Демократик жамият курилишида кучли ижтимоий химоя ва адолат тамойиллари. - Huquqshunoslik - Referatlar

Демократик жамият курилишида кучли ижтимоий химоя ва адолат тамойиллари.

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

129.5 KB

Ko'chirib olish

Демократик жамият курилишида кучли ижтимоий химоя ва адолат тамойиллари. РЕЖА: 1. Ўзбекистонда ижтимоий ҳимоя сиёсати. 2. Ўзбекистонда ижтимоий ҳимоя тизимининг хусусиятлари. 3. Ўзбекистонда ижтимоий ҳимоя тизимида инсон омили. 4. Ижтимоий ҳимоя тизимининг жаҳон тажрибаси.

1. Ўзбекистонда амалга оширилаётган ислоҳотларнинг муҳим натижаларидан бири ижтимоий ҳимоя сиёсатининг демократик жамиятни барпо этишдаги ўрнини ва аҳамиятининг ортиб бориши билан белгиланмоқда. “Бугунги кунда ижтимоий ҳаёт соҳасидаги салбий ҳолатларни бартараф этиб, одамлар турмуш даражасининг кескин пасайиб кетишига йўл қўймасдан, аҳолининг ҳимояга муҳтож қатлам ва гуруҳларини ижтимоий муҳофазасини таъминлаган ҳолда, Ўзбекистонда ижтимоий-сиёсий барқарорликни ва фуқаролар тотувлигини сақлаб қолишга муваффақ бўлдик.” 14 Дарҳақиқат, бозор муносабатларига ўтиш даврида мамлакатимизда кучли ижтимоий ҳимоя тизими шакллантирилди ва ҳозирда уни такомиллаштириш муҳим масала бўлиб қолмоқда. Бугунги кунда ижтимоий сиёсатни амалга оширишда сифат жиҳатдан янги босқичга ўтиш эҳтиёжи пайдо бўлди. Шу муносабат билан аҳолини ижтимоий қўллаб-қувватлашнинг замонавий тизимига ўтиш жараёни кечмоқда. Адолат тушунчасининг келиб чиқиши (социогенези) тўғрисидаги таълимотни буюк аждодимиз Абу Наср Форобий яратишга уринган. Буюк мутафаккир адолат ғоясини жамиятнинг асосий даврларига тадбиқан қараб чиққан. Бунда у инсоният жамиятининг келиб чиқишида табиий эҳтиёжлар ётишини, бу эҳтиёжларни уйғунлаштириш эса адолат туйғусини шакллантиришини таъкидлаган эди. Шарқ мутафаккири Конфуцийнинг ғояларини давом этирган ҳолда Форобий адолатнинг юксак тушунчаси

инсониятнинг маърифий даврига тўғри келганлигини таъкидлайди. Бу даврда хусусий мулк ўрнатилади ва у кишиларнинг ўзаро тенгсизлигини келтириб чиқаради. Шуниси муҳимки, тенг тақсимлашни ифодалаган адолат тушунчаси энди мулк таъсирида тенгсизликни ифода эта бошлайди. Бу тушунчанинг ўзи хусусий мулкни ўрнатишда иштирок этади. Демак, адолат тўғрисидаги тасаввурлар инсониятнинг оддий эгалитаризм, яъни барча баравар бўлган ҳолдаги даражасидан юқори кўтарила бориши натижасида янада тўлароқ шакллана борган. Тенглаштирувчи қоида бўлган, зўрликни акс зўрлик билан мувофиқлаштирувчи восита сифатида даъволар тенглигини ўрнатиб келган адолат тушунчаси хусусий мулкка асосланган жамиятда янгича мазмун касб эта бошлаган. Энди жамият ижтимоий муносаботларни мувозанатга келтиришнинг янги тизимига муҳтожлик сеза бошлади. Юз берган улкан ижтимоий ўзгаришлар кишилар онгида, 14 . Қаранг: Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг Иккинчи чақириқ Олий Мажлиснинг тўққизинчи сессиясидаги (2002 йил 29-30август) маърузасида баён этилган асосий вазифалар ва қоидаларни

кенг ёритиш бўйича ташкилий-маърифий тадбирлар Дастури. –Т.: Ўзбекистон, 2002. Б.10. дунёқарашида, сиёсий-ҳуқуқий фикрда, ахлоқий нормаларда ижтимоий адолат ғоясининг узил-кесил шаклланишига олиб келган. Бу ҳақда Шарқнинг бошқа бир мутафаккири – Абу Али ибн Сино қизиқарли фикрларни баён қилган. Унинг фикрича, ўзаро боғлиқлик ва алмашув жараёнида инсонлар бир- бирларини қандайдир муҳтожликдан ҳоли этадилар. Бунинг учун инсонлар ўртасида ўзаро келишув зарур бўлиб, бу келишув туфайли адолат қоидалари ва қонунлари ўрнатилади. Ижтимоий ҳаётда адолатпарварликни қатъий туриб ҳимоя қилган таълимотлардан бири тасаввуф фалсафасидир. Тасаввуф намоёндалари бошқа шарқ мутафаккирлари сингари ўз умидларини маърифатли ва одил шоҳга боғлайдилар, у орқали барча ижтимоий иллатларни бартараф этиш мумкин, деб ҳисоблайдилар. Тасаввуф намоёндалари ҳоким ва халқ, шоҳ ва салтанат муносабатларида донолик билан адолатли иш тутиш, давлатни адолатли қонунлар орқали бошқариш, қабул қилинаётган тадбирларнинг халқ томонидан қўлланиши каби ижтимоий муаммоларни кўтарадиларки, бу халқпарвар тузум идеалларини улуғлаштирди. Тасаввуфнинг кўпгина намоёндалари шоҳлар, ҳокимлар, амалдорлардан

адолатни кутиб ўтирмай, ўз амалий фаолиятларида унга амал қилиш билан ўрнак бўлганлар. Ҳасан Барий, Абдулла Ансорий, Абдулҳасан Ҳарақоний, Баҳоуддин Нақшбанд, Абдураҳмон Жомий, Алишер Навоий, Хўжа Аҳрор Валий, Маҳдуми Аъзам Косоний кўпинча шоҳ ва ҳокимлар адолатсизликларига қарши чиқиб, мазлумларни дадил ҳимоя қилганлар, ҳақиқат учун курашганлар. Шарқ мут афаккирлари адолатни асослашда лирик-руҳий, маънавий- ахлоқий жиҳатдан ёндашганлар. Зеро, шарқона жамиятларда азалдан адолат тушунчасига ҳамоҳанг тарзда «ҳақ», «меъёр», «ҳақиқат», «бурч» тушунчалари қадрланиб келинган. Шунингдек, жамоа манфаати, оиладаги тартиб- интизом, эътиқод ва маънавийлик юқори баҳоланган. Ғарб мутафаккирлари эса кўпроқ ҳуқуқий, амалий, кундалик ҳаёт муаммолари нуқтаи назаридан фикр юритганлар. Шунинг учун ҳам шарқдагидан анча фарқли тарзда «эркинлик», «тенг ҳуқуқлилик», «эрк» тушунчаларига кўпроқ даражада аҳамият берилган. Шу билан бирга индивидуализм, индивиднинг тартиб-интизоми, ҳуқуқ адолатга олиб борувчи воситалар сифатида қадрланади, маънавийликдан ҳам кўра рационализм мустаҳкам ўринга эга бўлган. Президент И.А. Каримов таъкидлаганидек, биз шунчаки демократик давлат эмас, балки адолатли демократик давлат қуришга интиляпмиз. Адолатга интилиш - халқимиз маънавий - руҳий дунёсига

хос энг муҳим хусусият. Адолатпарварлик ғояси бутун иқтисодий ва ижтимоий муносабатлар тизимига сингиб кетиши, ижтимоий кўмаклашув механизмида ўз аксини топиши керак. 15 Дарҳақиқат, Ўзбекистонда ҳуқуқий демократик давлат 15 . Қаранг: Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. Т.3. -Т.: Ўзбекистон, 1996. Б. 355. ва бозор иқтисодиётига асосланган фуқаролик жамиятини барпо этишда адолат омили муҳим ўрин тутади. Шу маънода адолат тушунчаси, унинг эркинлик, демократия ва барқарор тараққиёт ғоялари билан муштарак жиҳатлари бугунги кунда ҳам замонавий мазмун касб этмоқда. Лекин тарихан оладиган бўлсак, ижтимоий адолат ғояси инсониятнинг бутун тарихи орқали ўтиб келган. Шу билан бирга жамиятни адолатли ташкил этиш орзуси ва унинг ҳаётдаги ҳаққоний мавжудлиги ўртасида доимо зиддият бўлиб келган. Шунга қарамай уни «нақд қилиб қўйишга» уриниш тўхтамаган. Шу нуқтаи назардан инсоният цивилизациясининг бутун тарихи ижтимоий адолатни кенгайтириш тарихи ҳамдир. Албатта, шарқ ва ғарб жамиятларидаги бу каби қадриятлар бир-бирига зид эмас, улар ўзаро уйғунликда умуминсоний қадрият даражасида жамият ҳаётида ижтимоий

адолат қоидаларининг барқарор бўлишига хизмат қилади. Шарқ ва ғарб анъаналарида асрлар давомида шаклланиб келган бу каби тушунчалар ҳамда қадриятлар мустақиллик даврида жамиятимизда умуминсоний ғоялар сифатида қайта шаклланиши шу жиҳатдан катта аҳамиятга эга. Зеро, бу жамиятимизда инсонпарварлик, бирдамлик, инсон эрки ва масъулиятини, манфаатлар уйғунлиги, қонун руҳи ва демократия қадриятлари асосида амалга оширишга ва шу тариқа ижтимоий адолатни мустаҳкамлашга хизмат қилади. Умуман, мустақиллик даврида одамларимиз онгида ижтимоий адолатнинг янгича тушунчасининг шаклланиши мамлакатимиз келажаги ва ислоҳотлар муваффақияти гаровига айланмоқда. Адолатли жамият қуриш ҳақидаги умуминсоний орзулар ва қарашларни янги жамият барпо этиш манфаатларига бўйсундириш муҳим амалий масала бўлиб турибди. Биз барпо этаётган жамият инсонпарвар бўлмоғи зарур. Бунда демократик моделларни кўр-кўрона кўчириб олмасдан, балки илғор демократик жамиятлар тажрибасини танқидий ўрганиш асосида фуқаролик жамиятини қуриш эҳтиёжларига хизмат қилдириш талаб этилади. Аҳолининг ёрдамга энг муҳтож қатлами - болалар, ёлғиз қариялар, ногиронларга ижтимоий ёрдам кўрсатиш ва уларни қўллаб-қувватлаш ишларини аниқ мўлжалли тарзда амалга ошириш зарур. Шу боис, ислоҳотларнинг ҳозирги босқичида ижтимоий кўмаклашув тизимини такомиллаштириш, аҳолини ижтимоий ҳимоялашнинг таъсирчан механизмини

шакллантириш давом эттирилмоқда. Муайян моддий ёрдам аниқ оилаларга етиб бориши, жамиятнинг ижтимоий заиф қатламларига мўлжалланган табақалаштирилган ёрдам бўлиши ва ҳақиқатан ҳам бундай ёрдамсиз кун кечиролмайдиганларга бориб тегиши лозимлигини ҳаётнинг ўзи кўрсатмоқда. Лекин ҳозирги Пайтда фақатгина аҳолининг ижтимоий заиф қатламларига давлат томонидан шунчаки моддий ёрдам кўрсатиш-гина эмас, балки жамият аъзоларининг аксарият қисмини фундаментал эҳтиёж ва манфаатларини қондириш ва рўёбга чиқаришда аввало, уларнинг ўз ташаббуси, интилиши ва масъулиятини кучайтириш асосидаги ижтимоий ҳимоя тизимини такомиллаштириш вақти етди. Айнан шу маънода ижтимоий соҳада амал қилиб келаётган устувор тамойиллар, хусусан, қонун устуворлиги, ислоҳотларни босқичма-босқич жорий этиш, кучли ижтимоий сиёсат каби тамойиллар ижтимоий ҳимоя тизимини ривожлантиришда муҳим амалий аҳамият касб этади. Ҳар қандай демократик жамият муайян маънода ижтимоий асосларни бирламчи манба сифатида қабул қилади. Ижтимоий асослари бўлмаган жамият ўз тараққиётида собит бўла олмайди. Шу маънода демократик жамият тараққиёти учун кучли ижтимоий ҳимоя ва адолат тамойиллари муҳим рол ўйнайди. Умумий маънода ижтимоий ҳимоя демократик ҳуқуқий давлат томонидан

фуқаролар, турли жамоаларнинг ҳуқуқларини таъминлаш билан чекланиб қолмай, улардан амалда фойдаланишни кафолатлаш, амалга ошириш учун барча шарт-шароитларни яратиб беришни англатади. Шу маънода инсонлар давлат учун эмас, давлат халқ учун хизмат қилади, бу инсон ва унинг қадр- қимматига ҳурмат деб баҳоланади. «Ижтимоий ҳимоя», «ижтимоий адолат» тушунчаларининг шаклланиб бориши инсониятнинг демократик тафаккури билан боғлиқдир. Хусусан, Абу Наср Форобийнинг «Фозил одамлар шаҳри» асарида ифодаланган фозил жамият ғояси бугунги кундаги демократик жамият концепциясига ҳамоҳангдир. Форобийнинг фозил жамият концепциясига кўра, бахт-саодатга интилувчи жамиятда қонун устувор бўлиб, бутун ижтимоий ҳаёт ана шу устувор тамойил асосида тузилади. Шу маънода фозил жамиятда аввало эркинлик мавжуд бўлади. Унда адолат, эркинлик ва тенглик тушунчалари кун тартибида бўлиб, бу меъёрлар фозил жамиятнинг асоси бўлади. Шу билан бирга, Форобий фикрича, жамият давлат билан кучлидир. У етуклашган сайин ўз аъзоларини ҳимояга ола боради. Шуни ҳам алоҳида айтиш керакки, агар ўтмиш мутафаккирлари ижтимоий кафолатланиш учун инсон фаоллиги масаласини илгари сурган бўлсалар, Форобий қарашларида инсонни ижтимоий

кафолатлашда жамиятнинг роли алоҳида уқтирила бошланди. Демак, жамият ҳам ҳимоя воситаси бўлишга масъул, деган ғоя илгари сурилган. Ўзбекистонда кучли ижтимоий ҳимоя муаммолари сиёсат даражасига кўтарилди. Бунинг учун эса даставвал қонунлар тизими яратилди, кескин табақаланишдан холи бўлган мулкдорлар синфи шакллантирила бошланди ва ниҳоят, иқтисодий тараққиёт инсон манфаатларига йўналтирилаяпти. Бир сўз билан айтганда, «давлатнинг ижтимоий тизими билан халқ эҳтиёжлари ўртасидаги жарлик» бартараф этилди. Шу билан бирга бугунги кунда мамлакатимизда инсоннинг жамиятдаги ўрнини англаши, ўзини-ўзи тарбиялай олиши ва ўзини-ўзи тараққий эттира олишига масъулиятининг кучайиб бориши ижтимоий ҳимоя тизимини амалий жиҳатдан мустаҳкамлашга кўмаклашиши зарур. Демократик жамиятнинг моҳияти шундаки, адолат ва ҳақиқат ғояси ижтимоий ҳаётнинг барча соҳаларини қамраб олади. Жамиятда мулкий жараёнларнинг объектив ўзгариши юз бераётган бир пайтда жамиятнинг кескин табақаланишига, яъни ошиб-тошиб кетган бойлару камбағал-қашшоқларга бўлиниб кетишига йўл қўйилмайди. Шу маънода ижтимоий ҳимоя муҳофазага муҳтожларни давлат ҳимоясига олишдир. Шу билан бирга, ижтимоий ҳимоя инсоннинг жамиятдаги муносиб ўрнини белгиловчи ва фаоллигининг юксалишини таъминловчи асосий кўрсаткичдан бирига айланади.

ХХI аср бошларида демократик тамойилларнинг устувор келиши кўзга ташланади. Ижтимоий ҳимоя тизими ҳам ҳозирги замон давлатчилигининг ўзига хос демократлашувидаги асосий омиллардан бири бўлиб хизмат қилмоқда. Лекин, “жамиятнинг кам таъминланган табақаларини ижтимоий ҳимоя қилиш” тамойили ҳозирги замон тараққиёт концеПциясида янгича йўналишдир. Маълумки, ҳатто барқарор тараққиёт ва демократияга эришган бугунги Европа мамлакатлари ҳам ўз вақтида бундай амалиётни четлаб ўтган эдилар. Ўзбекистонда эса ушбу тамойилни амалга ошириш учун ҳукумат дастурлари ишлаб чиқилди ва амалга оширилди. Бу ислоҳотларнинг ҳар томонлама чуқурлашиши учун қулай шароит вужудга келтириш учун зарур эди. Ҳозирда, айтиш мумкинки, Ўзбекистон ижтимоий сиёсатида ана шу аниқ натижага эришилди. Бу реал йўналишга эга бўлган амалий босқичдир. Ижтимоий ислоҳотлар концепцияси, Ўзбекистонда уларни амалга оширишнинг асосий босқичлари жамиятда айнан барқарорлик ва хавфсизлик тизимининг мустаҳкамланишига қаратилди. Натижада Ўзбекистон ижтимоий сиёсатида барқарор ўзгаришларга эришилди. Жаҳон экспертларининг хулосаларига кўра, айнан ушбу концепция Ўзбекистоннинг ижтимоий тараққиёт босқичига киришига асос бўлди. Хусусан, яқинда БМТнинг ЮНИСЕФ ташкилоти томонидан турли давлатлар ижтимоий ривожланиш бўйича эълон қилган қиёсий тадқиқот натижалари ҳам фикримизни тасдиқлайди.

Ўзбекистонда юритилаётган ижтимоий сиёсатдаги ўзгариш жамият табақаларининг манфаатларини ҳимоя қилишда амалий аҳамият касб этиши зарур. Айнан ушбу ижтимоий талаб бажарилсагина, Ўзбекистонда амалга оширилаётган кучли ижтимоий сиёсатнинг асосларидан бири – ижтимоий тотувлик сақланади. Ижтимоий тотувлик устувор бўлган жамиятдагина кучли ижтимоий сиёсат юритиш учун имконият яратилади. Аммо ижтимоий тотувлик ўз-ўзидан келиб чиқмайди. Зеро, ҳар қандай жамиятда турли ижтимоий тафовутларнинг бўлиши табиий ҳолдир. Мутахассислар фикрича, бу ижтимоий тафовутлар қуйидаги гуруҳлар ўртасида маълум маънода ижтимоий фарқларнинг мавжудлигида ўз ифодасини топади: -турли ижтимоий қатламлар; -кўпмиллатли давлатларда аҳолининг этник гуруҳлари орасида; -аҳолининг диний гуруҳлари орасида; -марказ ва минтақалар орасида; -эркаклар ва аёллар орасида; -турли авлодларга мансуб одамлар орасида. Бу тафовутлар Ўзбекистон жамиятида ҳам кўзга ташланади. Шу сабабли имкон қадар айтиб ўтилган тафовутлар кўринишини камайтириш борасида чора-тадбирлар амалга оширилиб борилиши ижтимоий сиёсатнинг мақсадларидан биридир. 2. Ўзбекистонда ислоҳотлар бошланган дастлабки йиллардаёқ, кучли

ижтимоий ҳимоя тизимини яратишдан мақсад,инсонга муносиб турмуш ва фаолият шароитларини вужудга келтиришдан иборат, деб белгиланган эди. Мамлакат Президенти И.А.Каримов «Ўзбекистоннинг ўз янгиланиш ва тараққиёт йўлига асос бўлган энг муҳим қоидалардан бири бозор иқтисодиётига ўтишнинг барча босқичларида олдиндан кучли ижтимоий сиёсатни ўтказишдир» 1 Албатта, ижтимоий ҳимоя тизимининг ривожи мамлакат иқтисодининг аҳволига тўғридан-тўғри боғлиқдир. Аввало, нодавлат секторининг муайян даражада тараққий этиши, маҳаллий товар ишлаб чиқарувчилар мавқеининг мустаҳкамланиши иқтисодий ривожланиш учун таянч ва асосий манба бўлиб хизмат қилади. Бу эса ўз навбатида ижтимоий сиёсатнинг реал амалга ошиши учун замин яратади, ижтимоий ҳимоя тизимининг янада такомиллашиб, замон талабига мос бўлиб боришига олиб келади. Бу ҳол Ўзбекистон ижтимоий сиёсатининг тадрижий шаклланишида муҳим аҳамият касб этади. Гап шундаки, ижтимоий ҳимоянинг давлат сиёсатидаги ўрни ғоят муҳимдир. Бунинг бир қанча сабаблари бор. Биринчидан, Ўзбекистон аграр мамлакат бўлиб, унинг кўпгина ҳудудларида ишлаб чиқаришнинг технологиялашуви эндигина оёққа турмоқда;

Иккинчидан, мамлакат аҳолисининг 65% қишлоқда яшайди. Аграр соҳанинг яхши ривожланмаганлиги аҳолининг бу қисми орасида ҳимояга муҳтож оилаларнинг кўплигига сабабчи бўлади. Бу эса ўз навбатида уларни ижтимоий ҳимоялаш вазифасини қўяди. Учинчидан, мамлакат аҳолиси орасида ёшлар катта салмоққа эга, бу эса ёшларни ижтимоий ҳимоя тизими орқали муҳофаза қилишни талаб этади. Ижтимоий адолатнинг моҳияти ҳар бир шахс ўз қобилият ва имкониятларини намоён қила олиши учун тўлиқ имкониятлар яратиш, бунда уларнинг фаровон турмуш кечиришларига эришиш жараёнида тўлиқ намоён бўлади. Кишиларнинг жамиятдан олаётган улушлари (иш ҳақи, даромадлари, мукофотлари, унвону мансаблари) уларнинг жамият ривожига қўшаётган ҳиссаларига (меҳнати, қобилияти, заковати, алоҳида хизматлари, сармояси ва ҳ.к.) мос келиши шу маънода инсон ривожи имкониятларига боғлиқ. Албатта, инсон фақат нон билан тирик эмас. Инсон тараққиётини ҳаёт даражасигина эмас, ҳаёт сифати ҳам белгилайди. Ҳаёт сифати эса инсон яшайдиган, меҳнат қиладиган ва бўш вақтини ўтказадиган соҳаларда шаклланади Ижтимоий инфраструктура инсон ҳаётида кучли таъсирга эга. Соғлиқни сақлаш шундай соҳалардан биридир. Мустақилликнинг дастлабки давридан бошлаб Президентимиз ташаббуси билан «Соғлом авлод учун» умумхалқ ҳаракати бошланган эди. Соғлом ва баркамол авлод учун кураш 1

Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Т.I. –Т.: Ўзбекистон. 322-б. мамлакатимизда давлат сиёсати даражасига кўтарилди ва ўзининг натижаларини бера бошлади. 2003 йилда Кадрлар тайёрлаш Миллий дастурининг бажарилиши, академик лицей ва касб-ҳунар коллежлар моддий техника базасини маблағ билан таъминлаш ва ривожлантириш Дастури доирасида академик лицей ва касб- ҳунар коллежлар қуриш ва қайта таъмирлашга 133,9 млрд. сўм маблағ сарфланиб, 5,2 минг ўқувчига мўлжалланган ўнлаб академик лицейлар, ўқувчиларга мўлжалланган ётоқхоналар, 86,6 минг ўқувчига мўлжалланган 114 касб-ҳунар коллежлари қурилди ва бугунги кунда уларда ёшлар таълим ва тарбия олишмоқда. Инсоннинг жамиятга фойда келтириши кўп жиҳатдан унинг ҳаёти қандай таъминланганлигига боғлиқ. Даставвал, ҳар бир оила ўз турар жойига эга бўлиши керак. Аҳолини тоза ичимлик суви билан таъминлаш, қишлоқ жойларни газлаштириш каби мураккаб муаммоларнинг ҳал қилиб борилиши ҳам инсонга муносиб ҳаётни таъминлашга қаратилгандир. Баҳоларни эркинлаштириш, савдо тизими ва маиший хизмат соҳасининг бир маромда хусусийлаштириб борилиши ҳам инсон манфаатларига зид келмайдиган тарзда амалга оширилиши лозим. Истеъмол молларининг кўпини ўзимизда етиштиришни таъминлаш учун маҳаллий ишбилармонларга ҳар томонлама ёрдам кўрсатиш, янги иш ўринларини ташкил этиш, қишлоқ жойларда савдо шахобчалари ва маиший хизмат муассаларини кўплаб барпо

этиш ана шу мақсадларга олиб борадиган йўлдир. Ўзбекистонда хусусийлаштириш жараёнларининг бориши ва хўжалик юритувчи субъектларининг мулкчилик шакллари бўйича таркиби, истеъмол молларини ишлаб чиқариш соҳасидаги ўзгаришларлар ана шундай йўналишга эга. Дунёда ҳозирги даврда аҳолини ижтимоий ҳимоя қилишда бир қатор моделлар мавжуд. Улардан бири Скандинавия мамлакатларида (Финландия, Швеция) қўлланилаётган социал-демократик модел бўлиб, бундай моделга кўра давлат ижтимоий ҳимоянинг барча масъулиятини ўз зиммасига олади. Неолиберал моделга кўра эса (АқШ) ижтимоий ҳимоянинг аксарият қисмини тадбиркорлар ва касаба уёшмалари бажарадилар. Неоконсерватив моделга кўра (Германия) ижтимоий ҳимоя давлат кафолатлари жавобгарлигида хусусий тадбиркорлар ва давлат федерал бёджети асосида олиб борилади. Ўзбекистонда ижтимоий таъминот асосан давлат бёджети ҳисобидан ташкил этилган бўлиб, бу тизим қатор ривожланган чет эл давлатларининг ижтимоий тизимидан қолишмайди. Давлат томонидан амалга оширилаётган ижтимоий ёрдамдан ташқари республикамизда норасмий ижтимоий ёрдам кўрсатиш-нинг анъанавий қадрият турлари ҳам мавжудки, уларнинг негизини қариндошчилик, қўшничилик, маҳаллачилик, ёру биродарчилик ёрдамлари, яъни халқимизнинг миллий урф- одатлари ташкил этади. Маҳаллий идоралар, корхоналар, жамоа ва хўжаликлар

ҳамда бошқа тадбиркорлик ташкилотларидан фуқаролар пенсиясига қўшиб берилаётган қўшимчалар, муҳтожларга кўрсатилаётган оталиқ ёрдамлари, байрам ва ҳайит кунлари беморларни зиёрат қилиш, турли хайр-эҳсонлар ҳам миллий урф-одатларимизнинг замонавий кўринишларидир. Булардан ташқари, ижтимоий ёрдам кўрсатишда нодавлат жамоат бирлашмалари ва хайрия ташкилотлари ҳам иштирок этмоқда. Албатта, муаммолар ҳам мавжуд. Жаҳон тажрибаси билан қиёслаганда, аввало, меҳнаткашлар манфаатларини ҳимоя қиладиган нодавлат ташкилотлар фаолиятини қайта кўриб чиқиш лозим. Хусусан, касаба уюшмалари ривожланган мамлакатларда ходимларни ижтимоий муҳофаза қилиш учун корхона эгаларига, иш берувчиларга доимо таъсир ўтказиб келадилар. Бизда эса ҳали бундай тажриба мавжуд эмас. Биринчи навбатда жамоат ташкилотлари, хусусан касаба уюшмалари фаолиятини тубдан яхшилаш, уларни меҳнаткашлар манфаатларини ҳимоя қилувчи кучга айлантириш бугунги кундаги энг долзарб масалалардан бири бўлиб қолмоқда. Мамлакатимизнинг ижтимоий ҳимоя тизими ривожини умумий тарзда қараб ўтиш ўринлидир. Маълумки,1991 йилда собиқ тоталитар тузум инқирозга учрагач, унинг ўрнида вужудга келган янги мустақил мамлакатлар демократияга асосланган жамият барпо этишда турли йўлларни танладилар.

Биринчиси, Европа ва Америка давлатлари тажрибасида кўрилган “фалаж қилиб даволаш” йўли эди. Кўпгина мамлакатлар ушбу «тезкор» йўлни танладилар. Бу мамлакатларда мустаҳкам қонунлар мажмуи ишлаб чиқилмасданоқ, жамиятни кескин тарзда демократлаштиришга ўтилди. Оқибатда бу ўз навбатида кўплаб мураккаб муаммоларни келтириб чиқарди. Иккинчи йўл - жамиятни босқичма-босқич ислоҳ қилиб бориш йўли бўлиб, бунда Ўзбекистон ташаббускор бўлди. Ўзбекистонда аввал қонунлар мажмуи яратилди, сўнг бозор инфраструктураси тизимини шакллантиришга эътибор қаратилди ва иқтисодиётни ислоҳ қилишга киришилди. Натижада жамият кескин ижтимоий ларзаларни четлаб ўтди. Бу биринчи навбатда ижтимоий ҳимоя тизимига ҳам тегишли эди. Айтайлик, 1992 йилда мамлакатда ижтимоий- иқтисодий аҳвол танг ҳолатда эди. Шундай шароитда кам таъминланган фуқаролар давлат томонидан ижтимоий муҳофаза қилиниши зарурлиги қатъий белгилаб қўйилди. Бу сиёсат давлатнинг ислоҳотчилик ролига таянган ҳолда амалга оширилди. Шу тариқа бозор иқтисодиётига ўтишда давлат назоратининг бўлиши ижобий натижалар берди. Биринчи босқич. Нархлар ислоҳоти ва нархларнинг эркинлаштириш. 1992 йил 10 январдан бошлаб. Иккинчи босқич. Республиканинг ички истилоҳ бозорини ҳимоя қилиш. 1992 – 1994 йиллар. Ўз ўрнида демократиянинг шарқона шакли хусусида фикр билдириб ўтиш

лозим. Яхши биламизки, Шарқ қадриятлари “инқилобий сакраш” дан кўра тадрижийликни устун билади. Шу сабабли азалдан Шарқ жамиятларида иқтисодий-ижтимоий, сиёсий ўпирилишлар нисбатан кам. Ўзбекистонда жамиятни демократлаштириш жараёни Шарқ ва ғарб демократия тамойиллари ўзаро уйғунлаштирилган ҳолда амалга оширилиши сабабли ҳам, тараққиётда босқичма-босқичлик, ҳаракатда эса қонун устуворлиги асосий хусусият касб этди ва ҳозир ҳам шундай бўлиб қолмоқда. Тан олиш керак-ки, Ўзбекистонда ижтимоий ҳимоя тизимини амалга ошириш учун шунчаки қулай шароит йўқ эди. Шунга кўра, 1994 йил 24 августда «Кам таъминланган оилаларни ижтимоий ҳимоя қилишни кучайтиришга оид тадбирлар тўғрисида» Президент Фармони қабул қилинди. Фармонга кўра, 1994 йил октябрдан аҳолини ижтимоий ҳимоялаш тизими такомиллаштирилди. Негаки, илгари фақат республика бюджети йўли билангина 30 та турли соҳа ва йўналишлар бўйлаб ижтимоий ҳимоя амалга ошириларди. Бундай ҳолат маблағларнинг сочилиб кетишига олиб келди. Натижада юқоридаги Президент Фармонига биноан 1994 йилда ижтимоий ҳимоянинг асоссиз тенглаштириш тизимидан аниқ мақсадли ва аҳолининг аниқ табақаларнинг қамраб оладиган тизимга ўтилди. Бу тизим бугунги кунга қадар ўзини оқламоқда. Ана шу Фармонга мувофиқ ёшларни ижтимоий ҳимоялаш

мақсадида ўқув юртлари талабаларининг стипендиялари мунтазам равишда ошириб борилмоқда. Зеро, Ўзбекистон Марказий Осиёдаги аҳоли сони жиҳатидан энг йирик мамлакат бўлиб, саноат ва макроиқтисодиёт тизими бир ёқлама хусусиятга эга эди. Бу мураккаблик жамият тараққиётига ўз таъсирини ўтказмасдан қолмасада, маълум маънода ундан четлаб ўтишга муваффақ бўлинди. Ўзбекистондаги ер усти ва ер ости бойликлари, интеллектуал салоҳият бунга имкон берди. Ундан унумли фойдаланилди. Шуниси ҳам эътиборлики, жамиятни демократлаштириш ва ижтимоий ҳимоя тизимини яратиш ўзаро боғлиқ жараён сифатида ривожланди. Бозор иқтисодиёти муносабатлари шароитида шахсга қўйиладиган талаб ортиб борганлиги сабабли, кишилар илм ўрганадилар, касб эгаллайдилар, замонавий техника‚ технологияни ўзлаштирадилар, компьютер ёки тилни ўрганиш чораларини кўрадилар. Булар шунчаки оддий бир истак бўлмасдан, бугунги замон талаби даражасидаги имкониятлар очади, эркин фаолиятни таъминлайди. Шу талабларга жавоб бера оладиган инсонлар ҳаётда ўз ўринларини топиб оладилар. Лекин, Ўзбекистонда ижтимоий ўзини-ўзи ҳимоялаш тизими батамом йўлга тушиб кетган эмас. Боқимандалик кайфиятидан ижтимоий ҳимоя истеъмолчилари ҳам қутулишлари лозим. Фуқаролар эндиликда ўзларини- ўзи таъминлаш усулига ўтишлари керак. Ўзбекистонда хусусий мулкчиликнинг қарор топиши бу соҳада қатъий ўзгаришлар бўлишига олиб келиши зарур.

Шуниси ҳам муҳимки, ижтимоий ҳимояни доимий жараён сифатида тушунмаслик лозим. Акс ҳолда боқимандалик кайфияти баттар кучайиши мумкин. Ижтимоий ҳимоя айрим фуқаролар учун имконият, холос. ҳар қандай шароитда ижтимоий ёрдам жамият аъзолари учун имтиёзга айланмаслиги лозим. Бу ўринда жамиятнинг ўзини-ўзи ижтимоий ҳимоялаш тизимига ўта боришини таъминлаш учун ушбу тадбирларни амалга ошириш лозим: -нодавлат, ноҳукумат ташкилотлар, жамғармалар, уёшмалар, ва турли шаклдаги мулк эгаси бўлган ташкилотларнинг моддий аҳволини яхшилашни қўллаб-қувватлаш; - барча турдаги корхоналар, муассасалар ва уёшмаларни замон талабига жавоб берадиган ходимлар ва айниқса ҳуқуқшунос, психолог ва социолог мутахассислар билан таъминлашга алоҳида эътибор бериш лозим; - номи зикр этилган муассасаларнинг хорижий турдош муассасалар билан ҳамкорлигини йўлга қўйишда кўмаклашиш. Улар ўз йўналишларида зарур тажриба орттиришлари талаб этилади; - ижтимоий ҳимоя тизимида иқтисодий муҳофазаланишни аста-секин ижтимоий фондлар зиммасига ўтказа бориш зарур. Бундай ҳолатда одамларни ижтимоий муҳофазалашнинг таъсирчан воситаси юзага келади; - ижтимоий муҳофазалашда боқимандалик, масъулият-сизлик, бефарқлик сингари иллатларга барҳам берувчи таъсирчан восита ва усулларни қидириб топиш ва ҳаётга жорий эта бориш талаб этилади.

Шуни айтиб ўтиш зарурки, ҳар қандай жамият ижтимоий муҳофаза тизимида ўзига хос хусусиятларга эга бўлади. Мустақиллика эришилгандан сўнг орадан ўн уч йил ўтди. Ўзбекистонда нафақат моддий фаровонлик, жамиятнинг демократлашуви каби муҳим жараёнлар кучли ижтимоий ҳимоя тизими механизми яратилган тақдирдагина маъно-мазмунга эга бўлиши мумкин. 3. Ўзбекистонда барпо этилаётган демократик жамиятда асосий бойлик инсон бўлиб қолади. Ўтказилаётган ислоҳотларнинг мазмуни ҳам шу билан боғлиқ. Бу ҳақда Президент И.А.Каримов шундай таъкидлайди: “Бизнинг асосий бойлигимиз, ривожланган давлат тузишга олиб борадиган йўлдаги асосий таянчимиз - инсондир. Юксак малакали ва юксак маънавиятли инсондир”. Лекин, шуниси ҳам борки, ислоҳотлар даврида ижтимоий гуруҳларнинг ҳам ўрни муҳим аҳамият касб этади. Демократик жамият қуриш шароитида ўрта мулкдорлар қатлами катта салмоққа эга бўлади. Ўрта синф демократик жамиятни ривожлантиришда ва унинг ижтимоий-сиёсий барқарорлигини таъминлашда асосий кучга айланади. Зеро, давлат бундай шароитда кучли мувофиқлаштирувчи кучга эга бўлади, ўрта синф эса жамият тараққиётини технологик, техник, илмий ва маънавий таъминловчи омил сифатида намоён бўлади. Шуни алоҳида таъкидлаш ўринлики, Ўзбекистонда ислоҳотлар

муқаррарлигининг ғоят муҳим шарти бўлмиш аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш узлуксиз устувор йўналиш ҳисобланади. Бу ҳолат ўз навбатида қуйидаги омилларни белгилаб беради: -Кучли ижтимоий ҳимоя сиёсати истиқлол ва тараққиёт йўлига ишончни мустаҳкамлайди, бу ишонч эса аниқ моддий замин асосида ҳосил бўлади. -Кучли ижтимоий ҳимоя сиёсати энг аввало инсон учун муносиб турмуш ва фаолият шароитларини яратади. ХХI аср бошида дунё тараққиётида муносиб турмуш даражаси инсон омилининг етук шарти бўлиб қолаётганлиги эътиборга олинса, мамлакатимизда бу масалани ҳал этишда ижтимоий ҳимоялашдан унумли фойдаланиш масаласи долзарблашади. -Кучли ижтимоий ҳимоя сиёсати фуқароларнинг ислоҳотлар жараёнига нисбатан манфаатдорлигининг ошиб боришини таъминлайди ва бу янгиланиш жараёнининг орқага қайтишига имкон бермайдиган ижтимоий таянч бўлиб хизмат қилади. Ўзбекистонда аҳолининг кам таъминланган табақаларига, болалар, қариялар, ногиронларни, шунингдек соғлиқни сақлаш, таълим, фан, маданият ва санъат соҳаларини қўллаб-қувватлашга қаратилган кучли ижтимоий ҳимоя сиёсати ўзининг муайян тажрибаларига эга бўлди. Маънавий, тарихий ва маданий қадриятлар, аҳолининг ахлоқий ҳолати, ёш авлодни тарбиялаш вазифалари долзарб бўлган Ўзбекистон учун бу ҳолат катта аҳамиятга эга. Бу тажриба фуқароларнинг сиёсий фаоллигини янада ошириш, меҳнат ресурсларини ижтимоийлаштириш, минтақавий ривожланишни авж олдириш,

ижтимоий-сиёсий жараёнлар барқарорлаштириш имконини беради. Кучли ижтимоий ҳимоялаш сиёсати жамиятда янгича фикрлашнинг, тафаккур қилишнинг асосларини яратишга қодирлиги туфайли ҳам демократик жамият барпо этишга кўмаклашади. Зеро, жамиятда ижтимоий-сиёсий барқарорлик юзага келгач, фуқаролар фикрлашга, янги замон тартибларини тузишга иштиёқ билан интиладилар. Чунки, фикрловчи одам фуқаролик жамиятига таъсир ўтказиш қобилиятини мумкин қадар кўпроқ рўёбга чиқара олган тақдирдагина, кучли бўла олади. 4. Ўз навбатида ижтимоий соҳанинг аҳволи тўғрисида умумий жаҳон стандартлари нимадан иборат, деган савол туғилади. Мутахассислар фикрича, бу соҳада ҳам бир неча моделлар амал қилади. Уларни умумий тарзда кучли ижтимоий ҳимоя тизимининг айрим элементларини ўзида ифода этувчи скандинавияча модел, Бисмарк модели ва Бевериж модели тариқасида таснифлаш мумкин. Бозор муносабатлари шароитида ижтимоий ҳимоя моделлари Скандинавияча модел (Финляндия, Швеция, Норвегия) Бисмарк модели (Германия, Франция Италия, Бельгия ) Бевериж модели

(Ирландия, Англия) Асосий қоидаси: Асосий қоидаси: Асосий қоидаси: Мамлакатларда яшовчи барча фуқаролар ижтимоий таъминланиш ҳуқуқига эга Жамият аъзоларига ижтимоий таъиминот учун зарур восита-ларни ишлаб топишга имконият бериш ҳар бир фуқаро фавқулодда ҳолатларда (касаллик, пенсия ёши, ўлим, туғиш ва ҳ.к.) ижтимоий суғуртали нафақа ва пул ёрдами билан қамраб олиниши зарур Бош сиёсий мақсад - тўла-тўкис бандликка Бош сиёсий мақсад - даромадларни ҳимоя- Бош сиёсий мақсад - минимал даражадаги эришиш (давлат масъулияти) лаш (ходим масъулияти) даромадларни ҳимоялаш

Назаримизда, ушбу моделларнинг ҳар бири ўз ётуқ ва камчиликларига эга. Уларни шунчаки татбиқ қилиб бўлмаслиги ҳам аниқ. Ўзбекистон ижтимоий таъминот соҳасида ўз моделига эга ва у ижтимоий кафолат тизимининг ўзгарувчан хусусиятига мос тарзда такомиллашиб боради. Ўтиш даврида социал муаммоларнинг ёки ортади. Йўлга тушган карвон каби социал соҳанинг муаммолари ҳам борган сари ортиб боради. Шу маънода социал соҳада ёзага келувчи муаммоларнинг ечимини моделлаштириш катта аҳамият касб этади. Бунда энг муҳим муаммолар ривожланиши тенденциялари ўз вақтида аниқланиши катта аҳамиятга эга. Хусусан, Ўзбекистон социал ҳаётида ёз бераётган йирик ўзгариш ва муаммолар ҳамда уларни ҳал этиш бўйича тавсиялар ишлаб чиқиш муҳим. Мисол тариқасида у қуйидаги кўринишда бўлиши мумкин Ижтимоий муаммолар ва уларни ҳал этиш тадбирлари № Ижтимоий муаммолар Уларни ҳал этиш тадбирлари 1 Социал табақалашув ва қутбланиш фуқаролар томонидан ўзлари ва оила аъзоларини социал хизматлар билан таъминлаш мақсадида ишлаб тоПиш имкониятларининг ортиши 2. Камбағаллик хусусий тадбиркорликни ривожлантириш

орқали янги имкониятларни вужудга келтириш 3. Ишсизлик ишлаб чиқаришда социал эҳтиёжларни қондиришга мўлжалланган хизмат ва маҳсулотлар улушининг ортиши 4. ҳудудларнинг табақалашуви даромадлар тенгсизлиги ва шахсий манфаатдорликнинг ортиши 5. Таълим тизимидаги муаммолар таълимнинг бошқа шаклларининг кенгайиши, таълим тизимини изчил ислоҳ қилиш. Ўзбекистонда ҳозирги кунда ижтимоий таъминот тизимида бошқарув идоралари ҳисобланган 1 та вазирлик, 12 та вилоят, қорақалпоғистон Республикаси, Тошкент шаҳри ҳамда 153 та туман ва 36 та шаҳарда ижтимоий таъминот тизимлари мавжуд. Шунингдек, ёлғиз ногиронларга ва қарияларга мўлжалланган ўнлаб интернат уйлари, ногиронлик сабаби ва гуруҳини белгиловчи тиббий экспертиза комиссиялари, хусусан, ногиронликни экспертиза қилиш ва ногиронларнинг меҳнат қобилиятини тиклаш бўйича 1 та илмий-текшириш институти фаолият юритмоқда. Пенсионерларнинг даволаниши ва дам олишига мўлжалланган бир қанча махсус санаториялар ишлаб турибди.

Кам таъминланган оилаларга ва кўп болали муҳтож оилаларга моддий ёрдам тўловларини молиялаштиришнинг асосий манбаи республика ва маҳаллий бёджет воситалари ҳисобланади. Маълумки, мустақил тараққиётимизнинг илк давриданоқ инсон - жамият - давлат ўртасидаги ўзаро муносабатнинг оқилона ечимини топиш алоҳида аҳамият касб этди. Иккинчи жаҳон урушидан кейин Европа мамлакатлари, Осиёнинг Япония, Жанубий Корея каби давлатлари айнан шу ғоя асосида тараққиёт йўлини белгилаб, тарихан қисқа давр ичида юксак тараққиётга эришган эдилар. Икки асрлик демократик ривожланиш тарихга эга бўлган АқШ ҳам инсон манфаатини тараққиётнинг асоси сифатида қабул қилган эди. Маълум бўладики, Ўзбекистон демократик тараққиётнинг жаҳон тажрибасини синчиклаб ўрганди. Ўзбекистонда демократик фуқаролик жамиятини барПо этиш ва бунинг таянчи сифатида инсонпарвар тузумни шакллантириш йўлида ислоҳотларни амалга ошириш “инсон – жамият - давлат” тизимидек кучли уйғунликни талаб этмоқда. Хуллас, мустақиллик йилларида Ўзбекистонда ижтимоий ҳимоя тизимининг ўзига хос тажрибаси ва анъаналари тўпланган. Бунда «инсон – жамият - давлат” муносабатлари, инсон омили ёксак мавқеда туради. Шу маънода Ўзбекистонда ижтимоий ҳимоя тизимини замон талабларига мос

тарзда такомиллаштириш учун барча имкониятлар мавжуд ва улар мамлакатда демократик жамиятнинг қуришда муҳим аҳамиятга эга бўлмоқда.

O'xshashlar

Mустакил фикрловчи эркин шахс тарбиясида умуминсоний ва миллий кадриятларнинг роли

узбекистонда демократик жамият куриш назарияси ва амалиёти фанининг предмети максади ва вазифалари.

Диний уюшмалар ва черков

Ҳуқуқий давлат тушунчаси ва тарифи

Жамоа бирлашмалари (носиёсий жамоат бирлашмалар) сиёсий тизимнинг элементи сифатида