Eвропа маърифатпарварларининг сиёсий-ҳуқуқий таълимотлари - Huquqshunoslik - Referatlar

Eвропа маърифатпарварларининг сиёсий-ҳуқуқий таълимотлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

85 KB

Ko'chirib olish

E вро па маърифатпарварларининг сиёсий- ҳуқуқ ий таълимотлари Режа: 1.Вольтернинг сиёсий-ҳуқуқий қарашлари. 2.Монтескьенинг сиёсий-ҳуқуқий қарашлари. 3.Руссонинг сиёсий-ҳуқуқий таълимоти. 4.XVII-XVIII асрларда Германия сиёсий-ҳуқуқий таълимотлари. 5.XVIII асрларда Италиядаги сиёсий-ҳуқуқий таълимотлар

Вольтернинг сиёсий ва ҳуқуқий қарашлари Франсуа-Мари Волтер (1694-1778) т а ъ к и д л а ш и ч а , эркинликка интилиш одамнинг табиий инстинктидир. Бу и н с т и н к т у н и н г ж о н с а қ л а ш и в а я ш а ш и у ч у н з а р у р ж ам ия тн и яр ат иш га ун да йд и. Ж ам ия т ин со нн инг такомиллашишига имкон беради. Вольтер нуқтаи назарига кўра, табиий қонунлар бу ақл қонунлари, инсониятга табиат инъом қилган қонунлардир. Инсон эркинликда яшашни истайди, шунга интилади. Эркинлик бу фикр эркинлиги, матбуот, виждон эркинлиги, ўзбошимчаликка йўл қўймасликдир-"Эркинлик фақат қонунларга қарам бўлишдан иборатдир",-дейди Вольтер.Вольтер демократия ва ҳалқ ҳокимиятчилигидан ўлгудай қўрқар эди. 1 У маърифатли абсолютизм тарафдори эди. Монтескьенинг сиёсий-ҳуқуқий қарашлари. Табиий ҳуқуқ назариясининг ривожланишига француз ф а й л а с у ф и м а ъ р и ф а т п а р в а р с и ё с и й м у т а ф а к к и р в а ҳуқуқшунос Шарль Луи Монтескье (1689-1775) катта ҳисса қўшди. Монтескье асарлари ичида унинг "қонунлар рухи ҳақида" асари алохида ўрин эгаллайди. Бу асарда баён қилинган таълимот буржуа дунёсининг сиёсий-ҳуқуқий фикр тарихи ва давлат муассасаларининг ривожланишига катта таъсир кўрсатди. Монтескье таълимотининг моҳияти ҳар бир халқ қонунларининг "руҳи" бир қанча конкрет шарт-шароитлар билан белгиланганлиги, бу шарт- шароитларнинг ҳар бири ў з и г а х о с а ҳ а м и я т к а с б э т и ш и н и а н г л а ш г а қаратилганлигидадир. Монтескье фикрича, қонун чиқарувчи биринчи навбатда иқлим билан ҳисоблашиши зарур. Иссиқ иқлим халқни нозиклаштиради ва эринчоқ қилади. Шунинг учун бу ерда жазо билан 1 История политических иправовых учений. В.С. Нерсесянц тахрири остида.М.1997.279 -бет

қўрқитиш одамларни ишлашга мажбур қилади. Давлат депотизм шаклида бўлади. Иқлимдан ташқари Монтескъе ернинг ҳосилдорлиги, тоғлар ва ороллар, текисликлар, иқтисодий аҳвол, диннинг роли ҳақида ҳам фикрлар баён қилади. Мўтадил иқлим қонунлар руҳига ижобий таъсир қилади, деб ҳисоблайди. Монтескье фикрича, географик муҳит жамият ривожининг бошланғич даврида хал қилувчи роль ўйнайди, чунки бу даврда табиат ва иқлимнинг таъсирини чеклашга қодир қонун чиқарувчи одамнинг ўзи бўлмаган қонун "рухини", унинг мазмунини белгиловчи муҳим омил давлатнинг бошқариш шакли, жамиятдаги сиёсий тузимдир. Бу омил географик омил таъсирини чеклаб қўйиши ҳам мумкин, деб ҳисоблайди Монтескье. Мана шунинг учун Монтескье давлат шаклларига алоҳида тўхталади. У учта т ў ғ р и д а в л а т ш а к л л а р и н и а ж р а т а д и : д е м о к р а т и я , аристократия ва монархия. Буларнинг барчасига таъриф беради ва ўзига хос ҳусусият ва белгиларини кўрсатади. Унинг ўзи конституцион монархия тарафдори эди. У деспотизмни қоралайди, уни табиий хуқуққа мутлоқ зид сиёсий тузум деб билади. Сиёсий тузумнинг қонунлар рухига таъсири ҳақидаги ф и к р л а р и н и М о н т е с к ь е э р к и н л и к в а у н и т а ъ м и н л а ш масаласи билан боғлайди. Унинг фикрича, эркинлик бу хавфсизликни хис қилишдир. Бу хиссиёт қонунларнинг хукмронлигидан келиб чиқади. Давлатдаги эркинликнинг энг мухим белгиси қонунчилиқдир. Бинобарин, сиёсий арбобнинг асосий вазифаси қонунчиликнинг таъминлаш чора ва воситасини топиш ва кўрсатиб беришдан иборатдир. Бундай восита, дейди Монтескье, ҳоким иятлар тақсимлаш принципини жорий қилишдир. Мана шу принцип жорий қилинган давлатдагина эркинлик таъминланиши мумкин. Бу сиз деспотизм хукм суради. Монтескьенинг ҳокимиятларни тақсимлаш таълимоти ўз замондошлари орасида машҳур бўлди. Бу таълимот XVIII аср охири

Француз буржуа революциясининг констетитуцион ҳужжатларида ўз аксини топди. Масалан, 1789 йилги "Инсон ва гражданин хуқуқларининг Декларацияси" да шундай дейилган: "Ҳуқуқлардан фойдаланиш таъминланмаган ва ҳокимиятларнинг тақсимланиши ўрнатилмаган жамият констетитуцияга эга эмас". Ҳокимиятларни тақсимлаш принципи 1787 йил АҚШ конституциясида ҳам ўз аксини топган. Кейинчалик бу принцип барча демократик давлатлар, жумладан Ўзбекистон Реепубликаси Конституциясида ҳам ўз аксини топди.

Руссонинг сиёсий-ҳуқуқий таълимоти. XVIII асрда табиий ҳуқуқ назариясида икки йўналиш пайдо бўлади. Улар жамиятда ёмонлик қандай пайдо бўлган деган муаммони ҳал қилиш билан бир-биридан фарқ қиларди. Биринчи йўналиш вакиллари Жан Жак Руссо (1702-1778) Жольен Офре де Ламетри (1709-1751) ва бошқалар фикрига кўра, инсон ибтидоий ҳолатда эркин ва мустақил бўлган, бахтли ҳаёт кечирган, одамлар ўртасидаги муносабатлар адолатли табиий қонунлар билан тартибга солинган. Табиат ёмонликнинг вужудга келишига сабаб бўлиши мумкин эмас. Бу ибтидоий жаннатнинг бузилиб кетишига хусусий мулкчиликнинг пайдо бўлгани ва натижада одамларнинг бой ва камбағалларга бўлиниб кетиши сабаб бўлди. Руссонинг фикрича, давлат ҳукмронликни мустаҳкамлаш, хусусий мулкни қўриқлаш учун пайдо бўлган. Б у о д а м л а р о р а с и д а т е н г л и к н и я н а д а к у ч а й т и р д и . Айниқса деспотик давлатларда инсон қулга айланган. Инсон эркин туғилган, лекин у ҳамма ерда кишанлангандир. Бу ҳолатдан чиқишнинг қонуний йўли нимадан иборат, деган саволга Руссо ўзининг машҳур "Ижтимоий шартнома" номли асарида жавоб беришга ҳаракат қилади. Руссонинг фикрича, қонун чиқаришда бутун халқ иштирок этгандагана эркинлик таъминланади. Давлат демократик принципларга амал қилгандагина одам йўқотган табиий эркинлиги ўрнига сиёсий эркинликка эга бўлади. У ҳокимиятга бўйсунади, лекин деспотизмдаги қулликдан озод бўлади. Барчага таъаллуқли умумий ироданинг хато қилиши мумкин эмас. У доим умумий манфаат учун хизмат қилади, дейди Руссо. Қонун умумий ироданинг ифодаси бўлиши керак. Агар бу шарт давлатда амалга оширилса фуқаролар э р к и н б ў л а д и л а р , ч у н к и у л а р ў з л а р и қ а б у л қ и л г а н қонунларга бўйсунадилар. Руссо халқ суверенитети тарафдоридир. Унинг фикрича, суверенитет бўлинмас, ягона, бегоналаштирилмайди, унга

фақат халқ эгалик қилади. Ижтимоий шартноманинг асосий талаби шундадир. Давлат хокимияти шу талабга мос ҳолда ташкил қилиниши керак. Бунда инсон табиий ҳуқуқларининг маълум қисми сақланади, дейди Руссо. XVII_XVIII асрларда Германияда сиёсий ҳуқуқий таълимотлар Х V I - Х V I I а с р л а р Г е р м а н и я д а т а б и и й ҳ у қ у қ мактабининг йирик номоёндалари Пуфендорф , Томазий , Лейбниц , Вольф каби мутафаккирлар ижод қилдилар . Германияда ҳуқуқ фанининг дунёвий фан сифатида ривожланишига биринчилардан бўлиб, С Пуфендорф (1632-1694) ҳисса қўшди. Унинг қарашларида жамиятнинг давлатчилик пайдо бўлгунга қадар, табиий ҳуқуқ концепцияси катта ўрин эгаллаган. Унинг фикрича: давлатнинг ҳуқуқий асоси икки хужжатга боғлиқдир. Улар хусусий шартнома (pacta) ва мурожаатнома (decretum). Давлатнинг асосий вазифаси инсониятнинг тинчлиги ва тартиб учун жавобгарликдадир. Бир гуруҳ шахсларнинг давлатга қарши ҳаракати қонундан ташқари деган фикрни билдиради. Юриспруденциянинг назарий ривожланишига ҳисса қўшган инсонлардан бири Х. Томазий (1655-1728) ҳисобланади. Унинг қарашларида ҳуқуқ ва ахлоқ нормалари чуқур тахлил қилинади. У ахлоқни ҳуқуқдан устун қўяди: “Агарда ким аҳлоқий жиҳатдан етук шахс бўла олмаса, ундай шахс яхши сиёсатчи бўла олмайди”. Георг Вильгельм, Фридрих Гегельнинг ҳуқуқий қарашлари. Немис файласуфи Георг Вилгельм Фридрих Гегель (1770-1831) хуқуқ таълимотига катта ҳисса қўшди. Унинг "Руҳ фенаменологияси", "Мантиқ илми", "Ҳуқуқ фалсафаси" каби асарлари фалсафа ва ҳуқуқий таълимотлар тарихида алоҳида ўрин эгаллайди.

Гегельнинг ҳуқуқ фалсафасига кўра, инсон табиий ҳ о л а т д а т а б и а т г а м у т л о қ қ а р а м б ў л г а н . Б у ҳ о л а т д а зўравонлик, варварлик, маданиятсизлик хукм суради. И н с о н и я т н и н г б у х о л а т д а н ч и қ а р у в ч и я г о н а в о с и т а фуқаролар жамиятининг ташкил этишдан иборат. Фақат фуқаролик жамияти ҳар бир одам эркинлигини таъминлашга қодир ҳуқуқнинг пайдо бўлишига шароит яратади. Фуқаролик жамиятида ҳуқуқ одамлар эркинлигининг чеклашга қаратилган ҳатти-ҳаракатларга бархам беради, шахс ҳаёти, соғлиги, мулки, ор-номус ва қадр-қимматини мухофаза қилиш учун хизмат қилади. Гегельнинг ҳуқуқ таълимотининг марказий тушунчасини эркинлик тушунчаси ташкил қилади. Эркинлик инсоннинг асосий сифатидир. Эркинлик ирода эркинлигада, хаётий фаолиятдаги хилма-хил иродавий ҳаракатларда намоён бўлади. Бу эркинликлар орасида граж данлик эркинликлари, сўз эркинлиги, сиёсий ва виждон эркинликлари алоҳида аҳамият касб этади. Иродавий харакат хар доим турли сабаб, истак ва ниятлар билан боғлиқдир. Бироқ бундан инсон харакати тўлиқ ташқи омиллар билан белгиланади, деган хулоса чиқмайди. Эркинлик соҳиби инсон ташқи омиллар таъсирига қаршилик кўрсатмаган ҳолда ҳам ҳар доим фаолдир. Унинг харакатлари хамма вақт унинг ўзига боғлиқдир. Қонунлар, дейди Гегель, умумий ироданинг ифодалайди ва барча учун баробар. Ҳар бир индивид умумий иродага бўйсунади. Унинг харакатини хамма хуқуқ нормаларига мос деб бахолайди, чунки харакатида барча ўзининг шахсий иродасини намоён бўлгандай ҳис қилади. Ҳар бир одам ўзининг индивидуаллиги орқали ифодаланган умумий иродани ўзида мужассамлайди. Мана шу умумий ирода хуқукни амалга ошириш, умумий қонунларни конкрет индивидга етказиш имкониятини яратади. Оддий онг учун эркинлик ўзбошимчаликка ўхшаш бир нарса бўлиб тўйилади. Бироқ ўзбошим чалик нисбий эр ки нли кд ир . Ма зм ун

ж иҳ ат да н у ҳа ра ка т п ре дм ет иг а боғлиқ, яъни у шу ҳаракат предм ети билан чекланган. "Мутлоқ эркин ирода нисбий эркин иродадан, ёки ў з б о ш и м ч а л и к д а н ш у б и л а н ф а р қ л а н а д и к и , м у т л о қ ироданинг предмети ироданинг ўзидир, нисбий эркин ироданинг предм ети чекланган бир нарсадир. Нисбий и р о д а н и , м а с а л а н , н а ф с н и ф а қ а т п р е д м е т н и н г ў з и қизиқтиради". Ҳуқуқ ўзбошимчалик, ярамас истак ва ниятларнинг чеклаш учун хизмат қилади. У эркин ироданинг хақиқий амалга ошириш воситаси ва шартидир. Ҳуқуқнинг инсон табиий ва зарурий қисматлари қизиқтирмайди. Ҳуқуқ инсоннинг индивидуал истакларини таъминламайди, чунки и н д и в и д н и н г э н г я х ш и и с т а к л а р и ҳ а м н о қ о н у н и й ҳ а р а к а т л а р г а , я ъ н и б о ш қ а о д а м л а р э р к и н л и к л а р и н и ч е к л а ш г а о л и б к е л и ш и м у м к и н . Ҳ у қ у қ н о р м а л а р и жиноятчига нисбатан адолатлилигини у англайдими ёки англолмайдими ҳуқуқ учун аҳамияти йўқ. Ҳуқуқни бу масала қизиқтирмайди. Ҳуқуқ умумий ирода ифодасидир. Буни фуқаролар биладими; билмайдими? ёки ҳуқуққа риоя қилиш сабаблари қўрқишданми ёки мукофот олиш умидиданми ҳуқуқ ўз йўлида ривожланаверади, Гегель фикрича, хуқуқ-бу одамларнинг бир-бирига бўлган муносабатидир. Одамнинг эркинлик доирасини чекловчи ҳар қандай ҳаракат ҳуқуққа зид ҳаракатдир. Ҳуқуқий муносабат одамнинг шахс сифатида тан олишни талаб қилади. Г е г е л ь ф и к р и ч а , ҳ у қ у қ и й м у н о с а б а т л а р д а в л а т томонидан амалга оширилади. Давлат ҳуқуқий муносабатлар орқали жамиятни бирлаштиради, феъл-атвор, маълумот, фикр ва ҳаракатлар тарзини бирлаштиришга кўмаклашади. Шунинг учун ҳуқуқ замирида алоҳида ҳар бир одамнинг эрки ётиши керак. Мана шу эркнинг таъминлаш бир вақтнинг ўзида менинг шахсий эркимнинг хам таъминлаш демакдир. Конкрет ш ах с ҳу қу қл ар ин и бу зи ш б ар ча ни қа др - қ им м а ти ни хақоратлайди. Умумий ироданинг ўзида номоён этувчи шахсларни бир-

биридан индивидуал фарқ қилишга қарамай, ҳуқуққа ифодаланган умумий ирода барчанинг бойлигидир. Ҳ у қ у қ н у қ т а и н а з а р и д а н б о ш қ а о д а м л а р н и н г эркларининг чекламайдиган харакатга рухсат берилади. "Тўғрисини айтганда, хуқуқ фақат тақиқлайди, буйруқ бермайди, нимаики тақиқланмаган экан, демак унга рухсат", -дейди Гегель. Гегельнинг ҳуқуқий назарияси хуқуқ ривожига янги жиҳатларни киритди. Гегельгача бўлган табиий ҳуқуқ назариялари одамлар ўз табиатига кўра табиий ҳуқуқларга эгадирлар, бундан ташқари жамиятда табиий ҳуқуқдан фарқ қиладиган, ижобий ҳуқуқ хам мавжуд. Бу ҳуқуқ кўп жихатлари билан табиий ҳуқуқ таъмойилларига тўғри келмайди, аслида эса табиий ҳуқуқ мазмунига мос келиши керак, деган ғояни асослашга ўринган эди. Бутун маърифатпарварлик даври шахснинг табиий ҳуқуқ нормаларининг тиклаш учун кураш билан боғлиқ бўлди. Гегель бу икки турдаги ҳуқуқни бир-бирига қарама-қарши қўймайди. Унинг айтишича, фуқаролик жамияти туфайли якка шахс эркини таъминлашга қаратилган махсус ҳуқуқлар пайдо бўлади холос. Гегель фикрича, фуқаролик жамияти ва давлатнинг пайдо бўлишига табиий зарурият, табиат қонунларининг қатъий таъсири билан бир вақтда эркин ирода таъсири хам сабаб бўлди. Шу нуқтаи назардан фуқаролик жамият ва давлат ҳуқуқ ва ахлоққа асосланган индивидуал халқ руҳи, халқнинг коллектив онгидир. Халқнинг умумий иродасини ҳуқуқ орқали таъминлаган давлатгина адолатлидир. Фуқароларнинг давлатга нисбатан муносабати унинг буйруқ ва талабаларига кўр-кўрона бўйсунишида эмас, унга бўлган ишончда ва оқилона бўйсунишда намоён бўлади, дейди Гегель. Гегель ўз замоносидаги Прусс давлатини қўллаб- қувватлайди. Гегель томонидан ошкора баён қилинган идеал, бу конституциявий кучли хукуматдир. Гегель ҳукмдор ўзининг инжиқликлари асосида бошқариши мумкин, деган қарашга қатъий қарши

чиқади. Гегель қонун ва ҳуқуқ асосида бошқариладиган давлат тарафдори эди. Гегельнинг сиёсий ва ҳуқуқий таълимоти келгуси сиёсий ва ҳуқуқий фикр тарихига катта таъсир кўрсатди. Гегель фалсафаси консерватив қарашларга ҳам, танқидий оппозицион қарашларга ҳам, ўзларининг концепцияларини асослашга кенг имконият яратар эди. Бу хол Гегель таълимотининг хар хил ғоявий нуқтаи назардан талқин қилинишларида яққол кўзга ташланади. A дабиётлар: 1. Адилходжаева С.М. Либерализм: эволюция идей от прошлого до настояҳего. Монография. –Т.: ТДЮИ, 2002. –120 с. 2. Бобоев Ҳ.Б. Сиёсий ҳуқуқий таълимотлар тарихи. –Т.: ТДЮИ, 2003. – 205 3. Бобоев Ҳ.Б. Ўзбек давлатчилиги тарихи. –Т.: “Фан”, 2004. – 294 б. 4. Исламов З. Обҳество. Государство. Право. –Т.: Адолат, 2001. 695 б. 5. Исломов З.М. Давлат ва ҳуқуқ: умумназарий масалалар. (Давлат назарияси). –Т.: Адолат, 2000. –272 б. 6. Исломов З.М. Ҳуқуқ тушунчаси, моҳияти, ижтимоий вазифаси. –Т.: ТДЮИ, 2004. –138 б. 7. Исломов З.М.Фукаролик жамияти: кеча, бугун, эрта. –Т.: ТДЮИ, 2003. –87 б. 8. История политических и правовўх учений. Под редакцией Лейста. Учебник для ВУЗов –М.: Норма, 2001. –680 с.

9. Мухамедов Х.М. Ислом ва давлат назарияси муаммолари. –Т.: Адолат, 1998. –39б. 10. www.akadmvd.uz

O'xshashlar

XVII-XVIII 17-18 асрларда европа маърифатпарварларининг сиёсий-ҳуқуқий қарашлари

Ақшнинг Mустақиллик учун кураш даври сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлари

Акшнинг Mустакиллик учун кураш даври сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлари

Қадимги юнонистонда сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар ( Кадимги Юнонистон сиёсий ва хукукий таълимотлари

АҚШдаги сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар