehqonlar urushi)dir. Servlarning ko`pchiligi ozodlikni sotib olish yo`li bi - lan qaramlikdan qutuldilar. Yuz yillik urush vaqtida qirolga xiyonat qilgan ko`p yirik feodallarning yerlari musodara qilindi. Bu yerlar qirol hokimi-yatini faol qo`llab-quvvatlagan mayda va o`rta dvoryanlarga taqsimlandi. XIV-XV asrlarda Fransiyada tabaqa tuzumining qayta tashkil etilishi nihoyasiga yetib, natijada Fransiya aholisi ruhoniylar, dvoryanlar va barcha ozod kishilar (shaharliklar)dan iborat uchta tabaqaga bo`linadi. Fransiyada ruhoniylar birinchi tabaqa hisoblanardi. Qirol hokimi-yati XIV asrda papalik bilan kurashda juda muhim g`alabani qo`lga kiritdi. Natijada mamlakatdagi barcha dindorlar yagona tabaqaga birlashtirilib, fransuz dindorlari bundan buyon qirollik qonunlari asosida yashashlari lo-zimligi tan olindi va fransuz millatining tarkibiy qismi sifatida ko`riladi-gan bo`ldi. Cherkovning mamlakatni siyosiy birlashtirilishiga va oliy qirol hokimiyatining tan olinishiga halaqit qiladigan ba`zi imkoniyatlari chek-lanib, cherkov yurisdiksiyasiga tushadigan shaxslar doirasi qisqartiriladi. 10XIV-XV asrlarda tabaqalar huquqiy holatidagi o`zgarishlar

Biroq ruhoniylarning yagona huquqiy maqomi o`rnatilishi bilan uning muhim tabaqa imtiyozlari saqlanib qoldi. Ruhoniylar ilgarigidek desyatina (yer uchastkasi), turli xayr-ehsonlar olish huquqiga ega bo`lib, soliq va sud immunitetini saqlab qoldilar. Ular har qanday davlat xizmat - lari va majburiyatlaridan ozod qilindilar. Lekin, albatta, alohida ruhoniylar qirol tomonidan muhim siyosiy masalalarni hal etishga jalb etilib, qirol-ning yaqin maslahatchilari sifatida chiqardilar va davlatda yuqori mavqeni egallardilar. Davlatda ikkinchi tabaqa dvoryanlar edi. Garchand, dvoryanlar XIV-XV asrlarda Fransiyaning ijtimoiy va siyosiy hayotida yetakchi rol o`ynasalar ham, ikkinchi tabaqa hisoblangan. Bu tabaqa barcha dunyoviy feodallarni birlashtirib, unga qirolning vassallari debgina emas, uning xizmatchilari deb ham qaralardi. Dvoryanlik ruhoniylikdan farq qilib, berk (yopiq) va merosiy hisoblanardi. Dastlab dvoryanlik tabaqasiga kirish shaharliklarning yuqori qismi va boyib ketgan dehqonlar uchun ochiq edi. Lekin keyinchalik eski dvoryanlar past tabaqalarning pomeste sotib olishlari ularning dvoryanlarga aylantirmasligiga, bularga dvoryanlik unvoni berilmasligiga erishdilar. Dvoryanlikning eng muhim imtiyozi ularning yerga nisbatan qat`iy egalik huquqi edi. Ular o`z yerlarini barcha harakatsiz mulklari bilan meros qilib qoldirishlari mumkin edi. Dvoryanlar dvoryanlik darajasidagi unvonlar, tamg`alar va boshqa belgilarga egalik huquqlaridan foydalan-ganlar. Ular davlat soliqlari to`lashdan ozod edilar. Ularning yagona majburiyati ilgarigidek xususiy senorga emas, qirolga harbiy xizmat o`tash hisoblangan. Dvoryanlik hanuzgacha bir xil emas edi. Unvonli zodagonlar - gersoglar, markizlar, graflar, vikontlar va boshqalar armiyada va davlat apparatida yuqori lavozimlarga da`vogarlik qilardilar. Dvoryanlarning asosiy ommasi, ayniqsa, quyi qismi bunday yuqori martabalarga unchalik harakat qilmasdi. Mayda va o`rta dvoryanlar ancha quyi lavozimlarni olishlari mumkin edi. Eng quyida turgan dvoryanlar dehqonlarni eksplu-atatsiya qilish va buning evaziga kun ko`rish bilan kifoyalangan. Mayda va o`rta dvoryanlar qirol hokimiyatining asosiy tayanchi edi. Zero, o`z navba-tida dehqonlarni tutqinlikda ushlab turish va ularning qarshiliklarini bosti-rishda qirol hokimiyati mayda va o`rta dvoryanlarning eng ishonchli quroli edi. Shu bois mayda va o`rta dvoryanlar qirol hokimiyatini faol ravishda qo`llab- quvvatlardi. XIV-XV asrlarda uchinchi tabaqaning shakllanishi asosan nihoyasiga yetdi. Bu tabaqa shahar aholisining juda tez o`sishi va senzitariy dehqonlar sonining ko`payishi hisobiga to`ldirilgan. Uchinchi tabaqa o`z tarkibi bo`-yicha juda zich edi va amalda butun mehnatkashlar ommasi hamda shakl-lanayotgan burjuaziyasini o`zida birlashtirib turdi. Bu tabaqa a`zolariga "pastkash, yaramas kishilar" sifatida qaralgan. Ular qandaydir maxsus shaxsiy yoki mulkiy huquqlarga ega bo`lmay, qirol ma`muriyati va, hatto alohida feodallar tomonidan qilinadigan o`zboshimchaliklardan himoya qilinmaganlar. Uchinchi tabaqa Fransiyada yagona soliq to`lovchi tabaqa edi. Uning zimmasiga davlat soliqlarining barcha og`irliklari yuklangandi. Uchinchi tabaqa tashkil etilishining o`zi feodal-korporativ xarakterga ega edi. U avvalo shahar assotsiatsiyalari yig`indisi sifatida chiqadi. Bu vaqtda hali uchinchi 11

tabaqa a`zolari manfaatlarining tengligi va umumiy-ligi g`oyasi vujudga kelmagandi. Uchinchi tabaqa hali o`zini yagona umummilliy kuch deb bilmasdi. XIV asrning boshida Fransiyada senorlik monarxiyasining o`rniga feodal davlatning yangi shakli tabaqa-vakillik monarxiyasi kela-di. Tabaqa- vakillik monarxiyasining tashkil topishi bu yerda mazkur davr uchun progressiv jarayon bo`lgan siyosiy markazlashtirish (XIV asrning boshiga kelib mamlakat hududining to`rt-dan uch qismi birlashtirilgan edi), qirol hokimiyatining o`sishi, alohida feodallar yakka hokimiyatchiligining tugatilishi bilan bog`liq edi. Feodallarning senorlik hokimiyati mazmunan o`z siyosiy xarakterini yo`qotgan. Qirollar senorlarni siyosiy maqsadlarda soliqlar yig`ish huquq - laridan mahrum etgan. XIV asrda shunday tartib o`rnatilgan ediki, bunga ko`ra, senorlik o`lponlarini (talyalarni) yig`ish uchun qirol hokimiyatining roziligini olish zarur edi. XV asrda Karl VII alohida yirik feodallar tomo - nidan talyalar yig`ishni umuman bekor qiladi. Qirol feodallarning bevosita yangi soliqlar o`rnatishini ham taqiqlagan. Natijada bu holat bunday soliqlar yig`ishning asta-sekin yo`qolib ketishiga olib keladi. Ludovik IX feodallardan monetalar chiqarish huquqini tortib oldi. XV asrda butun Fransiyada yagona qirollik monetasi (tanga-chaqasi) muomilada edi. Qirollar feodallarning an`anaviy imtiyozlaridan - xususiy urushlar olib borish huquqidan ham mahrum etishgan. Faqat ba`zi yirik feodal - largina XV asrda o`z mustaqil armiyalarini saqlab qolgan edi (masalan, Burgundiya, Breten, Armanyak). Senorlik qonunlari asta-sekin yo`qolib borgan, shuningdek, "qirollik holati"ni tashkil etuvchi ishlar doirasi kengayib, senorlik yurisdiksiyasi ancha cheklanadi. XIV asrda alohida feodallarning har qanday qarorlari ustidan Parij parlamentiga apellyatsiya tartibida shikoyat qilish mumkin - ligi o`rnatiladi. Bu bilan senorlik adliyasining suverenligini o`rnatuvchi tamoyil batamom buzib tashlanadi. Mamlakatni siyosiy jihatdan birlashtirishga va shaxsiy hokimiyatini kuchaytirishga harakat qilgan fransuz qirollarining yo`liga ko`p asrlardan buyon bitta jiddiy siyosiy to`siq - rim-katolik cherkovi to`sqinlik qilib kel-moqda edi. Fransuz taxti papalikning dunyoga hukmronlikni da`vo qilishi-ga hech qachon rozi bo`lmagan, lekin zarur siyosiy tayanch his etmay, u bilan ochiqdan-ochiq qarama- qarshilikka bormagan. Bu holat cheksiz saq-lanib qolishi mumkin emasdi. XIII asrning oxiri - XIV asrning boshiga ke-lib ancha mustahkamlangan qirol hokimiyati borgan sari Rim papasi hoki-miyatining markaziy organlari bilan sig`isha olmay qoladi. Qirol Filip IV Chiroyli (1285-1314 yillar) Flandriya bilan urushlar olib borish uchun fransuz ruhoniylaridan muntazam soliqlar to`lab turishni talab qiladi. Bun - gacha ular qirolga soliq emas, balki o`ziga xos "in`om" yoki "yordam" tari - qasida pul to`lab kelardilar. Qirolning ruhoniylardan muntazam soliqlar ta-lab qilishi va shu bilan birga qirollik yurisdiksiyasining ruhoniylarga ham tarqatilishi katolik cherkovi manfaatlariga jiddiy putur yetkazadi. Qirolga papa Bonifatsiy VIII (1294-1303 yillar) keskin qarshi chiqdi va yuqorida-giga javoban 1301 yilda bulla chiqarib qirolni cherkovdan mahrum etishga po`pisa qilib, papaga to`la-to`kis bo`ysunishini talab qiladi, shuningdek, ruhoniylarning qirolga biron-bir soliq to`lashini man etadi. Bundan tashqa - ri, papa qiroldan Flandriyaga qarshi urushni to`xtatishni talab qiladi. 12Tabaqa-vakillik monarxiyasining tashkil topishi

Papa-ning aralashuviga javoban, Filip IV 1302 yilda uch toifa - ruhoniylar, dvoryanlar va shaharliklar vakillarining yig`inini chaqirib, ularga qirol bilan papa o`rtasidagi janjalni muhokama qilishni taklif etadi. General shtatlar (yalpi, bosh toifalar degani) papaning Fransiya ichki ishlariga aralashish haqidagi da`vosini qoralab chiqadi. Jamoatchilik ko`magiga tayangan Filip IV papalikka qarshi zo`ravonlik tadbirlarini qo`llashga o`tadi. Papaning Fransiyaga yuborgan legati (vakili) qirol buyrug`iga muvofiq qamoqqa olinadi. Qirol Italiyaga o`z elchisi Nogareni yuboradi, u papaga qarshi Rim feodallarini qo`zg`aydi. Qirol elchisi - Nogare qurolli yollanma askarlar bilan Bonifatsiy VIII ning qasriga bostirib kirib, papani qattiq haqorat qiladi. Haqiqatda papa bir qancha vaqt qamoqqa tushib qoladi. Bu voqealardan keyin, oradan sal o`tmay, tahqirlanishni ko`tarol-magan va keksayib qolgan papa vafot etadi. Uning o`rniga Filipp IV tomo - nidan taklif etilgan nomzod - bordolik (fransuz) arxiyepiskop - Kliment V papalikka saylanadi. Kliment V o`z qarorgohini Fransiyaga - dastlab Lionga, so`ngra Avinon shahriga ko`chiradi. Bu yerda papalar deyarli 70 yil davomida (1309-1378 yillarda) istiqomat qilishadi. Shunday qilib, ilgarigi vaqtlarda qirollar va imperatorlarni osonlik-cha yengib kelgan papalar bu safar milliy elementlarga tayangan va milliy siyosatni o`tkazgan fransuz qiroli bilan kurashda tamomila muvaf-faqiyatsizlikka uchraydilar. Fransuz qirolining Rim papasi ustidan g`alabasi, feodallar mustaqil huquqlarining asta-sekin yo`qotilishi XIV-XV asrlarda qirol hokimiyatining obro`- e`tibori va siyosiy nufuzi qat`iy o`sib borishi bilan birga kechgan. Bu jarayonni yuridik asoslashda legistlar katta rol o`ynaydi. Legistlar past taba-qadan chiqqan, lekin yuqori martabaga erishganliklari uchun qirolga xizmat qilishga tayyor turgan, "rim huquqi"dan ta`lim olgan kishilar edi. Ular dunyo-viy hokimiyatni diniy hokimiyatdan ustunligini himoya qilib, Fransiyada qirol hokimiyatining ilohiy kelib chiqqanligini inkor etib, "Qirol qirollikni o`zidan va o`z nayzasidan boshqa hech kimdan olmagan" deb hisoblardilar. 1303 yilda: "Qirol o`z qirolligida imperator hisoblanadi" degan qoida ilgari suriladi. Bu qirolning xalqaro munosabatlarda, shu jumladan, german-rim imperatorlari bilan bo`lgan munosabatlarda to`la mustaqilli - gini anglatardi. Fransuz qiroli, legistlarning tasdiqlashicha, Rim imperatori ega bo`lgan barcha imtiyozlarga ega edi. Legistlar Rim huquqining ma`lum tamoyiliga havola qilib shuni tasdiqlaydilarki, qirolning o`zi oliy qonun, demak u o`z xohishicha qonun-lar yaratishi mumkin. Qonunlar qabul qilish uchun qirolga endilikda vas-sallarni chaqirish yoki qirollik kuriyasining roziligini olish talab qilinmay-digan bo`ldi. Shuningdek, "har qanday odil sudlov qiroldan kelib chiqadi" degan tezis ilgari surildi. Bunga ko`ra, qirol har qanday sud ishlarini bevosita ko`rib hal qilish yoki buning uchun o`z xizmatchisini vakil etib tayinlash huquqini oladi. Tabaqa-vakillik monarxiyasi hali feodal senorliklarning, katolik cherkovning, shahar korporatsiyalari va boshqalarning avtonom huquqlari batamom tugatilmagan bir paytda, mamlakat markazlashuvining ma`lum bosqichida o`rnatilgan. Qirol hokimiyati muhim umummilliy vazifalarni hal etib va o`ziga qator yangi davlat funksiyalarini olib, asta-sekin senorlik monarxiyasiga xos siyosiy strukturani sindiradi. Lekin bunda u feodallar oligarxiyasining kuchli muxolifiyatiga duch keladi 13

va ularning qarshi-liklarini o`z kuchi va mablag`lari bilan bartaraf eta olmay qoladi. Shuning uchun qirolning siyosiy kuch-qudrati ma`lum darajada uni qo`llab- quvvatlagan tabaqalarning madadidan kelib chiqqan. Aynan XIV asrning boshiga kelib siyosiy kelishuvchilikka asoslangan, shu sababli ham doimo mustahkam bo`lib qolmagan ittifoq - qirol va turli tabaqalar, jumladan, uchinchi tabaqalar ittifoqi batamom rasmiylashgan edi. Bu ittifoqning siyosiy ifodasi maxsus tabaqa-vakillik muassasalari - General shtatlar va provinsiyalarning shtatlari bo`lib qoladi. Bu ittifoqda uning ishtirokchilari o`ziga xos alohida manfaatlar bilan maydonga chiqadilar. General shtatlarning vujudga kelishi Fransiyada davlat shaklining o`zgarishini boshlab beradi. Fransiya tabaqa-vakillik monarxiyasi shaklida idora etiladigan davlatga aylanib boradi. Qirol Filip IV Chiroyli tomonidan 1302 yilda General shtatlarning 1 3 chaqirilishini bir qator aniq tarixiy shart-sharoitlar taqoza etgan edi. Bular: Flandriya bilan bo`lgan muvaffaqiyatsiz urush, jiddiy iqtisodiy qiyin-chiliklar va nihoyat, qirol bilan rim papasi o`rtasida kelib chiqqan nizo edi. Biroq umummilliy tabaqa-vakillik muassasasining ta`sis etilishi Fran-siyada monarxiya davlati rivojlanishining ob`yektiv qonuniyatining namo-yon bo`lishi ham edi. General shtatlarning chaqirilish muddati o`rnatilmagan edi. Bu masala-ni shaxsan qirolning o`zi sharoitga qarab va siyosiy idroki asosida hal qilardi. Shtatlarning har bir chaqirig`i o`ziga xos bo`lib, qat`iy ravishda qirolning xohishi bo`yicha belgilanardi. Oliy ruhoniylar (arxiyepiskoplar, yepiskoplar, abbatlar), shuningdek, yirik dunyoviy feodallar shaxsan qirol tomonidan tak-lif etilardilar. General shtatlarning dastlabki chaqiriqlari dvoryanlardan say - langan vakillarga ega bo`lmagan. Keyinchalik mayda va o`rta dvoryanlardan vakillar saylash amaliyoti o`rnatilgan. Saylovlar, shuningdek, cherkovlarda, monastirlarda va shaharlarning konventlarida (2-3 deputatlar bo`yicha) o`tka - zilgan. Biroq shaharliklar va ayniqsa legistlar ba`zan ruhoniylar va dvoryan - lar tabaqalaridan saylanganlar. General shtatlarning taxminan yettidan bir qismini yuristlar tashkil etgan. Shaharlardan deputatlarni patritsiy – byurger - larning yuqori qismi taqdim qilgan. Shunday qilib, General shtatlar har doim fransuz jamiyatining mulkdor tabaqalari organi bo`lib qolgan edi. General shtatlarning ko`rib chiqishiga kiritiladigan masalalar va ularning majlislarining qachongacha davom etishi ham qirol tomonidan belgilangan. Qirol turli masalalar: tamplierlar ordeni bilan kurash (1308 yilda), Angliya bilan shartnoma tuzish (1359 yilda), diniy urushlar (1560, 1576, 1588 yillarda) va boshqa masalalar bo`yicha tabaqalar yordamini olish uchun General shtatlarni chaqirgan. Qirolning, garchi, qonunlar qabul qilishida General shtatlar roziligini olishi rasman talab qilinmagan bo`lsa ham, ammo qirol qator qonun loyihalari bo`yicha uning fikrini so`ragan. Biroq ko`pincha General shtatlarning chaqirilishiga asosiy sabab qirolning pulga muhtojligida edi. Bunday paytlarda qirol tabaqalarga mu-rojaat qilib, ulardan moliyaviy yordam so`rar yoki faqat bir yil davomida yig`ilishi mumkin bo`lgan navbatdagi soliqni joriy etishini iltimos qilardi. Faqat 1439 yildagina qirol Karl VII 1 3 General shtatlar degan nom – “yalpi toifalar” Etats Generaux deb nomlanishi keyinchalik 1484 yildan boshlab qo`llana boshlangan. 14General shtatlar

tomonidan General shtatlardan doimiy qirollik talyalarini olishga rozilik olingan edi. Biroq, agar qandaydir qo`shimcha soliqlar undirish haqida so`z ketsa, albatta, ilgarigidek General shtatlarning roziligi talab qilingan. General shtatlar qirolga iltimosnomalar, shikoyatlar, protestlar bilan murojaat etganlar. Ular takliflar kiritish, qirollik ma`muriyati faoliyatini tanqid qilish huquqiga ega edilar. Qirolning ba`zan General shtatlar bilan hisoblashishiga va ularning iltimoslari bo`yicha tegishli ordonanslar chiqa - rishiga to`g`ri kelardi. General shtatlar, garchand davlatda qirol hokimiyatining kuchayishi-ga va mustahkamlanishiga ob`yektiv yordam bergan bo`lsa ham, umuman qirol zodagonlarining ishonchli organi bo`lmagan. Ular qator hollarda qi - rolga qarshi turganlar va unga ma`qul qarorlar qabul qilishdan bosh tort - ganlar. Tabaqalar yon berishni istamagan holatlarda qirollar uzoq vaqtga - cha ularni to`plamaganlar (masalan, 1468 yildan 1484 yilgacha). 1484 yildan keyin (1560 yilgacha) General shtatlar umuman yig`ilmay qo`ygan. General shtatlarning qirol hokimiyati bilan kuchli ixtilofi 1357 yilda Parijdagi shaharliklarning qo`zg`oloni va fransuz qiroli Ioanning inglizlar tomonidan asir olinishi vaqtida sodir bo`lgan edi. Buning oqibatida tarkibi 800 kishidan iborat bo`lgan va uning yarmidan ko`pini uchinchi tabaqa vakillari tashkil etgan General shtatlar "Buyuk mart ordonansi" deb nom olgan islohotlar dasturini ilgari suradi. Qirol hokimiyatiga subsidiyalar (pul undirish huquqi) taqdim etish evaziga General shtatlar ko`p oliy amaldorlarni almashtirishni, saroy xarajatlarini qisqartirishni va General shtatlarga soliqlar tayinlash huquqinigina emas, balki ularni yig`ish va xarajat qilish huquqi ham berilishini, so`ngra bundan keyin muntazam suratda (yilda uch marta) General shtatlarni chaqirib turishni talab qiladi. Urush masalalasida General shtatlar uni davom ettirish tarafdori bo`lib, faqat shtatlarning roziligini olgandan keyingina dushman bilan sulh shartnomasi tuzishni talab etgan. Bular yuqorida ko`rsatilgan 1357 yilgi "Buyuk mart ordonansi"da qonunlashtirilgan. Bu vaqtda "bosh islohot-chilar" saylanib, ularga qirol ma`muriyati faoliyatini nazorat qilish, alohida chinovniklarni ishdan bo`shatish va ularni o`limga mahkum etishgacha bo`lgan jazolar bilan jazolash vakolatlari berilgan. Biroq General shtat-larning o`zlarida doimiy moliyaviy, nazoratchilik va hatto qonunchilik vakolatlarini mustahkamlab olishga bo`lgan urinishlari muvaffaqiyatga erishmagan. 1358 yilda Parij va Jakeriya qo`zg`olonlari bostirilgandan keyin "Buyuk mart ordonansi"da ilgari surilgan talablar qirol hokimiyati tomonidan rad etilgan. General shtatlarda har bir tabaqa alohida-alohida yig`ilgan va masalalarni alohida ravishda muhokama qilgan. Faqat 1468 va 1484 yillarda uchchala tabaqa o`z majlislarini birgalikda o`tkazgan. Ovoz berish odatda bayajlar va seneshalliklar bo`yicha o`tkazilardi. Deputatlar ham shular bo`yicha saylanardi. Agar tabaqalar mavqeida tafovutlar kelib chiqsa, ovoz berish alohida tabaqalar bo`yicha o`tkazilardi. Bunday holda har bir tabaqa bir ovozga ega bo`lgan va har doim feodallar umuman uchinchi tabaqa ustidan g`olib chiqqan. General shtatlarga saylangan deputatlar imperativ mandat (buyruq tarzidagi guvohnoma) bilan ta`minlanardilar. Muhokamaga kiritiladigan masalalar bo`yicha, jumladan, ovoz berishda deputatlarning mavqei saylovchilarning ko`rsatmalari va yo`l-yo`riqlari bilan bog`liq 15

edi. Majlislardan qaytgandan so`ng deputatlar o`z saylovchilari oldida hisobot berishlari lozim edi. XIII asrning oxiridan boshlab Fransiyaning qator mintaqalarida (Provansda, Flandriyada) mahalliy tabaqa-vakillik muassasalari vujudga kelgan. Ular dastlab "konsilium" "parlament" yoki soddagina qilib "uch tabaqa kishilari" deb atalgan. XV asr o`rtasidan boshlab "Burgundiya shtatlari", "Dofin shtatlari" va boshqa shu kabi iboralar ishlatila boshlangan. Faqat XVI asrdagina "provinsial shtatlar" degan nom mustahkamlangan. Agar XIV asrning oxiriga kelganda 20 ta mahalliy shtatlar bo`lgan bo`lsa, XV asrga kelib esa ular amalda har bir provinsiyada mavjud edi. Provinsial shtatlarga xuddi General shtatlarga o`xshab, dehqonlar kirish huquqiga ega bo`lmaganlar. Qirollar ko`pincha separatizm siyosatini olib borganlar va ba`zi provinsial shtatlarning ajralib chiqishiga qarshi kurashganlar, chunki ular mahalliy feodallarning (Normandiyada, Langadokda) kuchli ta`siri ostida edilar. Tabaqa-vakillik monarxiyasining vujudga kelishi va siyosiy hokimiyatning qirol qo`lida asta-sekin to`plana borishi birdaniga yangi davlat boshqaruv apparatining tashkil etilishiga olib kelmadi. Boshqaruvning markaziy organlari jiddiy qaytadan tashkil etilmadi. Bu vaqtda qirol o`zining maslahatchilari fikriga bog`liq emas, balki, aksincha, barcha ma`muriy va boshqa davlat chinovniklarining hokimiyatchilik vakolatlari qiroldan kelib chiqadi, degan muhim tamoyil o`rnatilgandi. Endilikda saroy unvonlariga aylantirilgan ilgarigi mansablardan qirolning yaqin yordamchisi bo`lib qolgan kansler lavozimi saqlanib qolgandi. Kansler, ilgarigidek qirollik konselyariyasining boshlig`i bo`lib, endi ko`p soni qirol hujjatlarini tuzar, sud mansablariga tayinlar, qirollik kuriyasida va qirol yo`qligida qirol kengashida raislik qilardi. Markazlashtirish jarayonining yanada rivojlanishi bu vaqtda qirollik kuriyasi bazasida tashkil etilgan Katta kengash (1314 yildan 1497 yilgacha)ning markaziy boshqaruv tizimida muhim o`rin tutganligida o`z ifodasini topgan edi. Mazkur kengashga legistlar, shuningdek, oliy dunyoviy va diniy zodagonlar (shahzodalar, Fransiya perlari, arxiyepis-koplar va boshqalar) ning 24 vakili kirardi. Kengash har oyda bir marta chaqirilar, lekin uning vakolatlari qat`iy maslahatchilik xarakteriga ega edi. Qirol hokimiyatining mustahkamlanib borishi bilan Kengashning ahamiyati pasayib borgan, qirol ko`proq tor doiradagi yashirin kengash chaqiradigan bo`lgan. Yashirin kengashga q irol faqat o`zi xohlagan kishilarni taklif etardi. Markaziy qirollik apparatida legistlardan tanlab olingan va qirolga sodiq bo`lgan, uncha taniqli bo`lmagan dvoryanlardan - klerklar, kotiblar, notarius va hokazolardan iborat yangi mansablar ham paydo bo`lgan. Bu mansablar har doim ham aniq belgilangan funksiyalarga ega bo`lavermagan. Prevo va balyalar ilgari mahalliy ma`muriyatning asosiy organlari bo`lgan bo`lsa, XIV asrda ular o`zlarining qator funksiyalarini, jumladan harbiy funksiyalarini yo`qotgan edi. Bu feodallar tomonidan tuziladigan xalq lashkarlarining ahamiyati pasayishi bilan bog`liq bo`lgandi. Ilgari balyalar tomonidan ko`riladigan ko`pgina sud ishlari endi ular tomonidan tayinlanadigan leytenantlarga o`tgan. XV asrning oxiridan boshlab qirollar balyajlardagi leytenantlarni bevosita o`zlari 16Markaziy va mahalliy boshqaruv

tayinlaydigan bo`lganlar, balyalar esa oraliqdagi va kuchsiz ma`muriy zvenoga aylantirilgan. Qirollar mahalliy boshqaruvni markazlashtirishga harakat qilib, yangi - gubernatorlar mansabini joriy etganlar. Ba`zi hollarda guber - natorlar qirollik leytenanti unvonini qo`lga kiritib, sof harbiy funksiyalarga ega bo`lganlar. Boshqa hollarda ular balyajlarga tayinlanib, balyalarni almashtirganlar va keng vakolatlar, jumladan, yangi qal`alar qurishni taqiq-lash, xususiy urushlarga yo`l qo`ymaslik singari huquqlarga ega bo`lib olganlar. XIV asrda odatda qondosh shahzodalardan va taniqli dvoryanlardan tayinlanadigan general-leytenant degan nomdagi mansabdor shaxslar paydo bo`ladi. Dastlab bu mansab qisqa muddatga va tor vakolatlar bilan ta`sis etilgan. Jumladan, ular ba`zi soliqlarni to`lashdan xalos edilar, afv etish va boshqa vakolatlardan foydalanardilar. XV asrda general-leytenantlar soni oshgan va ularning faoliyat ko`rsatish muddati o`sgan. Odatda ular bir necha balyajlarni yoki XV asr oxiridan provinsiya deb atala boshlangan ma`muriy okrugni idora etganlar. Joylardagi markazlashtirish shahar hayotiga ham tegib o`tgan. Qirollar ko`pincha shaharlarni kommunalar maqomidan mahrum etar, ilga-ri chiqarilgan xartiyalarni o`zgartirar, shaharliklarning huquqlarini cheklar edilar. Qirollik ma`muriyati shahar ma`muriyatiga bo`ladigan saylovlarni nazorat qilib, unga o`ziga kerakli nomzodlarni tanlab qo`yardi. Shaharlar ustidan ma`muriy homiylik tizimi o`rnatilgan edi. Garchand, XV asrda ba`zi shaharlarda kommunalar qayta tiklangan bo`lsada, ular qirol ma`mu-riyati bilan bir butun holga keltirilgan edi. Shahar aristokratiyasi ilgari-gidek cheklangan shaklda o`zini-o`zi boshqarishdan foydalanardi, biroq shahar kengashlarining barcha muhim majlislarida, qoida bo`yicha, qirolning chinovnigi raislik qilardi. Davlatning barqaror moliyaviy asosining yo`qligi qirol hokimiyatining umumiy ahvoliga uzoq vaqt salbiy ta`sir etgan. Ayniqsa, yuz yillik urush vaqtida bu juda bilingan edi. Dastlabki vaqtlarda davlat xazinasini to`ldirishning muhim manbai domenlardan olinadigan daromadlar va monetalar zarb qilish bo`lib turardi. Buning ustiga qirollar o`z moliyaviy ahvolini mustahkamlashga harakat qilib, tez-tez qadrsiz pullar chiqarardilar. Biroq asta-sekin xazinani to`ldirishning asosiy manbai qirollik soliqlarini yig`ish bo`lib qolgan. 1369 yilda doimiy boj poshlinalarini va tuz solig`ini yig`ish qonunlashtirilgan, 1439 yildan boshlab General shtatlar doimiy qirollik talyalarini yig`ishga ruxsat ber-gan, qirolning moliyaviy ahvoli ancha mustahkamlangan. Talya miqdori tobora o`sib borgan (masalan, Ludovik XI davrida (1461-1483 yillarda) u uch baravar o`sgan). Bu davrda moliyaviy boshqaruvning ixtisoslashgan organlari vujudga keladi. XIV asr boshida qirollikning moliya muassasasi ta`sis etilgan, so`ngra esa qirollik kuriyasidan maxsus hisob palatasi ajralib chiqqan. Hisob palatasi qirolga moliya masalalari bo`yicha maslahatlar bergan, balyalardan kelib tushadigan daromadlarni tekshirgan va hokazo. Karl VII davrida Fransiya xazinaga oid maqsadlarda 17Moliyaviy boshqaruvning tashkil etilishi

generalliklar (jeneralite)ga bo`lingan. Ularning tepasiga qo`yilgan generallar qator ma`muriy, ammo hammadan avval, soliqlar yig`ish funksiyalariga ega edilar. Boshqaruvning umumiy qayta qurilishi armiyaga ham taalluqli edi. Feodallardan tuziladigan ko`ngilli qo`shinlar bu vaqtda saqlanib qolgan. Biroq XIV asrdan qirol barcha dvoryanlardan bevosita harbiy xizmat o`tashni talab qila boshlagan. 1314 yildan yirik senorlar bu tartibga e`tiroz bildirganlar, lekin yuz yillik urush yillarida bu tartib batamom o`rnatilgan. Qirol hokimiyatining asosiy maqsadi - markazlashgan davlat siyosa-tining ishonchli quroli hisoblangan mustaqil qurolli kuchlarni tashkil etish-ga asta-sekin erishib borilgan. Qirol hokimiyati moliyaviy asosining mus-tahkamlanishi unga zarba beruvchi otryadlar sifatida tuzilgan yollanma kuchlar (nemislardan, shotlandlardan va boshqalardan iborat) tashkil etish imkonini bergan. 1445 yilda Karl VII doimiy soliq yig`ish imkoniyatini qo`lga kiritib, qirollikning markaziy boshqaruvga va aniq tizimga ega bo`l-gan doimiy armiyasini tuzgan. Shuningdek, butun qirollik hududi bo`yicha doimiy garnizonlar joylashtirilgan. Ular feodallarning isyonlariga yo`l qo`ymaslikka qaratilgan edi. Qirol ma`muriyati cherkov yurisdiksiyasini chek-lab va senorlik yurisdiksiyasini ancha siqib qo`yib, sud ishlarini bir xillashtirish siyosatini o`tkazgan. Sud tizimi haliyam juda chalkash bo`lib, sud ma`muriyatdan ajratilmagandi. Mayda sud ishlarini prevo hal qilardi, jiddiy jinoyatlar haqidagi (qi-rollik holatidagi deb nomlanuvchi) ishlar balya sudida, XV asrdan boshlab esa leytenant raisligidagi sudda ko`rib hal etilardi. Balya sudida mahalliy dvoryanlar, qirollik prokurori ishtirok etardi. Modomiki, prevo, balya, ke-yinchalik esa leytenantlar qirolning xohishi bo`yicha tayinlangan va bo`-shatilgan ekan, butun sud faoliyati to`liq qirol va uning ma`muriyati tomo-nidan nazorat ostiga olingan edi. Parij parlamentining roli o`sgan, uning a`zolari ilgarigidek bir yilga emas, balki 1467 yildan boshlab umrbod muddatga tayinlanardi. Parlament feodal zodagonlarning ishlari bo`yicha oliy sudga aylanib, barcha sud ishlari bo`yicha muhim apelatsion instan-tsiya bo`lib qolgan. Parlament sud funksiyalarini amalga oshirish bilan bir qatorda, XIV asrning birinchi yarmida qirol ordonanslari va qirollikning boshqa hujjat-larini ro`yxatdan o`tkazish huquqini qo`lga kiritgan. 1350 yildan boshlab qonun hujjatlarini Parij parlamentidan ro`yxatdan o`tkazish majburiy bo`-lib qolgan. Quyi sudlar va boshqa shaharlarning parlamentlari o`z qarorla-rini chiqarishda faqat ro`yxatdan o`tgan qirol ordonanslaridan foydalanish-lari mumkin edi. Agar Parij parlamenti ro`yxatdan o`tkazilayotgan hujjatda noaniqlikni yoki "Qirollik qonunlari"dan chetga chiqishni topsa, u remon-stratsiya (e`tiroz) bildirishi va bunday hujjatni ro`yxatdan o`tkazishni rad etishi, remonstratsiya faqat qirolning parlament majlisida shaxsan ishtirok etishi vositasi bilan bartaraf etilishi mumkin edi. XV asr oxirida parlament o`zining remonstratsiya huquqidan bir necha marta foydalangan. Bu esa uning boshqa davlat organlari orasidagi obro`yini oshirgan, lekin oxir oqibatda qirol hokimiyati bilan ixtilof chiqishiga olib kelgan. 18Qurolli kuchlarning tashkil qilinishi Sud tizimi

4. Mutlaq monarxiya davri (XVI-XVIII asrlar) da ijtimoiy va davlat tuzumi xususiyatlari Fransiya da absolutizmning vujudga kelishi mamlakatning ijtimoiy-huquqiy tuzilishida chuqur o`zgarishlarga sabab bo`ldi. Bu o`zgarishlar, av - valo, kapitalistik munosabatlarning tug`ilishi bilan kelib chiqqan edi. Kapitalizmning tarkib topishi sanoatda va savdoda tezroq kechgan, qishloq xo`jaligida uning uchun yerga nisbatan feodal mulkchilik katta to`siq bo`lib qolgandi. Mamlakatning tabaqaviy tuzumi ijtimoiy taraqqiyotga jiddiy to`sqinlik qilmoqda va kapitalizm rivojlanishi ehtiyojlariga qarama-qarshi chiqmoqda edi. XIV asrga kelib fransuz mo-narxiyasi o`zining ilgari mavjud bo`lgan vakillik muassasalarini tugatgan, lekin o`zining tabaqaviy tabiatini saqlab qolgandi. Davlatda ilgarigidek birinchi tabaqa ruhoniylar bo`lgan. Bu vaqtda Fransiyaning 15 million aholisidan 130 minggi ruhoniylardan iborat edi. Ular barcha yerlarning 1/5 qismini o`z qo`llarida ushlab turardi. Ruhoniy-lar o`zlarining an`anaviy ierarxiyasini to`liq saqlab qolib, juda xilma-xilliklari bilan ajralib turardi. Cherkovning yuqori qismi va qavmdosh ruhoniylar o`rtasida ziddiyatlar kuchayadi. Ruhoniylar faqat tabaqaviy hamda feodal imtiyozlarni qo`lda saqlab qolish uchungina nisbatan birlashib turardi, xolos. Mutlaq monarxiya davrida ruhoniylarning qirol hokimiyati va dvo-ryanlar bilan aloqasi ancha mustahkam bo`lib qoldi. 1516 yilda Fransisk I (Fransuz I) bilan (1515-1547) papa Lev X o`rtasida Bolonyada tuzilgan konkordatga ko`ra, fransuz qiroli barcha fransuz yepiskoplarini cherkov lavozimlariga o`zi tayinlaydigan bo`ldi. Katta boylik va hurmat-ehtiromlar bilan bog`liq bo`lgan barcha yuqori cherkov lavozimlari dvoryan aslzoda-larga taqdim qilinardi. Dvoryanlarning ko`pgina kichik o`g`illari u yoki bu diniy martabani olishga harakat qilar edi. Ruhoniylarning vakillari (Rishe-le, Mazarini va boshqalar) ham o`z navbatida davlat boshqaruvida muhim va ba`zan esa hal qiluvchi mansablarni egalladilar. Shunday qilib, ilgari chuqur ziddiyatlar mavjud bo`lgan birinchi va ikkinchi tabaqa o`rtasida endilikda ancha mustahkam siyosiy va shaxsiy aloqalar vujudga keladi. Fransuz jamiyatining ijtimoiy va siyosiy hayotida hukmron mavqeni dvoryanlar egallaydi. Dvoryanlar bu vaqtda taxminan 400 ming kishini tashkil etardi. Davlatda faqat dvoryanlargina feodal pomestelarga egalik qilishi mumkin edi. Shuning uchun ularning qo`lida yerlarning katta qismi (3/5 qismi) to`plangandi. Umuman Fransiyada dunyoviy feodallar (qirol va uning oila a`zolari bilan birga) davlatdagi butun yerlarning 4/5 qismini ushlab turardi. Dvoryanlik asosan tug`ilish bo`yicha ega bo`linadigan sof shaxsiy huquqiy maqomga aylanadi. Dvoryanlar o`zlarining dvoryanlik kelib chiqishini uch-to`rt avlodgacha isbotlashlari lozim edi. XII asrda dvoryanlik hujjatlarini qalbakilashtirish hollari aniqlangandan so`ng dvor- yanlik kelib chiqishini nazorat qiluvchi maxsus ma`muriyat ta`sis etiladi. Dvoryanlik, shuningdek, maxsus, qirollik hujjati bilan ham berilardi. Bu, qoida bo`yicha, boy burjualar tomonidan davlat apparatida mansablar - ning sotib olinishi bilan bog`liq edi. Bundan ayniqsa doimo pulga muhtoj bo`lib turgan qirol hokimiyati 19Tabaqalarning huquqiy holatidagi o`zgarishlar

juda manfaatdor edi. Bunday shaxslar odatda nasliy dvoryanlardan farq qilib, mantiya dvoryanlari, deb atalardi. Eski urug` - dvoryanlari (saroy dvoryanlari va unvonli dvoryanlar, provin-siya dvoryanlarining yuqori qismi) "qo`lidan kelmaydigan mansabga minib olgan" bunday mantiya dvoryanlariga nafrat bilan qarar edilar. Mantiya dvoryanlarining soni XVIII asrning o`rtalariga kelganda taxminan 4 mingni tashkil etardi. Ularning bolalari harbiy xizmat o`tashlari lozim edi, lekin keyinchalik tegishli xizmatni o`taganlaridan so`ng (25 yildan keyin) nayzador dvoryan (nasliy dvoryan)ga aylangandi. Dvoryanlar, o`zlarining aslzodalik va mansabdorlik farqlariga qaramay, qator umumtabaqaviy imtiyozlarga: unvon olish, ma`lum kiyim kiyib yurish va qurol taqib yurish, jumladan, qirol saroyida qurol taqib yurish va hokazo huquqlarga ega edilar. Dvoryanlar soliqlar to`lashdan va har qanday shaxsiy majburiyatlardan ozod etilgandilar. Ular saroy, davlat va cherkov mansablariga tayinlanishda imtiyozli huquqlardan foydalan - ardilar. Ba`zi yuqori maosh beriladigan va qandaydir xizmat majburiyatlari bilan yuklatilmagan saroy lavozimlari (masalan, sinekurlar) dvoryanlar uchun zaxirada ushlab turilardi. Dvoryanlar universitetlarda, qirollik harbiy maktablarida ta`lim olishda imtiyozli huquqlardan foydalanardilar. Shular bilan birga dvoryanlar absolutizm davrida o`zlarining ba`zi eski feodal imtiyozlari: mustaqil boshqarish, yakkama-yakka olishuv huquqlari va boshqalarni yo`qotgan edilar. XVI-XVIII asrlarda Fransiya aholisining eng ko`p qismini uchinchi tabaqa tashkil etardi. Uning tarkibi tobora xilma-xil bo`lib borgan. Unda ijtimoiy va mulkiy darajalanish (tabaqalashuv) kuchayadi. Uchinchi tabaqaning eng quyi qismida dehqonlar, hunarmandlar, qora ishchilar, ishsizlar, uning yuqori qismida esa moliyachilar, savdogarlar, sex ustalari, notariuslar, advokatlar turardi. Ana shulardan burjuaziya sinfi shakllangan. Bu vaqtda shahar aholisining soni nihoyatda o`sishi va uning Fran-siya ijtimoiy hayotidagi o`rni ko`payishiga qaramay, uchinchi tabaqaning asosiy qismini dehqonlar tashkil etib qolavergan. Kapitalistik munosabat - larning rivojlanishi bilan dehqonlarning huquqiy ahvolida o`zgarishlar yuz beradi. Bu vaqtda servaj, formaryaj, "birinchi kecha huquqi" amalda yo` - qoladi. Menmort ilgarigidek huquqiy odatlarda nazarda tutilgan, lekin juda kam qo`llanilgan. Qishloqqa tovar-pul munosabatlarining kirib kelishi bilan dehqonlar orasidan boyigan fermerlar, kapitalistik arendatorlar, qishloq xo`jalik ishchilari ajralib chiqdi. Biroq dehqonlarning ko`pchilik qismini senziva egalari, ya`ni senorlik yerlarini ushlab turib, turli feodal majburiyatlar o`tovchilar tashkil etardi. Bu vaqtga kelib senzitariylar barshchina ishlaridan to`liq ozod etilganlar, lekin dvoryanlar doimo senz-larni va boshqa yer soliqlarini oshirib borishga harakat qilganlar, shuning-dek, senorning dehqonlar yerlarida ov qilish huquqi dehqonlar uchun qo`shimcha yuk bo`lib tushgan edi. Dehqonlar uchun juda og`ir bo`lgan va xonavayron qiladigan ko`p - dan-ko`p to`g`ridan-to`g`ri va bilvosita soliqlar tizimi joriy qilingandi. Qirolning soliq yig`uvchilari bunday soliqlarni ko`pincha kuch va zo`rlik yo`li bilan yig`ar edilar. Qirol hokimiyati soliqlar yig`ish huquqini bankir-larga va sudxo`rlarga tez-tez sotib turardi. Bunday huquqni sotib olganlar qonuniy va noqonuniy soliqlar yig`ishni shunchalik kuchaytirar edilarki, oqibatda ko`p dehqonlar o`z uy joylari va mol- 20

mulklarini sotib, shahar-larga ish izlab ketishga majbur bo`lar edilar va shu tariqa ishsiz hamda qashshoqlar safini to`ldirib turar edilar. Kapitalistik uklad rivojlanishining va feo - dalizm yemirilishi boshlanishining muqarrar nati - jasi absolutizmning qaror topishi bo`ladi. Abso - lutizmga o`tishdan XVI-XVII asrlarda fransuz jamiyatining eng keng tabaqalari manfaatdor edi. Absolutizm dvoryanlarga va ruhoniylarga ham zarur edi. Chunki ular uchun iqtisodiy qiyinchilik- larning va uchinchi tabaqa tomonidan siyosiy siquvning o`sishi kuchayib borayotgan bir sharoitda faqat markazlashgan va kuchli davlat hokimiyati keng tabaqa imtiyozlarining saqlanib qolishini ta`minlay olardi. Absolutizmdan mustahkamlanib borayotgan burjuaziya ham man - faatdor edi. Burjuaziya hali siyosiy hokimiyatga da`vo qila olmas, lekin u feodallarning o`zboshimchaliklaridan va XVI asrdagi Reformatsiya muno-sabati bilan qo`zg`algan diniy urushlardan qirol himoyasiga muhtoj edi. Tinchlik, adolat va ijtimoiy tartib o`rnatilishi fransuz dehqonlarining eng asosiy orzu-umidi edi. Bu dehqonlarning ko`z o`ngida faqat kuchli va rahmdil qirol hokimiyati tomonidangina amalga oshirilishi mumkin bo`lib ko`rinardi. Qirolning ichki va tashqi muholiflari tugatilgach, yagona ma`naviy va milliy o`zlikni anglash keng fransuzlar ommasini toj-taxt atrofida jipslash-tirgach, qirol hokimiyati jamiyatda va davlatda o`z mavqeini juda mustah-kamlab olishga sazovor bo`lgan. Qirol hokimiyati keng jamoatchilik om-masiga tayanib absolutizmga o`tish davrida katta siyosiy kuchga va hatto o`zini tug`dirgan jamiyatda nisbatan mustaqillikka ega bo`lib olgan. XVI asrda absolutizmning vujudga kelishi progressiv xarakterga ega edi, negaki yagona va kuchli qirol hokimiyati Fransiyaning hududiy birlashishini, yagona fransuz millatining shakllanishini nihoyasiga yetkaz-gan, sanoat va savdoning juda tez rivojlanishiga ko`maklashgan, ma`muriy boshqaruv tizimining oqilona tashkil etilishi imkonini bergan. Biroq XVI-XVIII asrlarda feodal tuzumning yemirilishi kuchayib borishi bilan absolut monarxiya, jumladan, uning o`z-o`zidan rivojlanib borgan hokimiyat organlari tobora jamiyat ustida yuksala borib, undan ajralgan va u bilan hal etib bo`lmaydigan qarama-qarshiliklarga uchragan. Shunday qilib, absolutizm siyosatida reaksion va avtoritar 1 4 belgilar muqarrar paydo bo`lib, muhim ahamiyat kasb eta boshladi. Garchand, qirol hokimiyati o`zining tub maqsadlari yo`lida merkantilizm 1 5 va proteksionizm 1 6 siyosatidan foydalangan, kapitalizmning rivojlanishini muqarrar tezlashtirgan bo`lsa ham, ammo absolutizm hech qachon burjua-ziya manfaatlarini himoya qilishni o`z oldiga maqsad qilib qo`ymagan, aksincha u feodal davlatning butun qudratidan halokati muqarrar bo`lgan 1 4 Avtoritar – hokimiyat, diktatura, obro` va shu kabilarga ko`r-ko`rona va so`zsiz bo`ysunishga asoslangan degani. 1 5 Merkantilizm – XVI – XVII asrlarda savdo burjuaziyasi manfaatlarini aks ettirgan, mamlakat farovonligi ishlab chiqarish tufayli emas, tashqi savdo tufayli yuzaga keladi deb da'vo qilgan iqtisodiy ta'lim; faqat foydani ko`zlash, manfaatparastlik. 1 6 Proteksionizm – lotin tilidan olinib, davlatning milliy iqtisodiyotni chet el raqobatidan ximoya qilishga qaratilgan iqtisodiy siyosati. Mamlakat sanoatini moliyaviy rag`batlantirish, eksportni rag`batlantirish, importni kamaytirish vositasida amalga oshiriladi 21Absolutizmning vujudga kelishi va rivojlanishi

feodal tuzumni, shuningdek dvoryanlar va ruhoniylarning sinfiy va tabaqa imtiyozlarini saqlab qolishda foydalangandi. XVIII asr o`rtalariga kelganda feodal tuzumning chuqur inqirozi feodal davlatning barcha jabhalari tushkunlikka uchrashiga va yemirilishiga olib keldi. Absolutizmning halokati muqarrar bo`lib qoldi. Sud-ma`muriy o`zboshimchalikar eng chekka nuqtasiga erishdi. Qirol saroyining o`zi behuda va be`mani isrofgarchiliklar va vaqt o`tkazishlar (nihoyasiz bayramlar, maskaradlar, har xil o`yin-kulgi kechalari, ovlar va boshqa ko`ngil ochar o`yinlar) ramzi bo`lib qolgan edi. Qirol saroyini "millat qabristoni" deb bejiz atamagan edilar. Absolut monarxiya davrida oliy siyosiy hokimiyat butunlay va to`liq qirolga o`tgan va u hech qanday davlat organi bilan taqsimlanma-gandi. Mutlaq hokimiyatga ega bo`lish uchun qirolga feodallar oligarxiyasi va katolik cherkovning siyosiy oppozitsiya- sini bartaraf etishi, tabaqa-vakillik muassasalarini tugatishi, markazlashgan byurokratik apparat, doimiy armiya, politsiya ta`sis etishi zarur edi. XVI asrda endilikda General shtatlar chaqirilmay qo`yadi. 1614 yilda General shtatlar oxirgi marta chaqirilib, tezda tarqatib yuboriladi va 1789 yilgacha hech qachon chaqirilmaydi. Ba`zi vaqtlarda qirol muhim islohot-larning loyihalarini ko`rib chiqish va moliya masalalarini hal qilish uchun notabllar (feodal aslzodalar)ni yig`ib turardi. XVI asrda (1516 yilgi Bolonya konkordati bo`yicha va 1598 yilgi Nant edikti asosida) qirol Fransiya katolik cherkovini to`liq o`ziga bo`ysundirgandi. XVI-XVII asrlarda Parij parlamenti qirol hokimiyatining o`ziga xos siyosiy muxolifi sifatida maydonga chiqadi. Bu vaqtga kelib, u feodal zodagonlarning tayanchiga aylanib, bir necha marta o`zining remonstrat-siya huquqidan foydalangan hamda qirol hujjatlarini rad qilgan (qaytargan) edi. 1667 yilgi qirol ordonansi bilan shunday qoida o`rnatiladiki, bunga ko`ra, qirol ordonansi chiqqandan so`ng faqat ma`lum muddat ichida remonstratsiya qilinishi mumkin edi va ikkinchi marta (qayta) remonstrat-siyaga yo`l qo`yilmasdi. 1668 yilda qirol Ludovik XIV Parij parlamentiga kelib, uning arxividan Fronda davridagi, ya`ni XVII asr o`rtalarida abso-lutizmga qarshi chiqishlarga taalluqli barcha protokollarni o`z qo`li bilan olib tashlagan. 1673 yilda Ludovik XIV tomonidan shunday qoida o`rnatil-diki, parlament endi qirol hujjatlarini ro`yxatdan o`tkazishni rad etish huquqiga ega emas, remonstratsiya esa faqat alohida bayon qilinishi mum-kin edi. Bu amalda parlamentni muhim imtiyozlaridan - qirol qonunlariga protest keltirish va ularni rad etish huquqlaridan mahrum qildi. Qirol hokimiyati va uning muayyan vakolatlari xarakteri haqidagi umumiy tasavvurlar ham o`zgardi. General shtatlarning taklifi bo`yicha fransuz monarxiyasi ilohiy deb e`lon qilinib, qirol hokimiyatiga esa mu-qaddas deb qaraladigan bo`ldi. Qirolning yangi: "qirol xudoning sahovati" degan rasmiy unvoni joriy etildi. Qirol hokimiyatining suvereniteti va cheklanmaganligi haqidagi tasavvurlar batamom o`rnatildi. XVII asrning ikkinchi yarmida Fransiyada cheklanmagan yoki absolut monarxiya uzil-kesil qaror topgan, mamlakatni boshqarish ishi butunlay va to`liq qirol qo`liga o`tgan. Ayniqsa, Ludovik XIV qirollik qilgan (1643-1715) yillar absolut 22Qirol hokimiyatining kuchayishi

monarxiyaning eng kuchaygan davri bo`ldi. Bu holat Ludovik XIV ning: "Davlat mening o`zim" degan so`zlari bilan ham tasdiqlanadi. Absolutizm ilohiy huquqqa tayanadi degan qarashlar qirolning shaxsiy hokimiyatchilikka va despotizmga asoslanadi degani emas edi. Qirolning imtiyozlari qonuniy tartib doirasidan chetga chiqmasligi lozim edi va "qirol Davlat uchun xizmat qiladi" deb hisoblanardi. Umuman fransuz absolutizmi qirol va davlatning chambarchas aloqa - da ekanligi, birining ikkinchisini o`ziga olishi konsepsiyasiga asoslanadi. Qirolning o`zi, uning mol-mulki, oilasi fransuz davlati va millatiga tegish - lidir, deb hisoblanardi. Yuridik jihatdan qirol har qanday hokimiyatning manbai deb tan olinadi. Uning hokimiyati hech qanday nazorat qilinmas edi. Bu, jumladan, qirolning qonun chiqarish sohasida to`la erkinligining mustahkamlanishiga olib keldi. Absolutizm davrida qonun chiqarish ho-kimiyati faqat tanho qirolga tegishli bo`lib, "bitta qirol, bitta qonun" degan tamoyil rasmiylashtirildi. Qirol har qanday davlat yoki cherkovga oid man - sabdor shaxslarni tayinlash huquqiga ega edi. Qirol davlat boshqaruvining barcha masalalari bo`yicha oxirgi, eng so`nggi instansiya edi. Qirol eng muhim tashqi siyosiy masalalarni hal qilgan, davlatning iqtisodiy siyo-satini belgilagan, soliqlar o`rnatgan, davlat mablag`larini oliy taqsimlovchi sifatida maydonga chiqqan. Uning nomidan sud hokimiyati amalga oshirilardi. Absolutizm davrida markaziy davlat organlari o`sgan va murakkablashgan. Biroq boshqaruvning feodal usullarining o`zi ham barqaror va aniq davlat ma`muriyatini tashkil etishga to`sqinlik qilgan. Qirol hokimiyati tez-tez o`z xohishicha yangi davlat organlari tuzib turgan, lekin ular keyin uni qanoatlantirmasdan qayta tashkil etilgan yoki tugatilgan. XVI asrda davlat kotiblari degan mansabdor shaxslar paydo bo`ladi. Ulardan biri, ayniqsa, qirol yosh, voyaga yetmagan hollarda amalda birinchi ministr funksiyalarini bajarardi. Bu mansab rasman bo`lmagan, lekin, masalan, Rishele bir shaxsda 32 ta davlat lavozimi va unvonlarini birlashtirib turgan. Biroq Genrix IV, Ludovik XIV, shuningdek, Ludovik XV davrida (1743 yildan keyin) qirol davlat boshqaruviga rahbarlikni o`zi amalga oshirgan, atrofidagi unga katta siyosiy ta`sir o`tkazgan shaxslarni olib tashlagan. Eski davlat mansablari (masalan, 1627 yilda konnetabl mansabi) tu-gatilgan yoki har qanday ahamiyatini yo`qotgan va oddiy serdaromad yen-gil ishlarga aylantirilgan. Faqat kansler o`zining ilgarigi qudratini saqlab qolgan va davlat boshqaruvida qiroldan keyingi ikkinchi shaxs bo`lib olgan edi. Davlatda ixtisoslashgan markaziy ma`muriyatga ehtiyojning o`sishi natijasida XIV asrning oxirida davlat kotiblarining roli oshiriladi. Ularga boshqaruvning alohida sohalari (tashqi ishlar, harbiy ishlar, dengiz ishlari va mustamlakalar, ichki ishlar) topshiriladi. Davlat kotiblari dastlab (ay-niqsa Rishele davrida) sof yordamchilar rolini o`ynagan bo`lsa, Ludovik XIV davrida qirol shaxsiga yaqinlashib, uning shaxsiy chinovniklari rolini bajargan. Davlat sekretarlari funksiyalari doirasining kengayishi markaziy apparatning tezda o`sishiga, uning byurokratlashuviga olib keladi. XVIII asrda davlat sekretarlarining o`rinbosarlari lavozimi joriy etilib, ularning huzurida katta byuro 23Markaziy boshqaruv apparatining tashkil

tashkil qilinadi va u o`z navbatida seksiyalarga bo`li-nadi. Bunda chinovniklar qat`iy ixtisoslashtirilgan va ierarxiyaga (bosqich-ma-bosqich bo`ysunish tizimiga) asoslangan edi. Markaziy boshqaruvida dastlab moliya superintendanti (Ludovik XIV davrida u moliya ishlari bo`yicha Kengash bilan almashtirilgan), so`ngra Bosh moliya nazoratchisi katta rol o`ynaydi. Bu mansab Kolber - dan (1665 yildan) boshlab juda katta ahamiyat kasb etadi. U faqat davlat budjetini tuzish va Fransiyaning butun iqtisodiy siyosatiga rahbarlik qilish bilan shug`ullanmay, amalda ma`muriyat faoliyatini nazorat ham qilgan, qirollik qonunlarini tuzish sohasidagi ishlarni ham tashkil etgan edi. Vaqt o`tishi bilan bosh moliya nazoratchisining huzurida 29 ta turli-tuman xizmatlar va ko`p sonli byurolardan iborat katta apparat paydo bo`ladi. Qirol huzuridagi maslahatchilik funksiyalarini bajaruvchi qirollik kengashlari tizimi ham bir necha marta isloh qilingan. Ludovik XIV 1661 yilda Katta kengash tuzadi. Unga gersoglar va Fransiyaning boshqa perlari, ministrlar, davlat kotiblari, kansler, shuningdek, maxsus tayinlan-gan davlat maslahatchilari (bular asosan mantiya dvoryanlardan tayinlan-gan) kiritiladi. Katta kengashga qirolning o`zi, u yo`qligida kansler raislik qilardi. Mazkur kengash eng muhim davlat masalalari (cherkov bilan munosabat va hokazolar)ni ko`rib chiqar, qonun loyihalarini muhokama qilar, ba`zi hollarda ma`muriy hujjatlar qabul qilar va eng muhim sud ishlarini hal etardi. Tashqi siyosat masalalarini muhokama qilish uchun o`z tarkibi bo`yicha ancha tor doiradagi kishilardan iborat Yuqori kengash ha m chaqirilardi. Unga odatda tashqi ishlar va harbiy ishlar bo`yicha davlat kotiblari, bir qancha davlat maslahatchilari taklif etilardi. Depesh kengashi ichki boshqaruv masalalarini muhokamadan o`tkazib, ma`mu-riyat faoliyatiga taalluqli qarorlar qabul qilardi. Moliya masalalari bo`yicha kengash davlatning moliya siyosatini ishlab chiqib, davlat xazinasiga kelib tushadigan yangi mablag`larni izlardi. Joylardagi boshqaruv o`ta murakkabligi va chal - kashligi bilan ajralib turardi. Ba`zi mansablar (masa - lan, balya) bu davrda saqlanib qolgan, lekin ularning roli tobora pasaygan. Joylarda juda ko`p sonli ixtisoslashgan xizmatlar: sud boshqarmasi, moliya boshqarmasi, yo`llarni nazorat qiluvchi boshqar-ma va hokazolar paydo bo`ladi. Bu xizmatlarning hududiy chegaralari va funksiyalari aniq o`rnatilmagan edi. Bu juda ko`p shikoyatlarni va nizolar - ni keltirib chiqarardi. Mahalliy ma`muriyatning xususiyatlari ko`pincha qirollikning ba`zi qismlarida eski feodal qurilmalar (sobiq senoriylarning chegaralari)ning, cherkov yer egaligining saqlanib qolganligidan kelib chiqqan. Shu sababli qirol hokimiyati tomonidan o`tkazilgan markaz - lashtirish siyosati Fransiyaning butun hududiga teng darajada tegmadi. XVI asrning boshida markazning siyosatini joylarda o`tkazadigan organ sifatida gubernatorlar mavjud edi. Ular qirol tomonidan tayinlangan va almashtirilgan, lekin vaqti-vaqti bilan bu mansab taniqli dvoryanlarning oilalari qo`liga o`tib turgan. XVI asrning oxiriga kelib gubernatorlar qator hollarda markaziy boshqaruvdan mustaqil bo`lib olgan. Bu, albatta, qirol siyosatining umumiy yo`nalishiga zid edi. Shuning uchun qirol asta-sekin gubernatorlarning vakolatlarini sof harbiy boshqaruv sohasigagina tegishli qilib qo`ygan. 24Mahalliy boshqaruv

Bu davrda fransuz qirollari joylarda o`z mavqelarini mustahkamlash uchun 1535 yildan provinsiyalarga turli vaqtinchalik topshiriqlar bilan komissarlar jo`natib turganlar. Biroq ular tez orada sudni, shahar ma`mu-riyatini, moliyani tekshirib turadigan doimiy mansabdor shaxs bo`lib qolganlar. XVI asrning ikkinchi yarimida ularga intendantlik unvoni berilgan. Ular endilikda faqat nazoratchilar sifatida emas, balki haqiqiy ma`murlar sifatida harakat qila boshlaganlar. Ularning hokimiyati avtoritar tusga kirdi. 1614 yilgi General shtatlar, so`ngra esa notabllarning majlisi intendantlarning xatti-harakatlariga norozilik bildirganlar. XVII asrning birinchi yarmida intendantlarning vakolatlari biroz cheklandi, Fronda davrida esa bu mansab umuman tugatiladi. 1653 yilda intendantlar tizimi yana tiklanib, ular maxsus moliyaviy okruglarga tayinlana boshlaydi. Intendantlar markaziy hukumat bilan, avvalo Bosh moliya nazoratchisi bilan to`g`ridan-to`g`ri aloqada bo`lganlar. Intendantlarning funksiyalari favqulodda keng bo`lib, moliyaviy faoliyat bilan chegaralanib qolmagan. Ular fabrikalarni, banklarni, yo`llarni, kemasozlik va boshqalarni nazorat qilishni amalga oshirganlar, sanoat va qishloq xo`jaligiga taalluqli turli statistik ma`lumotlarni to`plaganlar. Ularga jamoat tartibini saqlash, qash-shoqlar va daydilarni kuzatib turish, umumiy tartib-qoidalarga, qarashlarga xilof ish, harakatlar, fikrlarga qarshi kurash olib borish majburiyati yuklangan. Intendantlar armiyaga rekrut yig`imlari, qo`shinlarning joy - lashtirilishi ustidan, ularning oziq- ovqat bilan ta`minlanishi va boshqalarni kuzatib turganlar. Nihoyat, ular har qanday sud ishlariga aralasha olganlar, qirol nomi bilan tergov olib bora olganlar, balyaj va seneshalliklar sudlarida raislik qila olganlar. Markazlashtirish shahar boshqaruviga ham tegishli bo`lgan. Muni-tsipal maslahatchilar (eshvenlar) va merlar saylanmaydigan bo`ldi, ular-ning o`rniga odatda ma`lum haq evaziga qirolning ma`murlari tayinlanardi. Qishloqlarda doimiy qirollik ma`muriyati bo`lmay, eng quyi zvenoda ma`muriy va sud funksiyalari dehqonlarning jamoalari va jamoa kengashlari tomonidan amalga oshirilardi. Biroq intendantlarning cheksiz qudrati tufayli XVII asrning oxiriga kelib qishloqlarning o`zini o`zi boshqaruvi tushkunlikka uchraydi. Xazinaga kelib tushadigan pul mablag`larining asosiy manbai soliqlar edi. Soliqlardan talya eng asosiysi hisoblangan. Shuningdek, kapitatsiya - jon solig`i ham katta ahamiyatga ega edi. Bu soliq dastlab Ludovik XIV tomonidan harbiy xarajatlarni qoplash uchun joriy etilgandi. Oliy tabaqalar juda katta daromadga ega bo`lsalar ham, soliqlardan to`la ozod etilgandi. Qirollik xazinasini to`ldirib turishning muhim manbalaridan biri qo`shimcha soliqlar edi. Ularning soni doimo oshib borgan. Aholi uchun ayniqsa tuz solig`i juda og`ir edi. Xazinaga, shuningdek, savdo poshlina - laridan, qirollik monopoliyalari (pochta, tamaki va boshqalar)dan kela - digan daromadlar ham kelib tushardi. Davlatning qarzlar berishi keng tarqalgandi. Daromadlar o`sishiga qaramay davlat budjeti juda taqchillikka keltirib qo`yilgan. Bu doimiy armiyaga va haddan ziyod kengayib borayotgan byurokratik apparatga ketadigan harajat hisobiga yuz bergan. Qirolni va uning oilasini boqish, qirol ovini tashkil etish, dabdabali qabul marosimlari, maskaradlar va boshqa ko`ngil ochishlar uchun juda katta mablag`lar sarflanardi. 25Davlat moliyasi

Sud tizimining markazlashuvi kuchayib bo - rishiga qaramay, u arxaik va murakkab bo`lib qola - verdi. Fransiyaning ba`zi qismlarida to XVIII asrgacha senorlik adliyasi saqlanib qolgan. Qirollik ordonanslari faqat ularni amalga oshirishni tartibga solgan. Ba`zan qirollar senorlarning sud huquqini sotib olardilar. Masalan, 1674 yilda Parijga tutash senorliklardagi sud huquqini sotib olgandilar. Cherkov sudlari mustaqil sud tizimi hisoblangan, lekin ularning yurisdiksiyasi endi asosan cherkovning ichki masalalari bilan cheklangan. Maxsus ixtisoslashgan tribunallar: kommersiya, bank, admirallik va boshqa tribunallar ham mavjud edi. Qirollik sudlari tizimi juda chalkash bo`lgan. XVIII asr o`rtasida prevotliklardagi quyi sudlar tugatiladi. Balyajlardagi sudlar saqlanib qoladi, lekin ularning tarkibi va kompetensiyasi doimo o`zgarib turardi. Parij parlamenti va boshqa shaharlardagi sud parlamentlari ilgarigidek muhim rol o`ynardi. Bu vaqtda apelyatsion shikoyatlarning juda oshib ketishi munosabati bilan parlamentlarning ishini yengillashtirish maqsadi-da 1552 yilda chiqarilgan edikt bilan ancha yirik balyajlarda jinoyat va fuqarolik ishlarini ko`rish bo`yicha apelatsion sud tashkil etish nazarda tutilgan edi. Absolutizm davrida muntazam armiyani tashkil etish ishlari nihoyasiga yetadi. Bu o`sha vaqtda Yevropadagi eng yirik markazlashtirilgan asosdagi armiyalardan biri edi. Bu vaqtda, shuningdek, doimiy qirollik floti ham tuzilgandi. Ludovik XIV davrida muhim harbiy islohot o`tkaziladi. Bunga ko`ra, chet elliklarni armiyaga yollashdan voz kechilgan va mahalliy aholi orasidan ko`ngillilarni rekrutlikka olishga o`tilgan, sohilga yaqin provin-siyalardan matroslar olingan edi. Askarlar uchinchi tabaqaning quyi qismidan, "ortiqcha kishilar" dan olingan edi. Askarlik xizmati sharoitlari juda og`ir edi. Yollovchilar ko`pincha aldash va ayyorlik yo`lini tutishardi. Armiyada qamchi (kaltak) intizomi hukm surardi. Armiyada yuqori qo`mondonlik lavozimlari qat`iy unvonli zodagon-larning vakillariga berilgan. Zobitlik lavozimlarini egallashda ko`pincha nasliy va xizmatchi dvoryanlar o`rtasida keskin qarama-qarshiliklar kelib chiqqan. 1781 yilda nasliy dvoryanlar zobitlik lavozimini egallashga bo`lgan huquqni o`zlarida mustahkamlab olishga erishganlar. Zobitlikni ushlab turishning bunday tartibi armiyaning jangovar tayyorgarligiga salbiy ta`sir etgan. Absolutizm davrida keng tarmoqli politsiya tashkil etildi. Provinsiyalarda, shaharlarda, yirik yo`llarda va boshqa joylarda politsiya organlari tuzildi. 1667 yilda politsiya general-leytenanti lavozimi ta`sis etilib, unga butun qirollik miqyosida tartibni saqlab turish majburiyati yuklandi. Uning ixtiyorida ixtisoslashgan polit-siya bo`limlari, otliq politsiya gvardiyasi, dastlabki tergovni olib boradi-gan sud politsiyasi mavjud edi. Ayniqsa, Parijda politsiyachilik xizmatini mustahkamlashga alohida e`tibor berilgan. Poytaxt kvartallarga bo`linib, ularning har birida politsiya komissarlari va serjantlari boshchiligidagi maxsus politsiya guruhlari hara-kat qilardi. Politsiyaning funksiyasiga tartibni saqlash va jinoyatchilarni qidirib topish bilan bir qatorda, axloqni nazorat qilish, jumladan, diniy namoyishlar ustidan kuzatib turish, yarmarkalar, teatrlar, kafe-restoranlar, kabarelar, fohishaxonalar va boshqalarni 26Sud tizimi Armiya Politsiya

nazorat qilish kabilar ham kirardi. General-leytenant umumiy politsiya (xavfsizlik politsiyasi) bilan bir qator - da, shuningdek, siyosiy politsiyaga ham boshchilik qilardi. Siyosiy polit - siya yashirin qidiruvning keng tarmoqli tizimidan iborat edi. Qirolning dushmanlari va katolik cherkov ustidan, erkin fikr bildiruvchi barcha shaxslar ustidan yashirin nazorat o`rnatilgandi. 5. Fransiyada huquqning asosiy belgilari Fransuz huquqi tarixida G`arbiy Yevropa o`rta asrlar huquqining tipik belgilari o`zining ancha to`liq ifodasini topgandi. O`rta asrlarning barcha bosqich-larida feodal jamiyatning ajralib qolganligini o`zida aks ettirgan huquq manbalarining ko`pligi va partikulyarizmi 1 7 Fransiyada yagona milliy huquq tizimining tashkil etilishiga to`sqinlik qilardi. Mamlakatning siyosiy birlashuviga, diniy-ma`naviy umumiylikka va absolutizm o`rnatilishiga qaramay, fransuz huquqi 1789 yilgi inqilobga qadar ko`p sonli huquqiy tizimlarning yig`indisidan iborat edi. Bunday huquqiy tizimlar yo ma`lum doiradagi shaxslarga (ruhoniylar, savdogarlar va boshqalarga), yoki muay-yan, uncha katta bo`lmagan hududlarga tarqatilgan. Volterning zaharxan - dalik bilan ta`kidlashicha, "pochta otlarini almashtirib, huquqni ham almashtirganlar". Huquqning muhim manbai odatlar hisoblangan. X asrga kelib Fransiyada Sali haqiqati va boshqa varvar qabilalarining odatlari harakat qilmay qo`ygandi. Ularning o`rniga feodal tarqoqlik sharoitlarida alohida mintaqalarning, senorlarning va hatto jamoalarning hududiy huquqiy odatlari (kutyumlar) keladi. Yirik feodal egaliklar (Normandiya, Anju, Bretan va boshqalar) doirasida ular juda xilma-xilligi bilan ajralib turardi. Ayniqsa shimoliy Fransiyada kutyumlarning ahamiyati katta edi. Shimoliy Fransiyaning "odat huquqi" mamlakati deb atalishi ham bejiz emas edi. Odatlar og`zaki shaklda yuzaga keladi. Shu sababli Fransiyaning shimoli "yozilmagan huquq mamlakati" degan nom bilan yuritiladi. Odat huquqi mahalliy yoki mintaqaviy miqyosdagi muayyan hududda avloddan-avlodga o`tib kelgan odatlarning tan olinishi asosida shakllangandi. Odat huquqining kuchi va nufuzi shu bilan belgilangan ediki, u feodal jamiyat hududiy jamoalarining haqiqiy ehtiyojlarini aks ettirib, qoida bo`yicha, kelishuv asosida kelib chiqqan va davlat hokimiyatining zo`ravonligiga butunlay aloqasi bo`lmagandi. Shuning uchun kutyumlar garchi majburiy kuchga ega bo`lsa ham, ko`p hollarda ularga rioya qilish erkin edi. Odatlarni sudlarda tan olish uchun ular "qadim zamonlardan buyon", ya`ni hech bo`lmaganda 40 yildan beri ma`lum bo`lishi zarur edi. XII asrdan boshlab alohida kutyumlar yozila boshlanib, XIII asr o`rtasiga kelib esa Normandiyada odat huquqining nisbatan to`la to`plami – Norman-diyaning katta kutyumi (1255 yilda) tuzilgan va sud amaliyotida foyda-lanilgan. Shu vaqtdan boshlab qirollik sudyalari va legistlar tomonidan yozilgan mahalliy odat huquqining qator xususiy yozuvlari paydo bo`ladi. Shunday ilk yozuvlardan biri Per de Fonten tomonidan yozilgan "Do`stga maslahat" (1253 yilda) hisoblanadi. Biroq o`rta asrda Fransiyada mashhur va keng tarqalgan odat huquqi to`plami - Bovezi kutyumlari (1283 yil atrofida yozilgan) 1 7 Partukulyarizm – ayrim o`lkalarning umumdavlat manfaatlari bilan hisoblashmay, ajralib chiqib, mustaqil bo`lishga intilishi. 27Huquq manbalari

bo`lgandi. Uning muallifi qirollik balyasi Filipp de Bomanuar hisoblanadi. Bovezi kutyumlari garchi, avvalo, Klermont grafligi (Fransiyaning shimoli-g`arbi) sud okruglaridan birining yozuviga tayangan bo`lsa ham, Filipp de Bomanuar o`z asarlarida boshqa sud okruglarining kutyumlariga havola qilib hamda kanonik va rim huquqining qator qoidalarini qo`shib, odat huquqining ancha keng tafsilini berdi. To`plam muqaddima va 70 ta bobdan iborat bo`lib, garchi unda huquqiy material tizimga solinmagan va bir butun, yaxlit tarzda bayon qilinmagan bo`lsa ham, huquqning turli masalalari (sud va sud jarayonining tashkil etilishi, turli toifadagi shaxslarning huquqiy holati, yer egaliklarining huquqiy rejimi va boshqalar) bo`yicha katta miqdordagi kutyumlar mujassamlashtirilgan edi. Bovezi kutyumlari huquqiy odatlarni nafaqat mahalliy aholi uchun, balki davlat hokimiyati uchun ham qat`iyligi tamoyilini - "Qirolning o`zi odatlarga amal qilishi va boshqalarni bu odatlarga rioya etishga majburlashi lozim"ligini mustahkamladi. Bovezi kutyumlaridan keyin shu kabi boshqa bir qancha to`plamlar paydo bo`ladi. Bular: Tuluza kutyumlari (1296 yilda), Bretanining qa - dimgi kutyumi (1330 yilda) kabilar edi. Ayniqsa, 1389 yilda tuzilgan Fransiyaning katta kutyumlar to`plami sudlarda juda yuqori nufuzda foydalanilgan. 1454 yilda Karl VII maxsus ordonans chiqarib, barcha balyalarga o`z balyajlaridagi kutyumlarning yagona to`plamlarini ishlab chiqish va ularni umumlashtirish uchun Parij parlamentiga jo`natish haqida buyruq beradi. Bu buyruq asosida XVI asrda 60 ta "katta" kutyumlar to`p-lamlari va 200 taga yaqin "kichik" kutyumlar to`plamlari tuzilgan va tahrir qilingan edi. Kutyumlar to`plamlarining tuzilishi odat huquqining xilma-xilligini tugatmay, uni to`xtatib qo`yishga yordam berdi. Tahrir qilingan kutyumlar qonun ega bo`lgan bir qator sifatlarni: qat`iylik, barqarorlik, o`zgarmaslik, doimiylik kabilarni o`z ichiga olardi. Biroq, garchi, ularni tahrir qilish qi-rol hokimiyati buyrug`i bilan amalga oshirilganligi ularning davlat tomoni-dan sanksiyalanishini anglatsa ham, ularga qonun sifatida qaralmagan. Qayta ishlangan ko`rinishdagi kutyumlar qiroat bilan bayon etishda ham ancha qulay edi. Shuning uchun XVII-XVIII asrlarda kutyumlarni va alohida huquqiy institutlar bo`yicha sud qarorlarini bir xillashtirishga va shu tariqa yagona umumfransuz huquqi tashkil etish g`oyasini asoslashga harakat qiluvchi qator yirik asarlar paydo bo`ladi. Bularga Lvuazelning, Domning, Potening asarlarini misol tariqasida ko`rsatish mumkin. Fran - siyaning janubida rim huquqi asta-sekin huquqning eng muhim manbai bo`lib qolgan. Galliyaga rim huquqining ta`siri Yuliy Sezarning bosqinchi-lik yurishlari vaqtidayoq kelib chiqqan edi. U o`z mavqeini asrlar davo-mida saqlab qolgan, biroq asta-sekin o`ziga xos gallo-rim huquqiga ay- langan edi. Gallo-rim huquqi Yustinianning Vizantiya kodifikatsiyasiga emas, Feodosiya qonunchiligining soddalashtirilgan naqllari (rivoyatlari) ga va vestgot qiroli Allarik tomonidan tuzilgan rim huquqining varvarlash-gan to`plamiga tayanadi. Fransuz yuristlari bunda qadimgi matnlardagi so`z yoki iboralar sharhini, izohini berish metodlaridan foydalanib, rim hu-quqining ushbu yodgorliklarini sharhlagan va o`z faoliyatlarini glossator-larning mashhur italyan maktabini tashkil etishgacha kengaytirib yuborgan edilar. Biroq rim huquqining Fransiyada haqiqiy qayta tiklanishi XIII asrdan mamlakatning janubida boshlangandi. Bu, avvalo, 28

Yustinianning rim huquqi uchun yo`l ochuvchi glossatorlar 1 8 maktabining faol faoliyati bilan bog`liq edi. Bu maktabning taniqli vakillaridan biri - Platsetin XIII asr boshida Montpele universitetida Rim huquqini (hammadan avval Yustinian Digestalarini) o`qitishni tashkil qilgan. So`ngra Fransiyaning boshqa universitetlarida ham yuridik fakultetlar ochila boshlangan. Fransuz professor-glossatorlari tomonidan foydalanilgan metod xuddi shu maktabning italiyalik asoschilari tomonidan qo`llanilgan metod - ning o`zi edi. Fransuz professor-glossatorlari Yustinian Digestalarini sharhlab, ularning matniga sharh va tushuntirish (glossa) lar kiritishgan. Bular ham o`z navbatida o`rganilib, umumlashtirilgan va sharhlangan. Shu tariqa vujudga kelgan va glossatorlar tomonidan tushuntirilgan rim huquqi Fransiyaga "olimlar huquqi" sifatida kiritilgan, u qirollik sudlari amaliyo-tidan uzoqda bo`lib qolgan. Fransiyada qirol hokimiyatining rim huquqiga munosabati "ikki yuzlama" xarakterga ega edi. Bir tomondan, qirollar o`z hokimiyatini mustahkamlash uchun rim ommaviy huquqining ko`pgina formulalariga 1 9 havola etib, legistlardan davlat apparatida foydalanishgan. Biroq, boshqa tomondan, rim huquqining qonunlashtirilishini rim-german imperatorlari - ning oliyligini tan olish deb tushunish mumkin edi. Shuning uchun qirol Filipp Avgust, hatto Parij universitetida rim huquqini (garchi u qirollik domenlarining boshqa universitetlarida o`rganilishida davom etgan bo`lsa ham) o`qitishni taqiqlagan. Parij universitetida rim huquqini o`qitishga rasman 1679 yilda qirol Ludovik XIV davrida ruxsat berilgan edi. Fransuz qirollari rim huquqining aqidaparastlik ahamiyatini tan olib, uni amaliyotda qo`llashni cheklagan edilar. Ludovik Muqaddas (XIII asr-da) uni fransuz qirolligida majburiy emas deb qaror chiqaradi. Filipp Jasur odat huquqi mamlakatida amaliyotdagi yuristlar tomonidan rim huquqidan foydalanishni taqiqlaydi. Janubda esa rim huquqi qirol hokimiyati tomoni-dan (Filipp Chiroyli davrida 1312 yildan boshlab) "yozilgan odatlarning" o`ziga xos turi sifatida tan olingan. Shundan Fransiyaning janubi dastlab odat huquqi mamlakati hisoblanib, faqat XIV asrdan boshlab uni "yozma huquq mamlakati" deb atash mustahkamlanadi. Shunday bo`lsa ham Fran-siyaning bu ikki hududiy huquqiy massivlari o`rtasidagi chegara chiziqlari hech qachon mutlaq aniq va shartsiz bo`lmagan. Janubda asta-sekin mahalliy huquqiy odatlar tushkunlikka uchrab, rim huquqi umumiy huquq sifatida tan olinadi va sud amaliyotiga kirib keladi. XIV-XV asrlarda bu jarayon yozilmagan huquq mamlakatiga ham o`z ta`sirini o`tkazadi. Garchand bu yerda rim huquqi faqat yozma idrok va huquqning qo`shimcha manbai sifatida ko`rilgan bo`lsa ham, kutyumlarga ularni tahrir qilish va yozish davomida muhim ta`sir o`tkazgan. Bunga parlamentning faoliyati ko`maklashgan. Parlamentlarda bu vaqtda post-glossatorlar (bartolistlar) katta nufuzdan foydalanganlar. Sxolastika 2 0 usu-lidan foydalanishda va rim huquqining umumiy tamoyillarini shakllanti-rishda taniqli italyan postglossatori Bartolning izdoshlari Orlean universi-tetining professorlari de Revini va de Belparsh alohida rol o`ynaganlar. Fransuz bartolistlari 1 8 Glossatorlar - qadimgi matnlardagi so`z yoki iboralar izohini, sharhini ishlab chiquvchilar. 19 Formula – lotincha so`zdan olingan bo`lib, biror fikr yoki qoidaning qisqa va aniq ta'rifi, ifodasi 1 2 0 Sxolastika – cherkovning diniy aqidalarini nazariy asoslashga qaratilgan quruq safsatadan iborat o`rta asrlar falsafasi. 29

rim huquqini o`rta asr jamiyati sharoitlariga, ya`ni sud amaliyoti (tajribasi) ehtiyojlariga moslashtirganlar. Rim huquqi matnlari-dan huquqning umumiy tamoyillarini olib chiqqan bartolistlarning ta`siri keyingi asrlarda ham aks etgan. Masalan, bundan xususan 1748 yilda taniqli yurist Pote tomonidan chiqarilgan Pandektlar ham dalolat beradi. XVI asrda Fransiyada gumanistlar maktabi deb nom olgan rim hu-quqi maktabi tashkil topadi. Bu maktabning vakillari Uyg`onish davri g`o-yalarini aks ettirib postglossatorlarga xos bo`lgan sxolastika va deduk-siya 2 1 usullarini rad etganlar. Agar bartolistlar rim huquqini amaliy ehti-yojlar uchun o`rgangan bo`lsalar, yurist-gumanistlar esa uni shundayligi-cha, o`z holicha olib, bunda tarixiylik usulidan foydalangan holda o`rgana boshlaydilar. Bu usul Fransiyaga dastlab Avinonda, so`ngra (1529-1550 yillarda) Buje universitetida o`qituvchilik qilgan italyan professori Alsiat tomonidan kiritilgan edi. U rim huquqining asl matnini, haqiqiy mohiyatini o`rnatish va ularning o`zini vujudga keltirgan tarixiy sharoitga bog`lash zarur deb hisoblagan. Yurist-gumanistlar Bujeda antik falsafa, tarix nafis san`at bo`yicha mutaxassislarni jalb qilgan holda ma`naviy markaz tashkil etishgan. Ular Yustinian kodifikatsiyasi, XII jadval qonunlari va boshqa qadimgi rim huquqshunosligini o`rganishni ancha yuqori ilmiy darajaga qo`yishgandi. Bu maktabda "romanistlar knyazi" deb tan olingan Jak Kul-yatsiy (1522-1590 yillar) ancha mashhur edi. Uning asarlari asosan Yusti-nian kodifikatsiyasida berilgan rim yuristlari ishlaridan parchalarga sharh-lardan iborat bo`lgan. Jak Kulyatsiy qo`shimcha va qayta topilgan hujjat-larni (Ulpiandan, Feodosiya kodeksidan va boshqalardan) jalb qilib, aslida bo`lmagan va noto`g`i aytilgan matnlarni yo`qotgan va haqiqiy rim matn-larini tiklagandi. Bu yo`nalishda gumanistlar maktabining boshqa taniqli vakili Jak Godefrey katta ishlarni amalga oshirgandi. U tarixiy metoddan foydalanib, interpolyatsiyalarni 2 2 aniqlab va bekor qilib, imperator Feodo- siya kodeksini ilgarigi holatiga keltiradi. Rim huquqini ilmiy o`rganishga yo`naltirilgan yurist-gumanistlar sud amaliyotiga ta`sir o`tkazmaganlar, shuning uchun XVII-XVIII asrlarda yana bartolistlar mavqeiga o`rin bo`-shatib berishgan. Lekin ularning asarlari inqilobdan keyingi Fransiya qo-nunchiligida rim huquqi tuzilmalaridan yanada foydalanish uchun negiz bo`lib xizmat qiladi. Shunday qilib, xulosa qilish mumkinki, o`rta asrlarda rim huquqi faqat harakatdagi huquqning eng muhim manbai sifatidagina emas, balki shakllanayotgan milliy huquqiy madaniyatning tarkibiy ele-menti sifatida ham maydonga chiqqandi. Huquqning muhim manbalari qatoriga mamlakatning butun hududida teng darajada harakatda bo`lgan kanonik huquq me`yorlari ham kirgan. Cherkovning o`z ichida foydalanishi uchun xususiy yuridik tizimini tashkil etish huquqi Rim imperiyasida va franklar monarxiyasida ham tan olingan-di. Ana shu yerdan Fransiyaga kanonik huquq o`tib kelgan. Kanonik hu-quq o`zining eng yuksak cho`qqisiga XII-XIII asrlarda chiqqandi. Bu vaqt-da cherkov tribunlarining kompetensiyalari kengayib, ular ham diniy, ham dunyoviy aholi ustidan o`z yurisdiksiyalarini kengaytirganlar. Keyingi asr-larda qirol hokimiyatining o`z sud vakolatlarini mustahkamlash uchun olib borgan kuchli kurashi davomida Fransiyada 2 1 Deduksiya – umumiy holatdan xususiy xulosalarga kelish, xususiy hulosalar chiqarish. 2 2 Interpolyatsiya – ko`chiruvchi va tarjimon tomonidan kiritilgan, o`zgartirilgan so`z va qo`shimcha. 30

kanonik huquqning harakat doirasi qisqara boshlagan. 1539 yilgi qirollik ordonansi cherkov sudlari-ning kliriklar (butxona xodimlari, ruhoniylar)ga emas, dunyoviy shaxslar-ga tegishli ishlarni ko`rishini taqiqlagan. Bu vaqtga kelib qirol qirollikda tanho hokimiyatni amalga oshiradi, degan qoida o`rnatilgan, shuning uchun rim papalarining dekretlari va cherkov yig`inlarining qarorlari fran-suzlar uchun majburiy bo`lmagan. Absolutizmning tashkil topishi davrida qirolning vakolatlari doirasiga kanonik huquq me`yorlariga majburiylik (qonun) kuchini berish huquqi ham kiritilgan. Oxir oqibatda Fransiyada kanonik huquq harakati asosiga quyidagi tamoyillar qo`yilgan. O`rta asrlarda ishlab chiqilgan va kanonik huquq to`plamiga kiritilgan eski kanonik huquqqa nisbatan prezumpsiya 2 3 harakatda bo`lgan. Bunga ko`ra, eski kanonik huquq qirol hokimiyati tomonidan e`tirozsiz tan olingan. Faqat Bonifatsiy VIII va Filipp Chiroyli o`rtasidagi janjal keskinlashgan davrda e`lon qilingan "Oltinchi kitob"ning yuridik kuchi tortishuvli bo`lib qolgandi. Cherkov tomonidan qabul qilingan kanonik huquq me`yorlari kano-nik qonunlar to`plamida tasdiqlangandan so`ng (1582 yilda) endi maxsus qirollik sanksiyasini (roziligini) talab qilgan. Amalda qirol sudlari faqat qirol yorliqlari bilan rasman promulgatsiya 2 4 qilingan cherkov to`plamlari-ning va rim papalarining hujjatlarini e`tiborga ola boshlagan edilar. Bun-dan tashqari, bunday yorliqlar parlamentlarda ro`yxatdan o`tkazilishi lozim edi. Masalan, 1516 yilgi papa bullasi 2 5 ko`rinishida e`lon qilingan Bolo-niya konkordati faqat uning matniga maxsus qirollik yorlig`i kiritilgandan va Parij parlamentida ro`yxatdan o`tkazilgandan so`ng Fransiyada majbu-riy kuchga ega bo`lib qolgandi. Ana shunday yuridik tartibot sharofati tufayli ba`zi cherkov qarorlari (masalan, Treten sobori qarorlari) to`liq hajmda harakatga kiritilmagan. Kanonik huquq me`yorlarini qo`llashga qirol hokimiyatining aralashuvi shunga olib kelgan ediki, alohida cherkov kanonlari 2 6 (ayniqsa oila-nikoh munosabatlariga bag`ishlangan XXIV kanon) ko`pgina milliy xususiyatlari bilan harakatda bo`lgandi. O`rta asrlarda shahar huquqi ham katta ahamiyatga ega edi. Unga o`ziga xos odat huquqi sifatida qaralgan. Shahar huquqi o`zining xilma-xilligi bilan ajralib turgan, lekin uning umumiy belgilari ham bo`lgandi. Shahar huquqining asosiy manbai shahar xartiyalari hisoblangan. Shahar xartiyalari me`yoriy xarakterga ega bo`lib, shahar aholisining qirol bilan yoki alohida senorlar bilan kelishuvini aks ettirgan. Xartiyalarda va ularga asoslangan shaharlarning ichki reglamentlarida tinchlikni va tartibni saq-lash nazarda tutilgan, feodal odat huquqi bilan himoya qilinmagan fuqaro-larning muhim huquq va erkinliklari (shaharliklarning yashash va mulk huquqi , turar-joy daxlsizligi va boshqalar) tan olingan, savdo, hunar-mandchilik faoliyati tartibga solingan. 2 3 Prezumpsiya – ehtimol tutish, faraz qilish. 2 4 Promulgatsiya - qonunlar va xalqaro shartnomalarni belgilangan tartibda davlat ichida e'lon qilish. 2 5 Bulla – o`rta asrlarda Rim papalari tomonidan yuboriladigan noma yoki farmoyish. Ba'zan imperator yorlig`i ham bulla deb ataladi. 2 6 Kanon – xristianlarda diniy qonun-qoidalar. Kanonik huquq deb ham shunga nisbatan ishlatiladi. 31

Ichki va, ayniqsa, xalqaro savdoning asta-sekin rivojlanishi mahalliy partikulyar 2 7 xarakterga ega bo`lgan shahar huquqining aniq kamchilik-larini oshkor etgan. Shuning uchun XII asrdan boshlab savdogarlar o`rtasi-dagi munosabatlarda italyan va ispan shaharlari (Piza, Barselona va bosh-qalar)dan yozib olingan, dengiz va savdo odatlari to`plamlaridan o`zlashti-rib olingan xalqaro dengiz va savdo huquqi me`yorlaridan foydalanila boshlangan. Vaqt o`tishi bilan bunday to`plamlar Fransiyada ham tuzila boshlanadi. Ularning ichida XIII asrda tuzilgan savdo va dengiz odatlari Reestri (ro`yxati, ro`yxatlar daftari) ancha mashhur edi. U Oleronda tuzi-lib, Fransiya va Angliyaning ko`p port shaharlarida qo`llanilgan. Qirol ho- kimiyatining mustahkamlanib borishi bilan boshqa huquq manbalari ichida qirollarning qonun hujjatlari: nizomlar, ordonanslar, ediktlar, buyruqlar, deklaratsiyalar va boshqalar juda muhim o`rin egallagan. Filipp Chiroyli-dan boshlab (XIII asr oxiri - XIV asr) qirol hujjatlari ko`proq ordonanslar deb atala boshlandi. XVII asrning ikkinchi yarmigacha qirol qonunchiligi tizimga solinganligi va undagi materialning guruhlashtirilmaganligi bilan ajralib turmadi. Ordonans ko`pincha bir necha sohani o`z ichiga olgan. Masalan, 1566 yilgi Mulen ordonansi ipotekalarga 2 8 , sud dalillariga, pro-vinsiyalar gubernatorlarining vakolatlariga taalluqli me`yorlarni o`z ichiga olgan edi. Qirollik qonunchiligi ko`pincha deklarativligi (tantanaliligi) bi- lan ajralib turgan. Bu esa ularni sudlarida qo`llashda doimo qiyinchi-liklarni tug`dirardi. XVI asrning o`rtasiga kelib qirollarning ordonanslari shunchalik ko`payib ketgan ediki, General shtatlar qiroldan qonunchilikdagi anglashil-movchiliklarni va qarama-qarshiliklarni bartaraf etish maqsadida kodifi-katsiya qilishni bir necha marta talab qilgan. Shu munosabat bilan taniqli yurist Brisson tomonidan harakatdagi qirollik qonunlaridan tuzilgan keng kompilyatsiya 2 9 (qurama asar) tayyorlangan. U Genrix III kodeksi nomi bilan ma`lum bo`lib, 1587 yilda huquqiy asar sifatida e`lon qilingan va sudlarda katta nufuzga ega bo`lgan. XVII asrning ikkinchi yarmi va XVIII asrda, ayniqsa, qirol Ludovik XIV davrida kodifikatsiya ishlari ancha yuqori darajaga ko`tariladi. Kolber rahbarligi ostida qonunlarni isloh qilish bo`yicha maxsus Kengash tuzilgan. Bu vaqtda katta ordonanslar deb ataluvchi ko`pgina qirollik qonunlari chiqariladi. Ular mazmunan jinoyat huquqi va jarayoni, savdo va dengiz huquqi, vasiyatlar va boshqa huquq sohalarida huquqiy me`yorlarni kodifikatsiya qilgan. Biroq nisbatan uncha katta bo`lmagan ijtimoiy munosabatlarga daxldor bo`lgan, asosan ommaviy tartib bilan bog`liq qirollik qonunlari fransuz huquqini tizimga sola olmas edi. O`rta asrlarda fransuz huquqining qo`shimcha va nisbatan uncha ahamiyatga ega bo`lmagan manbai sifatida parlamentlarning, ayniqsa, Parij parlamentining sud tajribasi maydonga chiqadi. Ko`pgina masa-lalar, xususan, kutyumlarni qo`llash 2 7 Partikulyarizm – lotincha particule so`zidan olinib, “bo`lak”, “kichraymoq” degani. O`rta asrlarda bir davlat doirasidagi provinsiyalar, knazliklar va shaharlar huquqiy tizimining zichligi va xilma-xilligiga nisbatan partikulyarizm deyilgan. 2 8 Ipoteka - qo`zg`almas mulkni garovga olib beriladigan qarz yoki shunday qarz olish uchun garovga qo`yilgan mulk. 2 9 Kompilyatsiya – o`z fikr-mulohazalari bo`lmay, boshqa asarlardan qurama qilib yozilgan asar. Qonunlarning juz'iy yoki maxsus to`plami. 32

bilan bog`liq masalalar bo`yicha, alo-hida ishlar yuzasidan chiqarilgan parlament qarorlari me`yoriy-majburiy kuchga ega edi. Fransiyada huquqning feodal asosi shunda yaqqol ko`rinadiki, huquq dvoryanlar va ruhoniy-larning yerga nisbatan qat`iy imtiyozlarini mustahkamlaydi. XII asrga kelib erkin dehqonlar yer egaligi va boshqa shakllardagi allod egaliklar to`liq yo`qolib ketgandi. Feod asosiy va yagona yer mulkchiligi sifatida o`rnatilgandi. XIII asrda butun Fransiyada "senorsiz yerlar bo`lmaydi" degan tamoyil qaror topgan edi. Qirol hokimiyatining kuchayishi bilan legistlar va qirol sudyalari mamlakatdagi butun yerlar qirol nomidan ushlab turiladi degan tamoyildan kelib chiqdilar. Fransiyada yerga egalik huquqining boshqa sof feodal belgisi uning bo`linib ketganligida edi. Qoida bo`yicha, yer bir shaxsning cheklanmagan mulki bo`lmagan, balki turli darajalarda turuvchi ikki yoki undan ortiq feodallar mulki sifatida maydonga chiqqan. Mulk huquqining bo`linib ketganligini ayniqsa glossatorlar yuridik jihatdan asoslab berganlar. Dastlab ular vassallarning yerga egalik huqu-qini yer uchastkasidan foydalanish va hosil olish huquqi sifatida klassik rim qoidasi (formulasi) (jus utendi ac fruendi) yordamida belgilaganlar. Lekin keyinroq ular rim huquqining klassik tamoyillaridan voz kechib, bir ashyoning o`ziga bir vaqtda bir necha mulk huquqining mavjudligi haqidagi yangi qoidani tuzadilar. Senorning "to`g`ridan-to`g`ri mulk huquqi" tan olingan (dominium directum), vassalning esa "foydali mulk huquqi" (dominium utile) tan olingan. Bu shuni anglatardiki, vassalning dehqonlarni turli yig`imlar olish yo`li bilan ekspluatatsiya qilish huquqi mustahkamlanadi. Senor yerning oliy egasi sifatida chiqib, ma`lum ma`muriy-sud huquqlarini va o`tkazil-gan yer uchastkasidan foydalanish ustidan nazorat qilish huquqini saqlab qoladi. Senordan yer olgan vassal bu yerni arer vassalga o`tkazish uchun XII asrgacha senorning roziligi olinishi lozimligi talab qilinar edi. Keyin-chalik u mustaqil amalga oshirilishi mumkin bo`ldi, lekin bunda odat hu-quqida nazarda tutilgan taqiqlarga rioya etish lozim edi. Qoida bo`yicha, kutyumlar arer-vassallarga senordan olingan feodning 1/3 qismidan 1/2 qismigacha miqdorini o`tkazishga ruxsat beradi. Biroq XIII asrdan senorning, so`ngra esa qirolning roziligisiz cherkovlarning yer egaligini o`tkazish taqiqlangan, zero, bunda "lenning 3 0 jonsizlantirilishi" sodir bo`l-gan edi. Shu tariqa mulkning oliy egasi bunday yerlarini yo`qotib borgan. Cherkov harbiy xizmat o`tash majburiyatiga ega bo`lmay, yerni tobora o`z qo`lida mustahkamlar edi. Yer egasining ko`chmas mulkka oid huquqlari xususiy emas, balki oila-urug` huquqi sifatida ko`rilgan. Shuning uchun urug` yerlariga egalik qilish qarindosh- urug`lar tomonidan nazoratga olinar edi. XIII asrga qadar yer egasining yerni sotishi uchun qarindosh-urug`larining roziligi talab qilinardi. Keyinchalik bu talab biroz yumshatilgan, lekin qarindoshlar oila mulkini bir yil-u bir kun ichida qayta sotib olish (retrak) huquqini saqlab qolganlar. Agar oila boshlig`i vafot etsa va uning bolalari 3 0 Len – o`rta asrlarda feodal tomonidan o`z vassallariga berilgan yer-suv; mulk va undan olinadigan soliq, o`lpon. 33Fe odal larning yerga egalik huquqi

bo`lmasa, oila mulki oilaga qaysi shajara bo`yicha kelib tushgan bo`lsa, o`sha shajaraga qaytarilgan. Odat huquqi mamlakatida yerga egalik huquqining o`ziga xos ko`ri-nishi (konstruksiyasi) ishlab chiqilgan. Bu yerdagi kutyumlar boshqacha, maxsus egalik huquqi (sezina)ni tan olgan. Sezina - senorga qarashli yerga egalik qilishni bildiradi. Biroq sezina an`anaviy huquq deb tan olinar va mulk sifatida sud orqali muhofaza qilinardi. Amalda sezina feod shaklini olishi va vassalga investitura yo`li bilan o`tkazilishi mumkin edi. Yerga egalik qilish huquqi yer uchastkasiga egalik muddatining o`rnatilishi munosabati bilan turg`un xarakter kasb etgan. Dastlab odat huquqi buning uchun qisqa muddat (bir yil va bir kun) nazarda tutgan. Keyinchalik esa bu muddat 10 yildan 30 yilgacha uzaytirildi. Feodal yer egaligi huquqining o`ziga xosligi, shuningdek, dehqonlarning egalik qilish huquqlari bilan chambarchas bog`liqligi bilan ham xarakterlanadi. Bu huquqlar cheklan-gan, lekin doimiy edi. Dastavval dehqon o`z chek yerini senorning rozili-gisiz begonalashtira olmasdi. Biroq senor ham, hatto, shaxsiy qaram servni o`zboshimchalik bilan yerdan haydab yubora olmasdi. XIII asrdan boshlab senziva dehqonlarning yerga egalik qilishining asosiy shakli bo`lib qoladi. Senziva egasi shaxsiy majburiyatlardan ozod etilib, yerni tasarruf etishda katta erkinlik oldi. Biroq dehqonlarning yerga nisbatan huquqi ilgarigidek senorning yer egaligi huquqining hosilasi sifa-tida ko`rilardi. Shuning uchun ham dehqon xo`jaligi turli feodal yig`im-larni yelkasida og`ir yuk sifatida ko`tarib turishga majbur etilgan edi. O`z dehqonlaridan kun sayin o`sib borayotgan rentani olishga intila-yotgan senorlar ham, shuningdek, dehqon xo`jaliklaridan soliqlar undirib turgan qirol hokimiyati ham senzitariylarning egalik huquqlari kengaytiri-lishidan manfaatdor edilar. Shu sababli dehqon (ayniqsa, mutlaq yakka hokimlik davrida) o`z senzivasini sotish, hadya qilish, garovga qo`yish yoki boshqa yo`l bilan birovga o`tkazish huquqlarini olgan. Biroq, bunda dehqon yer egasi bilan tegishlicha hisob-kitob qilishi va o`rnatilgan tsenzni o`z vaqtida to`lashi lozim edi. Qirollik yuristlari, xazina manfaatlaridan kelib chiqib, senzivani deyarli to`liq mulk deb hisoblanishi lozimligi haqidagi tezisni asoslab chiqdilar. Zero, ularning tasdiqlashlaricha, rasman faqat mulkdan qirollik soliqlari - talyalar olinishi mumkin edi. Bunda ular senor mulki bilan senziva o`rtasidagi farqni, xususan, senorning senz va boshqa yig`imlar, ya`ni feodal renta olishdan iborat azaliy va abadiy huqu-qini ta`kidlashni ham unutmadilar. 1789 yilgi inqilobga qadar yerga nisba-tan feodal mulkchilik huquqi dehqonlarning jamoa yerlaridan foydalanish huquqlari bilan ham uyg`unlashib (qo`shilib) ketgan edi. Chunonchi, chor-va boqish, o`tin tayyorlash uchun jamoa mulki (o`rmonlar, o`tloqlar va boshqalar)dan foydalanish, shuningdek, jamoa a`zolarining birovning yer uchastkasidan hosil yig`ishtirib olingandan so`ng qolgan boshoq, somon va hokazolarni yig`ishtirib olish huquqlari nazarda tutilgan. XVI asrdan boshlab dastlabki kapital jamg`arish jarayoni jamoa yerlari taqdiriga sezilarli ravishda ta`sir qila boshladi. Fransuz dvoryanlari tovar-pul munosabatlariga muqarrar tarzda tortildilar, lekin Angliyada bo`lganidek tsenzitariylarni er mulklaridan haydab yubora olmadilar. Shu tufayli fransuz dvoryanlari jamoa yer-mulklarini talon-taroj qilish siyo-satini juda faol yuritdilar. 34

Qirol hokimiyati xazina manfaatlaridan kelib chiqib, dastavval jamoa yerlarining egallab olinishiga to`sqinlik qildi. Biroq Ludovik XIV davrida maxsus farmon chiqarilib, unga ko`ra, dvor-yanlar xazinaga ma`lum miqdorda haq to`lash sharti bilan dehqonlar jamoasiga qarashli yerlarning uchdan bir qismini olib qo`yishlari mumkin edi. Haqiqatda esa jamoa yerlarining uchdan ikki qismi, ba`zan undan ham ko`prog`i olib qo`yilardi. Faqat shaharlarda yer mulkchiligi asosan patritsiy- byurgerlarning yuqori qismi qo`lida to`planib, rim huquqi ta`siri-da o`z huquqiy rejimi bo`yicha ba`zi munosabatlarda cheklanmagan xusu-siy mulkchilikka yaqinlashdi. Feodal xo`jalikning mahdudlilik xarakteri va mamlakatning hududiy tarqoqligi uzoq vaqtgacha tovar-pul munosabatlarining va demak, shartnoma huquqining rivojiga to`sqinlik qilardi. Biroq o`rta asrning so`nggi bosqichi davrida va kapitalizm vujudga kelishi arafasida ham, garchi shartnoma munosabatlari keng tarqalgan bo`lishiga qaramay, u o`zida feodalizm qoldiqlarini saqlab qolgan edi. Huquqning feodal xarakteri, hatto, oldi-sotdi shartnomasida ham namoyon bo`lgan. Ilk davrlarda ashyolarni, ayniqsa ko`chmas mulkni sotish tantanali shaklda amalga oshirilardi. Bu shartnomaning qat`iyligini ta`minlashi lozim edi. XIII asrdan boshlab, ayniqsa Rim huquqi ta`siri endilikda tobora sezilib borayotgan mamlakatning janubida muhim oldi-sotdi bitimlari yozma shaklda tuzila boshlandi, keyinroq esa notariuslar tomonidan tasdiqlanadigan ham bo`ldi. Bunday bitimlarning matni ko`pin-cha yagona shakllardagi ko`rinishda maydonga chiqqan. Chunonchi, so- tuvchi "halol va qora niyatsiz" ekanini, sotilayotgan ashyo unga meros bo`yicha qolganligini yoxud 30 yillik halol egalik qilish natijasida (yoki egalik qilib turishning boshqacha muddati orqali) o`tganligini, sotilgan ashyo xaridordan begonashtirilgan bo`lsa (eviksiya qilinsa - qonunga mu-vofiq olib qo`yilsa), javobgarlikni o`z zimmasiga olishini va hokazolarni maxsus ko`rsatib o`tardi. Dastlab nafaqat sotib olingan ashyoning narxini to`lash, balki sotilgan ashyoni o`tkazish ham lozim edi. XIII asrdan esa, savdo munosabatlari rivojlana borgani sari bunday shartnoma tomonlar uni tuzgan paytdan boshlab vujudga kelgan hisoblanardi va hali tayyor- lanmagan ashyolar ham shartnoma ob`yekti bo`lishi mumkin edi. Odat huquqida yerning oldi-sotdi shartnomasi ayniqsa, batafsil tarti-bga solingandi. Senor vassal tomonidan sotilayotgan feodni sotib olishda doimo ustuvor huquqqa, shuningdek, sotuvchining qarindoshlari singari sotilgan yerni kutyumlarda belgilangan muddat mobaynida qaytarib sotib olish huquqiga ega edi. Vaqt o`tishi bilan kelgusidagi oilaviy mojarolar-ning oldini olish maqsadida notariuslar ko`chmas mulkni sotish shart-nomasini rasmiylashtirishda sotuvchining oila a`zolarining, jumladan, 14 yoshga to`lgan bolalarning ham ishtirok etishlarini talab qila boshlagan. Kapitalistik munosabatlarning tug`ilishi va feodal xo`jalikning inqirozga yuz tutishi natijasida dvoryanlarning senoriylarini va dehqonlar-ning yerlarini (senzivalarni) sotish odatiy holga aylangan edi. XVII asrdan e`tiboran burjuaziya, avvalo, shaharlar atrofidagi dvoryanlarning yerlarini bajonidil sotib ola boshlaganlar. Ular bunday yerlarda yangi xo`jalik metodlarini joriy qilish maqsadini emas, balki dehqonlardan feodal renta olish imkoniyatiga ega bo`lishni ko`zlar edilar. Ko`pincha 35Majburiyat huquqi

oldi-sotdi shartnomasining ob`yekti yerning o`zi emas, balki aynan yer bilan bog`liq renta huquqlari bo`lib qolardi. X-XI asrlarda hali mulk olish-sotish nisbatan kam uchraydigan ho-disa bo`lib, feodallarning obro`-e`tiboriga to`g`ri kelmaydi deb hisoblan-gan bir paytda, hadya shartnomasi keng tarqalgan edi. Ko`pincha bu shart-noma oldi-sotdi bitimini niqoblagan, amalda ikki tomonlama va to`lovga asoslangan bo`lib qolgan. Mulkni hadya tariqasida oluvchi hadya qiluvchi-ga minnatdorlik belgisi sifatida ma`lum mulk (ot, qurol-yarog` va boshqa-lar)ni berish majburiyatini olardi. Hadya shartnomasidan, shuningdek, ko`pgina kutyumlarda nazarda tutilgan cheklashlarni chetlab o`tish uchun ham foydalanilgan. O`z navbatida odat huquqida hadya qiluvchi uchun, jumladan, urug` mulkini hadya qilish bilan bog`liq cheklashlar o`rnatilgan edi. 1731 yilda hadyalar haqidagi maxsus qirollik ordonansi chiqarilib, unga binoan odat huquqi tartibga solindi va kodifikatsiya qilindi. Bunga ko`ra, agar nikoh shartnomasi bilan maxsus ko`rsatilmagan bo`lsa, biror kishining o`limidan keyingi hadyalar (niqoblangan vasiyat) taqiqlandi. Mutlaq yakka hokimlik davrida Fransiyada yerlarni ijaraga berish (arenda) shartnomasi keng tarqalgan. Bunday shartnoma qishloqqa kapi-talistik munosabatlarning kirib kelishiga ko`maklashdi. XVI-XVIII asrlar-da ko`p dvoryanlar o`z xo`jaliklarini tashlab qo`yganlar, haydaladigan yerlaridan voz kechganlar, ularni qismlarga bo`lib, ma`lum to`lov yoki hosilning bir qismi evaziga ijara tariqasida taqsimlaganlar. Bunday shart-nomalar dastlab bir yilga tuzilgan, biroq asta-sekin ularning amal qilish muddati bir, ikki, uch va hokazo yillarga uzaytirib borilgan va, hatto, ba`zan ijarachining butun hayoti davomida kuchini saqlab qolgan. Dehqonlarni bunday shaklda ekspluatatsiya qilish dvoryanlarga katta foyda keltirgan. Chunki ijara to`lovining miqdori (senzdan farqli o`laroq) odatlar bilan belgilanmagan va vaqti- vaqti bilan oshib borishi mumkin edi. Bundan tashqari, ijaraga berilgan yerlar, senziva yerlardan farq qilib, shartnoma muddati tugagandan so`ng senorning ixtiyoriga qaytarilardi. Inqilob arafasidagi davrda burjuaziya dvoryanlarning yerlarini sotib olib, tez-tez qisqa muddatli (5-10 yilga) ijaraga berib turdi. Ijara munosabatlari borgan sari mulkning keng doirasini qamrab ola boshlagan. Ko`pincha boyigan dehqonlar va burjuaziya senorlardan yerlarni bir yilga ma`lum to`lovlar evaziga yoki bir necha yilga banalitetlar huquqi bilan yoki feodal rentaning boshqa turlari bilan ijaraga olardilar. O`rta asrlarda Fransiya huquqida qarz shartnomasi muhim o`rinni egallagan. XII-XIII asrlardagi bir qator qarz hujjatlarida qarz shart-nomasining rimcha formulasi (mituum) dan foydalanilgan, lekin u keng tarqalmagan edi. Kanonik huquq qarz uchun foyizlar olishni taqiqlardi. Biroq Fransiyada bu vaqtda eng yirik qarz beruvchi cherkov bo`lganligi sababli, uning o`zi bunday taqiqni chetlab o`tish yo`lini topgan. Ba`zi hollarda qarzdor kreditorga oldindan ma`lum summani (qarzga olgan summasining 25 foizigacha) to`lar va bu foiz hisoblanmasdi. Boshqa hollarda qarzdor o`z zimmasiga kreditorga daromadning ma`lum qismi ko`rinishida belgilana-digan renta to`lash majburiyatini olardi. Vaqt o`tishi bilan qarz shartnoma- sida yerlarni garovga qo`yish tez-tez qo`llanila boshlanadi. Bunga ko`ra, qarzdor yer 36Ishlab chiqarish va savdoning davlat tomonidan tartibga solinishi

uchastkasini garovga qo`yar, bunday yer uchastkasidan olin-gan daromad kreditorga kelib tushar va bu esa qarzni to`lashda hech qanday hisobga olinmas edi. XIV-XV asrlardan boshlab Fransiyada endi shahar a`yonlari, sud-xo`rlar qarz beruvchilar sifatida chiqa boshladilar. Ular garovga qo`yilgan yer yoki renta olish huquqi evaziga yirik feodallarga va hatto qirolning o`ziga ham pul qarz berar edilar. Absolutizm davrida sudxo`rlik operatsiyalari shunchalik keng tarqaldiki, natijada bu dvoryanlarning umumiy noroziligiga sabab bo`ldi. XVIII asrda maxsus qirollik ordonansi bilan garovga qo`yilgan yerning kreditorga o`tishiga olib keladigan mulkning garovga qo`yilishi taqiqlandi. Biroq, hali XII asrdan buyon, ayniqsa cherkovning sudxo`rlik operatsiyalarida, qarz shartnomasi bo`yi-cha kafolat uchun ipoteka (ko`chmas mulkni garovga olib beriladigan qarz)dan foydalanib kelinardi. Bunda garovga qo`yilgan yer qarzdorning o`zida qolardi, lekin u o`rnatilgan rentani to`lab turishi lozim edi. Savdo va sudxo`rlik kapitalining rivojlanishi, bank opertsiyalarining o`sishi savdogarlar, bankirlar, dallol va boshqalarning faoliyatini maxsus tartibga solishni talab qilgan. Xalqaro savdo amaliyotini hisobga olgan holda, 1673 yilda savdo haqidagi qirollik ordonansi chiqarilgan va u maz-kur hujjatning muallifi nomi bilan Savari kodeksi deb ataldi. 1681 yilda esa dengiz savdosi haqida ordonans chiqariladi. Bu hujjatlarda savdogar-larning huquqiy holati va savdo shirkatlari tashkil etish tartibi belgilangan, shuningdek, xalqaro va dengiz savdosi amaliyotida ishlab chiqilgan max-sus institutlarga oid me`yorlar, jumladan, veksel, bankrotlik, straxovanie va boshqalar belgilangan. Shu tariqa Fransiyada mulkiy munosabatlarni tartibga soluvchi umumiy me`yorlar (fuqarolik huquqi) bilan bir qatorda savdo huquqining alohida me`yorlari vujudga kela boshlaydi va oqibatda bu mamlakatda xususiy huquqning dualizmiga olib keladi. O`rta asrlarda Fransiya huquqining feodal xarakteri, shuningdek, savdo va ishlab chiqarish faoliyatining har tomonlama siqib, cheklab qo`yilishida ham namoyon bo`ldi. Bu qirol xartiyalari va shahar huquqi me`yorlarida shahar hayotining tabaqaviy korporativ tuzilishining mustah-kamlanishi bilan tarixan bog`liq edi. Hunarmandchilik sexlari va savdo-garlar gildiyalari uchun imtiyozlar nazarda tutuvchi o`rta asrlar huquqi xususiy tadbirkorlik yo`liga o`tib bo`lmas to`siqlar qo`yib, shartnoma munosabatlaridagi erkinlikni cheklab qo`yardi. Fransiyadagi huquqiy tarti-botlar sexlar va savdogarlarning savdo faoliyatigagina emas, balki ishlab chiqarishning ichki tizimi va uning texnologiyasiga ham taalluqli bo`ldi. Bu xom ashyo turlari va uni qayta ishlash usullarini, ishlab chiqarish jarayoni, mahsulot turlari va tayyor mahsulotlar sifati va hokazolarning batafsil belgilanishida o`z ifodasini topdi. Dastlabki vaqtlarda hunarmandchilik va savdoning rivojlanishi, ayniqsa feodal o`zboshimchaliklar sharoitida, ishlab chiqarish va savdo faoliyati uchun aniq huquqiy chegaralarning o`rnatilishi ularning tartibga solinishiga va hatto himoya qilinishiga ko`maklashdi. Biroq, vaqt o`tishi bilan ishlab chiqarish va savdo monopoliyasining chakana tartibi ancha ilg`or kapitalistik munosabatlarning rivojlanishi yo`liga to`siq bo`la bosh-ladi. Aynan shu sababli XVI asrdan boshlab Fransiyada ayrim sexlarga qirol qonun hujjatlari bilan ba`zi qo`shimcha imtiyozlar berilishiga qara-may, sex tizimi o`z o`rnini monofaktura ishlab chiqarishiga bo`shatib, tanazzulga yuz tutadi. 37

Fransiyada monofakturalarning tez o`sishiga absolutizm davrida o`tkazilgan va davlatning xo`jalik hayotga faol aralashuvini nazarda tutgan merkantilizm va proteksionizm siyosati yordam berdi. Proteksionizm siyo-sati ayniqsa XVII asrning ikkinchi yarmida J.Kolber davrida keng qo`lla-nildi. Davlat daromadlarini oshirishga urinib, Kolber chetdan keladigan mahsulotlarning mamlakatga kiritilishini chekladi, xom ashyoning chetga chiqarilishini taqiqladi, tayyor mahsulotlarning chetga chiqarilishini esa rag`batlantirdi va bu bilan Fransiyada xususiy tadbirkorlikning rivojlanishi uchun ancha qulay shart-sharoitlar yaratdi. Kolber manufaktura tashkilot- chilariga monopol imkoniyatlar o`rnatuvchi qirollikning imtiyozli patentla-rini berdi, ularga davlat subsidiyasi (yordamga beriladigan pul, mablag`-lar)ni taqdim qildi. Tashkil etilgan qirollik monofakturalari (inqilob arafa-sida ular 514 ta bo`lgan) ko`pincha zarar keltiradigan bo`lib chiqdi. Biroq, ular Fransiyada kapitalistik sanoatning vujudga kelishiga ko`maklashdi. Xalqaro savdo bilan shug`ullanuvchi ba`zi savdo kompaniyalari (Ost-Indiya, Vest-Indiya, Levantiya va boshqalar) ham davlat kapitali ishtirokida tashkil etilib, ular xazinaga foydadan hissa ajratib turgan. Bu davrda hukumat davlat zayomlari tizimidan ham foydalandi va vaqti-vaqti bilan foizli davlat obligatsiyalarini chiqarib turadi. Bunday qimmatli qog`ozlarni oluvchilar hammadan avval sudxo`r burjuaziya bo`ldi. U qiroldan qarz olib, o`zi uchun muhim imtiyozlarni qo`lga kiritgan edi. Savdo va sanoatning sof feodal usullar bilan tartibga solinishi absolutizmning soliq siyosatida, jumladan, qo`shimcha soliqlarning, masalan, tuz, vino sotish uchun soliqlarning ancha oshirilganligida ham o`z ifodasini topdi. Soliq zulmi dehqon xo`jaliklarining yelkasidagi og`ir yuk edi. U Fransiyada savdo-sanoat kapitalini shakllantirish uchun va ayni vaqtda burjuaziyaning sudxo`r va savdogar doiralari faoliyati uchun to`sqinlik qilmoqda edi. Sudxo`r va bankirlardan iborat ijarachilarning maxsus kompaniyasi Qirol xazinasiga katta miqdorda pul o`tkazib, ma`-lum hududda davlat soliqlarini olish huquqini qo`lga kiritardilar. Bu kompaniyalar o`zlarining xususiy soliq yig`uvchilariga ega edilar. Ular davlatning majburlov apparatidan foydalanib, aholidan o`rnatilgan miqdor-dan ortiqcha yig`imlar (garchand bu amalda rasman g`ayriqonuniy hisob-lansa ham) olar edilar. Otkup 3 1 tizimi dehqonlarni xonavayron qilgan, o`sib kelayotgan burjuaziya uchun esa og`ir yuk bo`lgan. Qirol hokimiyati alohida janjalli holatlarda haddan oshgan otkupchiklar ("zuluklar") ustidan sud jarayonlari o`tkazdi, vaqti-vaqti bilan (XVI asrning oxiri - XVII asr-ning boshlarida) otkup tajribasini qo`llamay qo`ydi. Biroq, umuman otkup tizimi 1789 yilgi inqilobga qadar gullab-yashnadi. Fransiyada ishlab chiqarish va savdoning davlat tomonidan tartibga solinishi oxir-oqibatda mamlakatning iqtisodiy rivojlanishi uchun ochiq-dan-ochiq to`sqinlik qila boshlaydi, jamiyatdagi sinfiy ziddiyatlarni kes-kinlashtiradi va nihoyat, burjua inqilobini yaqinlashtirgan omillardan biri bo`lib qoladi. Fransiyada nikoh va oila munosabatlari aso-san kanonik (diniy) huquq bilan tartibga solinardi. XVI-XVII asrlarda qirol hokimiyati nikoh-oila munosabatlariga davlat ta`sirini kuchaytirish maqsadida bir qator farmon-lar (ordonanslar) chiqarib, nikoh tuzishga oid cherkov me`yorlaridan che-kindi. Nikoh, garchand, ilgarigidek cherkov 3 1 Aholidan biror turdagi yig`im yoki soliq undirish huquqini hukumatdan sotib olish va sotib olingan shunday huquq. 38Oila va meros huquqi

daftarlarida qayd etilsa ham, endi faqat diniy marosim emas, balki fuqarolik holati dalolatnomasi sifatida ham ko`rila boshlandi. Nikoh tuzishda ota-onaning roziligi talab qilinmaydigan eski diniy qoida qayta ko`rib chiqildi. Endilikda ota-ona xohish- irodasini buzgan farzandlar meros huquqidan mahrum etilishi mumkin edi. Bundan tashqari, XVII asrda ota-onalar ularning roziligisiz nikoh tuzgan kyure (katolik ruhoniysi) harakati ustidan Parij parlamentiga shikoyat bilan murojaat qilish huquqini oldilar. Bunday holda kanonik huquq bo`yicha nikohni buzish mumkin bo`lmaganligi sababli, parlament uni noqonuniy tuzilgan deb e`lon qilishi mumkin edi, xolos. (Zero, parla-ment nikohni haqiqiy emas deb topa olmasdi). Natijada nikoh yuridik oqibatlar chiqarmagan. Er-xotinning shaxsiy munosabatlari (erning hukmronligi, xotinning unga so`zsiz itoat etishi, birgalikda yashash va hokazolar) ham kanonik huquq bilan belgilangan edi. Biroq oilada bolalarning ahvoli va er-xotin-ning mulkiy munosabatlari mamlakatning shimoliy va janubiy qismlarida turlicha bo`lgan. Odat huquqi mamlakatida ota-ona hokimiyati o`ziga xos homiylik sifatida ko`rilgan va bu asosan bolalarning voyaga yetguniga qadar saqla-nib qolgan. Bu yerda, shuningdek, er-xotin mulkining umumiyligi va uning er tomonidan boshqarilishi tartibi uzoq vaqtgacha harakatda bo`lgan. Janubda rim huquqi ta`siri ostida bolalar ustidan kuchli ota hokimiyati o`rnatilgan, lekin er va xotin mulkining alohidaliligi tartibi mavjud edi. O`rta asrlarning so`nggi davrida rim huquqi ta`sirida xotinning mulk huquqi sub`yekti sifatidagi huquqlari qisqargan. Janubda xotinning er roziligisiz tuzgan barcha bitimlari ahamiyatsiz deb tan olingan. Shimolda esa, aksincha, mulkning umumiyligi rejimi majburiy bo`lmay qoldi va er-xotinga mulkiy munosabatlarni o`zaro kelishuv asosida hal etishda katta erkinlik berilgan. Bu vaqtga kelib, Fransiyaning hamma joyida ota-onalarning (avvalo otaning) farzandlar ustidan hokimiyati kuchaydi. Farzandlar rim huquqida o`rnatilganidek, ota-onalar roziligisiz yuridik xatti-harakatlarni amalga oshira olmasdilar. Ota qirol ma`muriyatiga bo`ysunmaydigan bolalarni turmada saqlashni so`rab murojaat qilish huquqini qo`lga kiritgan. O`rta asrlarda Fransiya meros huquqida ayniqsa, mayorat instituti, ya`ni o`lgan kishining yer mulki meros bo`yicha katta o`g`ilga o`tkazilishi tartibi xarakterli edi. Bunday tartib feodal senoriylarning, shuningdek, dehqon xo`jaliklarining bo`linib ketishidan saqlar edi. Merosxo`rga o`zi-ning voyaga yetmagan ukalariga yordam berish, opa-singillarini erga berish majburiyati yuklangan. Fransiyaning janubida rim huquqi ta`sirida vasiyatlar keng tarqalgan edi. Bundan ayniqsa ruhoniylar manfaatdor bo`lardi. Chunki, vasiyat qilgan shaxsning vasiyati (xohish-irodasi)ni ijro etuvchisi ruhoniy hisoblanib, vasiyat qilingan mulkning bir qismi cherkov ixtiyoriga o`tardi. Garchi, shimolda vasiyat erkinligi qonuniy merosxo`rlar foydasiga ancha cheklangan bo`lsa ham, cherkov ta`siri ostida vasiyat bor-gan sari odat huquqiga ham kirib kela boshlaydi. Biroq, qonuniy meros-xo`rlarni qandaydir maxsus asoslar bo`lmasa, vasiyat yo`li bilan merosdan mahrum qilish mumkin emas edi. IX-XI asrlarda Fransiyada asosan ilk o`rta asrlardagi jinoyatlar va jazolar tizimi harakatda davom etgan. Jinoyat alohida shaxslarning manfaatlariga daxl-dor xatti-harakat (xususiy ozor yetkazish) sifatida ko`rilgan. Jazo esa, avvalo, xususiy 39Jinoyat huquqi

shaxslarga yetkazilgan ziyonni qoplashga qaratilgan bo`-lib, hali uncha qattiq va shafqatsiz ko`rinish olmagan edi. Biroq, XI-XII asrlarga kelib, jinoyat huquqining feodal belgilari ancha to`liq namoyon bo`la boshladi. Jinoyat xususiy ish bo`lmay qoldi. Endilikda feodal tartib bilan o`rnatilgan "tinchlikni buzish"ga jinoyat deb qarala boshlandi. Jinoyat huquqining aybsiz jinoiy javobgarlik, jazolarning qattiqligi, jinoyatlar tarkiblarining belgilanmaganligi kabi jihatlari rivoj-landi. Agar hali, bir tomondan, feodallar o`rtasidagi jinoyatlar va jazolar haqidagi masala huquqiy odatlar va feodal shon- sharaflar haqidagi tasav-vurlardan kelib chiqib, "tenglar sudi"da ko`rilgan bo`lsa, ikkinchi tomon-dan, senor o`z hokimiyati ostidagi dehqonlar uchun jinoyat ishlarida bir vaqtda ham qonun chiqaruvchi, ham sudya edi. U bo`ysunmagan dehqon-larga qarshi jinoiy repressiya qo`llay olardi. Senor o`z majburiyatlarini bajarmagan dehqonlarni ham jazolashi mumkin edi. Davlatning asta-sekin markazlashuvi va qirol hokimiyatining kuchayishi bilan XIII-XV asrlarda senorlik yurisdiksiyasi zaiflashadi va jinoyat huquqining rivojlanishida qirol qonunlarining roli oshib boradi. Jinoyat huquqi tobora faqat jazo uchun qo`llaniladigan (repressiv) xarakter kasb eta boshlaydi. Og`ir jinoyatlar sifatida ko`riladigan ishlar doirasi kengayadi va "qirollik holatlari" (qalbaki pul yasash, odam o`ldirish, nomusga tegish, o`t qo`yish va h.k.) deb nomlanadigan turkumga kiritiladi. Qirollar o`z qonunlari bilan kanonik huquq me`yorlarini to`ldirib, diniy sohaga ham faol aralasha boshlaganlar. Masalan, 1268 yildayoq Ludovik IX dinni, xudoni tahqirlaganlik uchun maxsus jazoni nazarda tutuvchi ordonans chiqargan. "Hazrati oliylarini haqorat qilish" tushunchasi bilan bog`liq qator yangi jinoyatlar paydo bo`lgan. 1357 yilgi Buyuk mart ordonansi jinoyatga "xususiy ish" sifatida qarashga batamom chek qo`yili-shiga yordamlashgan. Bunga ko`ra, jazolarning pul to`lash (jarima) bilan almashtirilishi taqiqlandi. Tabaqalar talabi bilan qirol og`ir jinoyatlar sodir etgan shaxslarni afv etish huquqidan mahrum etilgan edi. 1789 yilgi inqilobga qadar u yoki bu shaxsning jinoiy javobgarligi uning qaysi tabaqaga mansubligi bilan bevosita bog`liq edi. Dvoryanlarga faqat alohida hollardagina tan jazolari qo`llanilardi, boshqa hollarda esa bunday jazolar ko`pincha jarimalar va mol-mulkni musodara qilish bilan almashtirilardi. Ularni dorga osish yo`li bilan o`limga mahkum etishga yo`l qo`yilmasdi. Ruhoniylar uchun jinoiy javobgarlikning alohida tizimi mavjud edi. Shu bilan birga shaharliklar va dehqonlar qo`zg`olonlarini bostirishda qonuniylik haqidagi har qanday tushunchalar uloqtirib tashla-nar, sudda jazo berish bilan suddan tashqari jazo berish o`rtasidagi chegaralar tamomila yo`qolib ketar edi. Chunonchi, Jakeriya qo`zg`olonini bostirishda faqat ikki hafta mobaynida 20 ming kishi qatl etilgandi. O`rta asrlarda Fransiya jinoyat huquqida ob`yektiv ayblovga, ya`ni aybsiz jinoiy javobgarlikka yo`l qo`yilardi. Chunonchi, qirollik qonun-larida ba`zi siyosiy jinoyatlar uchun shahar korporatsiyalari a`zolarining, shuningdek, jinoyatchi oila a`zolarining, jumladan, uning bolalarining bir-galikdagi javobgarligi nazarda tutilardi. Qonunlar va kutyumlar umuman olganda o`z qilmishiga javob bera olmaslik (aqli norasolik) tushunchasini, ya`ni kishining ruhiy kasalligi tufayli o`z xatti-harakati ahamiyatini tushu-nishga qodir emasligini e`tiborga oladi. Lekin qator jinoyatlar bo`yicha, jumladan, "a`lo hazratlarini haqorat qilish" uchun aqli norasolar va voyaga 40

yetmaganlar ham jinoiy javobgarlikka tortilardi. Hatto jinoyatchilarning murdalari, shuningdek, odam o`ldirishga sabab bo`lgan hayvonlar va jonsiz narsalar ham jinoiy ta`qib ostiga olinardi. Absolutizm davrida qonunlar qirolga, davlatga va katolik cherkovga qarshi qaratilgan jinoyatlar tarkibini alohida batafsil ishlab chiqqan. Shu munosabat bilan "hazrati oliylarini haqorat qilish" tushunchasiga mos keladigan xatti-harakatlar doirasi ancha kengaydi. Qirolga yoki uning oila a`zolariga suiqasd qilish va davlatga qarshi fitna uyushtirish eng og`ir jinoyat hisoblangan. XVII asrda Rishele davrida "hazrati oliylarini haqorat qilish" sifatida ko`riladigan jinoyatlarning "ikkinchi pog`onasi" yaratildi. Bunga qirol ministrlariga, qirollik qo`shinlariga qo`mondonlik qiluvchi-larga, provinsiyalarning gubernatorlariga va boshqa oliy qirollik chinov- niklariga qarshi fitna uyushtirish, urush vaqtida xiyonat qilish, qochoqlik, josuslik qilish, qirollikning ruxsatisiz qal`alar qurish va boshqalar kirgan. Diniy jinoyatlar ham turlicha edi. Bular xudoni (dinni) tahqirlash, muqaddas joylarni va narsalarni oyoq osti qilish, kufrlik, jodugarlik, bid`at (din aqidalariga xilof ish, harakat yoki ta`limot) bilan shug`ullanish va boshqalarni o`z ichiga olgan. Bid`at tushunchasi boshqa diniy jinoyatlar tushunchasi singari juda noaniqligi bilan ajralib turgan va fransuz davlati rivojlanishining turli bosqichlarida o`zgarib turgan. Bid`atchilarni omma-viy suratda ta`qib qilish Reformatsiya davrida, ayniqsa, Genrix II ning 1547 yilda barcha protestantlarni o`tda kuydirishga buyurganidan keyin avjiga chiqqan edi. Kalvinistlar (gugenotlar)ni quvg`in qilish bu vaqtda ommaviy sudsiz jazolar (1572 yil Varfolomey kechasi 2 ming kishi o`ldi-rilgan) da, XVI-XVII asrlardagi qonli diniy urushlarda namoyon bo`ldi. Dastlabki kapital jamg`arilishi va dehqonlarning ommaviy xonavay-ron bo`lishi jarayoni munosabati bilan qirol ordonanslarida daydilarga, ishsizlarga qarshi maxsus jinoiy repressiya (ta`qib) choralari nazarda tutiladi. Bunda albatta avvalo yollanma mehnat tizimini yaratish asosiy maqsad qilib olingan edi. Keyinroq, 1764 yildagi maxsus qirollik or-donansi bilan yashash uchun mablag`i bo`lmagan shaxslar ko`p eshkakli kemalarda og`ir ishlarga jo`natilgan. Jazolar ham xuddi jinoyatlar singari qirollik qonunlari bilan aniq belgilanmagandi. Ularni qo`llash ko`p hollarda sudlarning xohishiga, ayblanuvchining tabaqaviy ahvoliga bog`liq edi. Hukmlar xalq oldida oshkora ijro etilardi. Bunda mahkumning azob-uqubatlari barcha ishtirok-chilarda qo`rquv tug`dirishi maqsadi ko`zlanardi. O`lim jazosi turli shakl-larda: otga bog`lab bo`laklarga bo`lib tashlash, to`rtga bo`lish, yoqib yuborish va boshqa shakllarda qo`llangan. Jazolarning ichida eng ko`p qo`llaniladigani tana a`zolariga shikast yetkazish va tan jazolari (tilini kesish, barmoqlarini kesish, qizdirilgan qisqichlar bilan qiynash va bosh-qalar) edi. Turmaga qamash jazosi ham keng qo`llana boshlangan. Bu jazo ilk davrlarda asosan cherkov sudlarida nazarda tutilgan. Asosiy va qo`shimcha jazo sifatida mol-mulkni musodara qilish ham qo`llanilgan. Bu ko`pincha, ayniqsa, burjuaziyaning katta boyligiga taalluqli bo`lsa, qirol xazinasiga katta foyda keltirib turgan. Fransiya jinoyat huquqida o`rta asrlarga xos bo`lgan belgi - jazoning og`irligi jinoyatning xarakteriga tamomila mos kelmasligi yaqqol namo-yon bo`lgan. Ayniqsa, bu qirollik sudlari tomonidan mol-mulkni musodara qilishdagi o`zboshimchaliklarida 41

yanada ko`proq ko`zga tashlanar edi. Bu esa o`z navbatida fransuz burjuaziyasining kuchli noroziligini tug`dirib, XVIII asrda ilg`or ideologlar tomonidan inqilobdan ilgarigi butun jinoyat huquqi tizimining tanqid qilinishiga sabab bo`ldi. XII asrning oxirigacha sud jarayoni ilgari franklarda bo`lgani kabi asosan ayblov xarakterini saqlab qolgan. Sud to`qnashuvi keng tarqalgan edi. Bu ikkala tomonning o`zaro roziligi bilan yoki tomonlardan biri ikkinchisini yolg`onchilikda ayblagan hollarda amalga oshirilardi. Huquqiy odatlarda sud duelini 3 2 o`tkazish tartibi batafsil ishlab chiqilgan edi. Senorlik sudlarida dehqonlar ishlarini ko`rib hal qilishda XI asrdayoq an`anaviy dalillar bilan bir qatorda qiynash usuli ham qo`llanila boshlandi va sud jarayoni o`zining ilgarigi tortishuvchilik xarakterini yo`qotgan edi. Bu vaqtga kelib cherkov sudlarida hali «rim-katolik» deb nomlangan jarayonning qidiruv (inkvizitsiyaga 3 3 oid) shakli o`rnatilgandi. Qidiruv jarayoni XII asrdan boshlab asta- sekin qirollarning va yirik feodallarning sudlarida ham joriy etilgandi. XV asrgacha qidiruv va ayblov jarayonlari parallel ravishda amal qilardi. Lekin ayblov jarayoni asta-sekin ordaliyalar va sud to`qnashuvlarining bekor qilinishi bilan yo`qolib bordi. Qidiruv jarayonining batamom mustahkamlanishi absolutizmning o`rnatilishi natijasida qator qirollik hujjatlari: 1498 yilgi ordonans, 1539 yilgi edikt va 1670 yilgi Katta jinoyat ordonansining chiqarilishi yo`li bilan sodir bo`ldi. To`g`ri, dastlab bu jarayon ekstraordinar (favqulodda, g`ayriodatiy) deb nomlangan, biroq aynan ushbu jarayon ko`p muhim jinoiy ishlarda qo`llangan. Aynan mazkur davrda kishini turmaga qamash uchun faqat qamoqqa olish haqidagi qirol buyrug`ining bo`m bo`sh blankiga uning ismi yozib qo`yilishi (letters de cachet) kifoya qilar edi. Qidiruv jarayonining birinchi bosqichi surishtiruv, ya`ni jinoyat va jinoyatchi haqidagi dastlabki va yashirin ma`lumotlarni yig`ish edi. Sud ishi qirollik prokurorining ayblovi, shuningdek, ayblanuvchi uchun maz-muni noma`lum bo`lib qolgan chaquvlar va shikoyatlar asosida qo`zg`atil-gan. So`ngra sud tergovchisi yozma dalillar to`plagan, guvohlar va ayblanuvchini so`roq qilgan, yuzlashtirish o`tkazgan. Qidiruv jarayonida ayblanuvchining aybdorligi nazarda tutilardi, shuning uchun qiynoqlar qo`llash uchun bitta guvohning ko`rsatmalari kifoya qilardi. Qiynoqlar usulini qo`llashdan asosiy maqsad "dalillar sarasi"ni, ya`ni ayblanuvchidan aybiga iqrorlikni olishga erishish edi. Sud ishlari yopiq sud majlislarida ko`rib chiqilardi. Bundan tashqari, sudlarda ishni ko`rishda tergov davomida yig`ilgan materiallar hal qiluvchi ahamiyatga ega edi. Shaxsan aybga iqror bo`lishdan tashqari, ikkita "ishonchga sazovor" guvohlarning ko`rsatmalari, ayblanuvchining o`z xat-lari, jinoyat sodir etilgan joyda tuzilgan bayonnomalar va boshqalar ham ayblanuvchining aybini isbotlovchi to`laqonli dalillar bo`lib hisoblangan. Garchand 1670 yilgi ordonans dalillarni oqlovchi va ayblovchi dalillarga bo`lishni nazarda tutgan bo`lsa-da, sud asosiy e`tiborni aynan keyin-gilariga qaratardi. Agar ayblovchi dalillar yetarlicha bo`lmasa, 3 2 Dvoryanlarning qilichbozlik yoki to`pponchabozlik bilan o`zaro yakkama-yakka olishuvi. 3 3 Inkvizitsiya – katolik cherkovning asoratiga qarshi kishilarni ta'qib va sud qilish uchun XIII-XIX asrlarda ta'sis etilgan sud-politsiya tashkiloti; qiynoq, azoblash degan so`zlardan olingan. 42Sud jarayoni

sudya qo`shimcha qiynovlar o`tkazishga ko`rsatma berishi mumkin edi. XIII asrgacha hukmlar qat`iy hisoblangan va ular ustidan shikoyat qilish mumkin emas edi. Sudyalarning qaroridan norozi bo`lgan shaxs ularni sud to`qnashuvlariga chaqirishi va navbatma-navbat ularning har biri bilan urushishi mumkin bo`lgan. Yuqori turuvchi syuzeren sudiga faqat "huquq-da xato bo`lgan" holda shikoyat qilish mumkin edi. XIII asrdan boshlab asta-sekin senorlik sudining har qanday qarori ustidan qirollik sudiga shikoyat qilish huquqi tan olinadi. O`z navbatida qirollik sudlarida ancha yuqoriroq turgan instantsiyaga apellyatsiya bilan murojaat qilishga yo`l qo`yiladi. Vaqt o`tishi bilan Parij parlamenti fuqarolik va jinoyat ishlari bo`yicha oliy apellyatsion sud bo`lib qolgan. Fransiyada, ayniqsa, inqilob arafasida ko`p sonli apellyatsion instantsiya-larning mavjudligi sud jarayonlarining uzoqqa cho`zilishiga va juda qimmatga tushishiga sabab bo`lardi. 43

O'xshashlar

Yangi davr Fransiya davlati va huquqi

Xitoy davlati va huquqi

Vizantiya davlati va huquqi

Yaponiya davlati va huquqi

ANGLIYA DAVLATI VA HUQUQI