Давлат функциялари - Huquqshunoslik - Referatlar

Давлат функциялари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

100.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Давлат функциялари Режа: 1. Давлат функцияси тушунчаси ва таснифи 2. Давлатнинг ички ва ташқи функциялари ҳамда уларга таъсир қилувчи омиллар 3. Ўзбекистон давлатининг асосий функциялари

www.arxiv.uz Давлат функцияси тушунчаси ва таснифи Давлат функциялари билан боғлиқ масалаларни ўрганиш унинг моҳияти, жамиятда тутган ўрни ва ижтимоий вазифасини чуқурроқ билиб олишга ёрдамлашади. Одатда давлат фаолиятининг асосий йўналишлари унинг функциялари, деб аталади. Уларнинг мазмуни бошқа тушунчалар билан ҳам алоқадордир. Давлат функциялари унинг даври, сиёсати, мақсади, вазифалари ва фаолияти билан чамбарчас боғланган. Авваламбор, давлат пайдо бўлганидан буён унинг ривожланишида кўп даврлар ўтган. Шундай экан, жамият тараққиётининг турли босқичларида давлат функцияларининг мазмуни ва тизими ҳам ўзгариб бораверган. Масалан, илк бор давлат келиб чиққан пайтдаги функциялардан уларнинг тизими ўз мазмуни ва ҳажми жиҳатдан анча фарқ қилади. Бу ҳолат биринчи навбатда жамият ривожланишининг мазкур босқичдаги сиёсий, ижтимоий- иқтисодий муаммолари ва вазифалари билан боғлиқ. Шу нуқтаи назардан қараганда, масалан, давлатнинг ҳозирги даврда тан олинаётган табиат бойликлари ва атроф муҳитни муҳофаза қилиш функцияси қулдорлик давлатида бўлмаганлигини кўрамиз, чунки бунга ҳали эҳтиёж ҳам бўлмаган. У пайтда инсоннинг ҳаёт кечириши учун табиий шарт-шароитлар етарли ва зарарсиз бўлган. Ҳар бир даврда давлат ўз олдига маълум мақсадларни қўяди, чунки у маълум гуруҳнинг ёки бутун халқнинг манфаатини ифодалайди. Масалан, давлатнинг демократик жамият қуриш, иқтисодиётда бозор муносабатларига ўтиш, ҳуқуқий давлатни шакллантириш каби мақсадлари ижобий бўлса, 30- йилларда фашистик давлатлар олга сурган бутун жаҳонга ҳукмронлик қилиш мақсади бошқа мамлакатлар ва ўз халқи учун салбийдир. Давлатнинг ўз олдига қўйган мақсади ҳамиша ҳам реал бўлавермайди. Масалан, СССРнинг 1977 йилги Конституциясида шундай дейилган эди: «Совет давлатининг олий мақсади - синфсиз коммунистик жамият қуришдан

www.arxiv.uz иборат бўлиб, бу жамиятда ижтимоий коммунистик ўз-ўзини бошқариш ривож топади» (Муқаддима). Давлат ўз мақсадини амалга ошириш учун тегишли сиёсат юргазади. Бу сиёсат негазида эса мазкур жамиятнинг ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий-маданий эҳтиёжлари ётади, яъни давлат олиб борадиган сиёсат оқибат-натижада жамиятнинг реал ҳаётига асосланади. Давлат сиёсатининг кучи - унинг адолатлилиги ва реаллигидадир. Давлатнинг сиёсатини қуёш нурларига ўхшатса бўлади. Қуёш ўз атрофига доимо нур тарқатиб турганидек, давлат ҳам жамият ва мамлакатнинг барча ички ва ташқи муаммолари юзасидан ўз муносабатини, қарашларини, ёндашувларини, ва энг муҳими, ўзининг яқин ва узоқ даврга мўлжалланган орзу-ниятларини ифодалаб туради. Чунончи, тинчликсеварлик ё босқинчилик ёки ўз минтақасида гегемонлик учун ҳаракатни давлатнинг сиёсатига мисол қилиб кўрсатиш мумкин. Давлатнинг сиёсати билан унинг мақсади бир-бирига боғлиқ, бири иккинчисини тўлдириб туради. Давлатнинг умумий, келажакка мўлжалланган сиёсати ва мақсадидан унинг муайян вазифалари келиб чиқади. Давлатнинг вазифалари, унинг функцияларидан фарқ қилиб, ҳали бажарилмаган режа, адо этилиши лозим бўлган топшириқ, кўрсатма, навбатдаги ишлар, тадбирлар ҳисобланади. Масалан, ЎзР Конституциясининг муқаддимасидаги «фуқаролар тинчлиги ва миллий тотувлигини таъминлаш мақсади»ни рўёбга чиқариб туриш учун Ўзбекистон давлатининг тегишли органлари қатор ташкилий-сиёсий, иқтисодий, ижтимоий-маданий вазифаларни амалга ошириб келмоқда. Давлат олдида турган битта вазифа унинг битта функциясига ҳамиша ҳам айнан мувофиқ бўлавермайди. Баъзан дав-латнинг бош вазифалари унинг бир неча функциялари билан амалга оширилади. Ва аксинча, битта функция орқали давлатнинг бир неча кичик вазифалари адо этилиши мумкин. Сўнгра, ҳар бир давлатнинг мақсади, сиёсати ҳамда вазифаларини амалга ошириш учун унинг ўзи ва тегашли органлари зарурий ваколатлар (ҳуқуқ ва бурчлар йиғиндиси)га эга бўлади. Жамиятнинг бошқариш тизимида давлат

www.arxiv.uz алоҳида мавқега эга бўлиб келмокда. Бу унинг ваколат доирасини белгилайди. Ваколатларни амалга ошириш, бажариш, адо этиш эса, ўз навбатида, давлатнинг, унинг идораларининг фаолиятини ташкил қилади. Давлатнинг фаолияти, худди унинг ўзидек, объектив характерга эга. Чунки давлатни келтириб чиқарган ва мазкур босқичида мавжуд бўлишини тақозо этувчи зарурат ва эҳтиёжлар унинг фаолият кўрсатишини талаб этади, акс ҳолда у ўзининг тарихий тайинланишини, вазифаларини ҳал эта олмаганлиги туфайли яшашга, ҳаракат қилишга қодир бўлмай қолади. Давлатнинг жамият ва шахс ҳаётига аралашуви даражаси унинг функциялари чегарасини, мазмунини ва қолаверса, уларнинг бутун моҳиятини белгилайди. Бу аралашув жамият ва инсоннинг мазкур босқичдаги талаблари даражасида бўлса, демак, давлат ижобий аҳамиятга эга бўлган қадриятдир. Агар давлат бу ишларга ортиқча аралашса, иқтисодий ва ижтимоий эркинликни чегаралаб қўйса, ҳаётда салбий роль ўйнайди ва тоталитаризм сари қадам қўйган бўлади. Шунинг билан биргаликда жамият ҳаётининг айрим соҳаларидаги вазифалар фақат давлат фаолияти орқалигана ҳал этилади, масалан, мамлакатни мудофаа қилиш, ҳуқуқий тартиботни ўрнатиш ва қўрикдаш, шу жумладан жиноятчиликка қарши кураш кабилар. Давлат фаолиятининг энг муҳим соҳалар (йўналишлар)га бўлиниши, юқорида айтганимиздек, унинг функциялари-ни келтириб чиқаради. Функциялар давлат фаолиятининг шунчаки тўплами, арифметик йиғиндиси эмас. Улар давлат фаолиятининг муҳим, асосан йирик соҳалардаги йўналишларидан иборат. Масалан, иқтисодиёт, ижтимоий ҳаёт ёки мамлакат мудофааси соҳаларида давлат олиб бораётган ишларни алоҳида-алоҳида асосий функциялар сифатида кўрсатиш мумкин ва лозим. Шундай қилиб, давлат функциялари унинг сиёсати, мақсади, вазифалари ва ваколатлари билан белгиланадиган маълум босқич (давр)даги фаолиятининг асосий йўналишларидир. Мазкур асосий функциялар таркибида тагин нисбатан кичикроқ йўналишлар ҳам бўлиши табиийдир.

www.arxiv.uz Масалан, давлатнинг ҳозирги замондаги маданий-тарбиявий функцияси таркибида инсонларни маънавият ютуқяари асосида тарбиялаш битта кичик йўналиш бўлса, фан ва техникани тараққий эттириш - иккинчи, олий, ўрта махсус ва умумтаълим тизимини ривожлантириш - учинчи йўналишдир ва ҳоказо. Бундан ташқари, ҳар бир функция қатор қисмлардан таркиб топади. Буни аниқроқ тушуниш учун қуйида мудофаа функциясини мисол келтирамиз. Мазкур функция таркибига: давлатнинг ташқи чегараларини аниқ белгилаш ва уни қўриклаш чора-тадбирларини кўриш, қуролли кучларни шакллантириш ва тарбиялаш, уларни қурол-аслаҳа, озиқ-овқат, кийим-кечак билан таъминлаб туриш, зарур бўлганда мамлакатни ҳарбий куч билан ҳимоя қилиш, давлат хавфсизлиги ҳақида ғамхўрлик қилиш, мудофаа соҳасидаги ишларга раҳбарлик қилиш бўйича давлат органларини ташкил этиш, ҳарбий- мудофаа ҳақидаги қонунларни яратиш ҳамда такомиллаштириш кабилар киради. Давлат ўз функцияларини адо этиш учун қонун чиқарувчилик, ижро этувчилик ва судлов фаолиятини олиб боради. Давлат ўз функцияларини амалга оширишда ишонтириш, рағбатлантириш ва мажбур этиш усулларидан фойдаланади. Мазкур шакллар ва усулларнинг қўлланиш даражаси давлат функцияларининг ҳажми, даври, тизими, характерли хусусиятлари билан боғлиқ. Давлат функцияларининг моҳияти, мазмуни, айрим босқичлардаги хусусиятлари уларни таснифлашга сабаб бўлади. Давлатнинг фаолияти объектив бўлгани ҳолда унинг функцияларини таснифлаш субъектив хусусиятга эга. Чунки функцияларни таснифлаш олимлар томонидан фанда, назарияда амалга оширилади. Шунинг учун ҳам ҳатто бир даврдаги функциялар таснифи ҳар хил ифодаланади. Бу фикрга ишониш учун давлат ва ҳуқуқ назариясидан ёзилган 3-4 та дарсликни кўриш кифоя. Функцияларни таснифлаш (гуруҳларга, турларга бўлиш) давлатнинг моҳиятини чуқурроқ англашга, унинг жамият тараққиётидаги ролини

www.arxiv.uz яққолроқ намойиш этишга кўмаклашади. Бунда давлат фаолиятининг маълум босқичдаги бош йўналишлари (масалан, иқтисодий, ижтимоий, ташқи ва бошқа соҳалар) белгиловчи асос қилиб олинади, албатта. Илгари, совет даврида давлат функцияларини марксизмнинг давлатнинг тарихий типлари тўғрисидага таълимотига биноан таснифлаш принципи ҳукмрон эди. Қулдорлик ва феодализм тузумида аҳолининг бир қисми деярли ҳуқуқсиз ёки чегараланган доирада ҳуқуқли бўлган. Бу ҳол давлатларнинг функцияларида ўз ифодасини топганлиги табиий ҳолдир. Инсоният босиб ўтган асосий даврлар далат функцияларини таснифлаш уларнинг муайян мазмун ва тизимини чуқурроқ англашга имкон беради Қуйида давлат функцияларини таснифлашга оид иккита умумий ҳолатни таъкидлаб ўтмоқ даркор иккита а) Давлатнинг ички ва ташқи функциялари мавжудлига ҳамма олимлар томонидан тан олинади. Ташқи функциялар кўпинча ички функцияларнинг давоми бўлиб улардан келиб чиқади, уларни тўлдиради, айрим ҳолларда уруш пайтида ички функциялар хам мамлакатни мудофаа қилишга хизмат қилиши тушунарлидир. б) Давлат тараққиётининг барча босқич аҳолининг ҳамма табақалари учун табақалари учун тегишли бўлган "умумий ишлар" давлат функцияси мавжуд эьтироф қилинмоқда[1]. Бу функция илгари синфий ҳукмронлик, зўрлик ишлатиш қуроли деб аталган, қулдорлик ва феодал давлатларида ҳам мавжуд бўлган. Жамият ривожланишининг капиталистик ва ҳоҳирги демократик босқичларида барча хозирги ижтимоий (социал) базаси тубдан кенгайиб, аҳолининг ҳамма гуруҳларини ўз ичига олади, яъни улар синф эмас, балки бутун халқ, миллат манфаатига хизмат қилади. Умуман ҳамма функцияларга фақат синфий нуқтаи назардан қараш давлатнинг жамиятдаги ролини камайтиради ва холисона баён этишга халақит беради. Давлатнинг умумий ишлар функцияси мавжудлиги синфийликни биринчи ўринга кўтаришга имкон бермайди. Бу функцияга мамлакатни

www.arxiv.uz мудофаа қилиш, ҳуқуқий тартиботнми ўрнатиш ва мухофаза қилиш, шу жумладан жиноятчиликка ва ҳуқуқбузарликка қарши кураш, бутун миллат, халқ манфаатларини кўзлаб умумий иқтисодий , ижтимоий-маданий (ғоявий) ишлар олиб бориш, Шарқда эса, булардан ташқари, суғориш иншоотларининг давлат ёрдами билан бунёд этилиши киритилиши мумкин. Л.И.Спиридонов мазкур функцияни янада кенг маънода олиб, унинг умуман инсонларнинг ҳаёти ва фаолияти учун зарур шарт-шароитларни яратиб беришга қаратилганлигани таъкидлайди. Унинг фикрича, бу функция таркибига кишиларнинг ҳаёти, соглиғи ва нормал яшаши учун зарур бўлган табиий шароитларни таъминлаш; ижтимоий-маданий, иқтисодий ва сиёсий шарт-шароитларни таъминлаш билан боғлиқ давлат фаолияти киради[2]. Умумий ишлар давлатнинг бош функцияси бўлиш имкониятига эга. Тўғри, мазкур ишлар ҳозирги замонда давлатнинг бошқа функциялари мазмунида ҳам мавжуд ва улар орқали ҳам амалга оширилмокда. Чунончи, демократик Ўзбекистон Республикасида давлатнинг барча функциялари айрим синфлар учун эмас, балки бутун халқимиз манфаатини кўзлаб амалга оширилмокда. Бундай натижага узоқ ривожланиш оқибатида эришилди, албатта. Давлатнинг ички ва ташқи функциялари ҳамда уларга таъсир қилувчи омиллар Жамият ва унинг сиёсий тузуми ривожлана бориши оқибатида давлатнинг функциялари тизимвда ҳам ўзгаришлар содир бўлиб турган, шу жумладан тамоман янги функциялар пайдо бўлган. Бу ҳолат кенг ижтимоий тараққиёт сабабли юз берган. Тарихда қуллар ва қулдорлар, крепостной деҳқонлар ва феодаллар, ёлланма ишчилар ва капиталистлар бўлганлигини инкор этиш мумкин эмас. Шу боисдан қуйида давлат функцияларини қулдорлик, феодал, буржуа (капиталистик), собиқ СССР давлатлари мисолида кўриб ўтамиз.

www.arxiv.uz Қулдорлик давлатларининг қуйидаги функциялари мав-жуд бўлганлигини асло инкор этиш мумкин эмас. С.Айнийнинг «Қуллар» романида ёзишича, Ўрта Осиёда ҳатто XVIII асргача қул бозорлари мавжуд бўлган экан. Қуръонда ва мусулмон ҳуқуқининг бошқа манбаларида қулларнинг мавжуд бўлганлиги, уларнинг ҳуқуқий мақоми ҳақида кўплаб маълумотлар учрайди. Қулдорлик давлатларининг ички функциялари 1. Давлатнинг хўжалик юритиш фаолияти. Буни умумий оммавий ишлар юритиш функцияси, дейиш мумкин. Бу фаолият мамлакатнинг, уруғ ёки қабиланинг умумий манфаатларини назарда тутиб, олиб борилган. Бу функция, айниқса, Шарқда маълум даражада ривож топган. Чунки бу минтақада деҳқончилик ишлари сугориш асосида олиб борилган, бунинг учун эса каналлар қуриш, сувни хўжаликлар ўртасида тақсимлаш каби масалалар давлат органлари томонидан бажарилган. 2. Қулдорлар мулки ва манфаатларини қўриклаш. Бу функцияни амалга ошириш учун қадимги давлатлар қатор ҳуқуқий норматив ҳужжатларни қабул қилган ва уларга риоя этилишини таъминлаб турганлар, бошқа мулкий муносабатларни тартибга солиш чораларини ишлаб чиққанлар. 3. Қулдорлик давлатларида куллар ва бошқа эзилган омма қаршилигини бостириш функцияси бўлган. Чунки қуллар деярли ҳуқуқсиз бўлиб, ўз қулдорларига хизмат қилган, агар улар бу оғир ҳаётдан норози бўлиб, ғалаён кўтарса, қулдорлик давлати томонидан аёвсиз равишда бостирилган, албатта. 4. Қулдорлик давлатлари халқ оммасини ғоявий томондан давр руҳида тарбиялаш функциясини ҳам бажарган. Бунда қулдорлик тузумини назарий жиҳатдан асослашга, қуллар қўзғолонини жамият учун хавфли куч, деб кўрсатишга ҳаракат қилишган. Бунда дунёвий илмий билимларницг пастлиги сабабли қулдорлик давлатлари аҳолига ғоявий тарбия бериш мақсадида диний ақидалардан кенг фойдаланган.

www.arxiv.uz Қулдорлик давлатларининг ташқи функциялари 1. Улар ҳам бошқа давлатлар каби мамлакатни ташқи душманлардан мудофаа қилиш функциясини амалга оширганлар, қўшни давлатлар билан маълум даражада алоқалар олиб боришган, савдо муносабатларини ўрнатишган. 2. Улар бошқа мамлакатлар аҳолисини (ҳудудини) босиб олиш, талаш, эзиш, солиқ (бож, ўлпон) тўлатиш функциясини адо қилиб туришган. Бундай фаолиятнинг мақсади бошқа давлатлар халқлари ҳисобига бойиш, урушда асир тушганларни эса қул қилиб ишлатиш бўлган. Худди ана шу қулдорлик жамиятида дастлабки босқинчилик урушлари келиб чиққан, бошқа давлатлар ҳудудини эгаллаб олишга кўплаб уринишлар юз берган. Босқинчилик урушлари оқибатида қадимги Урарту (Арманистонда), Эски Ниса (Туркманистонда) давлатлари, Кушон салтанати (Ўзбекистонда) кейинчалик йўқ бўлиб кетган. Ўз моҳияти ва мазмуни билан қулдорлик давлатларининг функциялари феодал давлатлари функцияларида ҳам асосан такрорланади. Феодал давлатларнинг ички функциялари 1. Ижтимоий (оммавий) ишлар функцияси. Бу функция айрим давлатлар, айниқса Шаркда сугориш асосида деҳқончилик ипшари олиб борувчи давлатлар фаолиятида кўпроқ бажарилган. Масалан, Амир Темур ва темурийлар ҳукмронлиги даврида давлат томонидан қатор бунёдкорлик тадбирлари амалга оширилганлиги олимлар томонидан таъкидланмоқца. Бу ҳакда Алишер Навоийнинг «Фарҳод ва Ширин» достонида ҳам, сугориш иншоотлари қурилишида қаҳрамонлик кўрсатганлар хусусида гапирилади. Ўша давлатлар бу йўналишда маданий-оқартув, маориф, аҳолига турли хизмат кўрсатиш борасида ҳам маълум умумий ишларни олиб борганлар. Бу ишлар аҳолининг барча табақаларига тааллукди бўлган ва бутун мамлакат фаровонлигига хизмат қилган.

www.arxiv.uz 2. Шу билан биргаликда давлат ишлаб чиқариш қуроллари ва воситаларига бўлган феодал мулкчилигини устун даражада қўриқлаш функциясини барча ташкилий ва ҳуқуқий усуллар ва чоралар билан амалга ошириб турган. Шундай бўлмаслиги мумкин ҳам эмас эди. Чунки аҳолининг иқтисодиётда ҳукмрон бўлган гуруҳлари сиёсий ҳокимиятда ягона куч бўлиб, давлатни ўз манфаатига хизмат қилишга йўналтирган, феодалларнинг ерга бўлган мулкчилигини ҳимоя қилган. 3. Бу ҳам кам эди. Феодал давлатлари крепостной деҳқонларни қарамликда тутиб туриш, лозим бўлганда уларнинг қаршилигини бостириш функциясини атю қилиб туришган. Бундай фаолиятни ҳатто алоҳида феодаллар ҳам 4. Бунинг устига феодал давлатлари халқ оммасини мафкуравий томондан тарбиялаш функциясини ҳам бажариб турган ва бунда дин ақидалари ва тузилмаларидан моҳи-рона фойдаланган. Бунинг устига улар дунёвий билимлар соҳибларига қарши қаттиқ кураш олиб борганлар. Буюк олимлик даражасига кўтарилган Коперник, Мирзо Улуғбек ва бошқалар фожиаси бунинг далилидир. Феодал давлатлари ички функцияларининг рууи уларнинг ташқи фаолиятида уам яққол кўзга ташланади. 1. Табиийки, феодал давлатлари ҳам ўз аҳолиси ва ҳудудларини ташқи душманлардан ҳимоя қилиш функциясига эга бўлганлар ва бунда халқ оммасини ва барча воситаларни мамлакатнинг мудофааси манфаатларига хизмат қилдирганлар, бу курашни уюштирганлар. 2. Ўз навбатида, ҳар бир феодал давлати ўз ҳудудини бошқа мамлакатлар ҳисобига кенгайтириш функциясини кенг равишда амалга ошириб келишган. Феодал давлатларнинг шу мақсадларда олиб борган ўзаро урушлари, ўнлаб мамлакатларни босиб олиш ҳоллари тарихда жуда кўп бўлган ва оқибатда босқинчилик натижасида йирик империялар вужудга келган. Марказий Осиёни аввал греклар, араблар, сўнгра мўғул ва рус давлатлари томонидан

www.arxiv.uz босиб олиниши бунга яққол мисолдир. Бу урушлар туфайли фақат бизнинг минтақамизда ўз вақтида ривожланган юзлаб давлатлар йўқ қилиб юборилган ва ҳозир улар тарих мулкига айланган. Феодал давлатлари функциялари ҳам ўзгариб, такомиллашиб борган, улар ўз тарихининг сўнгга босқичида феодал мутлақ ҳукмронлигини сақлаб қолишга, шиддат билан дунёга келаётган буржуа-капиталистик кучларга ва муносабатларга қарши курашга хизмат қилган. Буржуазия ва капиталистик ижтимоий муносабатларнинг тарих майдонига кириб келиши умуман инсоният тараққиётида янги даврни бошлаб берди. Бу давр қуллик ва крепостнойликка барҳам берди, ҳамма шахсни расман эркин ва тенг, деб эълон қилди. Озодлик, адолат, тенглик, умумий сайлов ҳуқуқи, парламент каби тушунча ва шиорлар шу даврда пайдо бўлиб, реал воқеликка айланишга қадам қўйди. Буржуазия ва капиталистик муносабатлар XVII-XVIII асрларда узил-кесил шаклланди, давлат ривожланишининг мазкур босқичида ҳам ёлланма меҳнат ва хусусий мулк муносабатлари сақланиб қолди. Шу муносабатлар буржуа давлатлари функцияларининг моҳиятини, мазмуни ва тизимини белгилаб беради.

www.arxiv.uz Мазкур давлатларнинг ички функциялари 1. Капиталистик хўжалик тизимини ва хусусий мулкчиликни муҳофаза этиш. Ушбу функция барча давлат аппарати фаолиятида, ҳуқуқий ҳужжатларда ўз ифодасини топади. 2. Капиталистик муносабатлар чукурлаша борган сари буржуа давлатлари инқилобий ва ишчилар ҳаракатини бостириш функциясини ҳам бажариб бораверади. Чунки ишчилар ва деҳқонлар мавжуд тузумдан норозилик кайфиятларини ифодалай бошлади ва хусусий мулкчиликка, эксплуатацияга қарши кураш очдилар. Шундай экан, буржуа давлати бундай ҳаракатларни бостириб келаверди. 3. Бутун халқ оммасини даврнинг ҳукмрон мафкураси руҳида тарбиялаш. Бу функцияни амалга оширишда буржуа давлати радио, телевидение, матбуот, маданий-оқартув муассасалари хизматидан кенг фойдаланади. 4. XIX аср охири ва XX аср бошларида капиталистик муносабатлар монополистик босқичга кирди. Монополизм ўз таъсирини давлат сиёсатига ҳам ўтказди. Натижада давлатнинг монополистик капитал манфаатларини ҳисобга олган ҳолда иқтисодиётни ҳуқуқий тартибга солиб туриш функцияси пайдо бўлди. Бунга кўра давлат иқтисодиётда ўз (секторини вужудга келтирди. Узоққа мўлжалланган иқтисодий ривожланишни режалаштириш ва маблағлар билан таъминлаш каби чораларни белгилайди. Айни пайтда бу давлатлар фан, техника тараққиётини таъминлашга, табиатни муҳофаза этишга ҳам бефарқ эмас. 5. Капиталистик давлатлар аҳолига хизмат кўрсатиш, ҳуқуқбузарликка ва жиноятчиликка қарши кўраш, фуқаролар ҳуқуқдари ва эркинликларини қўриқлаш функциясини ҳам бажармокда. Буржуа давлатларининг ташқи функциялари 1. Йирик ва қудратли буржуа давлатларининг ўз мамлакатини мудофаа қилиш фаолияти дунёдаги бутун капиталистик тузумни муҳофаза қилиш

www.arxiv.uz функциясига айланди. Шу мақсадда бизнинг асримизда жаҳоннинг турли минтақаларида ҳарбий, иқтисодий блоклар, ҳамжамиятлар барпо этилди, мазкур тизимни қўрикдаш бутун давлатнинг умумий иши, деб тушунилди. НАТО бунинг яққол кўринишидир. 2. Минг афсуски, капиталистик давлатлар фақат мудофаа билан шуғулланмади, балки босқинчилик урушлари сиёсатини ҳам олиб борган. Уларнинг айби билан XX асрнинг биринчи ярмида икки марта ўта даҳшатли жаҳон уруши ва локал урушлар олиб борилиб, ўн миллионлаб инсонлар қурбон бўлди. Бунда жаҳонда ҳукмрон бўлиш, бошқа халқдар бойлигини эгаллаш, гегемонизм ғояларига суяниб иш кўрилган. 3. Ер шарида «социалистик» деб аталмиш давлатларнинг пайдо бўлиши ва яшай бошлаши капитализмни қаттиқ ташвишга солди, унинг мустамлакачилик сиёсатига кетма-кет зарба бера бошлади. Шу боисдан ҳам улар бошқа давлатлардаги инқилобий ва миллий озодлик ҳаракатларини бостириш функциясини ҳам бажара бошладилар. Ҳозир замон ўзгарди, бу функцияга эҳтиёж кўп жиҳатдан камайиб кетди. Бугина эмас, капиталистик давлатларнинг ишчилар ва инқилобий ҳаракатдан, социалистик тузум хавфидан «ташвишланиши» етмиш йиллик даврдан кейин деярли йўқолди. Инсоният минг йиллардан буён табиий равишда тараққий этиб келган йўлга қайта кириб келмокда. Энди ўйлаб қарасак, Россияда 1917 йилдаги Октябр тўнтариши ғайритабиий ҳаракат бўлганлиги тобора аниқ бўлмокда. Тўғри, марксизм ва социализм ғоялари инсоният ривожланишидаги яхши ҳаёт рамзи сифатида эмас, балки миллионлаб кишиларнинг огар турмуши, яхши яшаш учун қилган орзу-умидлари натижасида юзага келганди. Социалистик инқилоб, пролетариат диктатураси ана шундай гўзал ва бой турмушга олиб келиши тасаввур этилар эди. Лекин бундай бўлиб чиқмади. 70 йилдан ортиқроқ вақт яшаган ниҳоятда қудратли СССР мустақил давлатларга тарқалиб, бўлиниб кетди, социализм ва коммунизм кураш назарияси ва амалиёти асримизнинг 90-йилларига келиб барбод бўлди. Бироқ

www.arxiv.uz социалистик давлат 1917 - 1991 йшшарда тарихда яшади, қатор функцияларни озми-кўпми амалга ошириб келди[3]3. Уларни қисқача кўриб ўтмаслик мумкин эмас. СССРда давлатнинг ички функциялари 1. Ҳокимиятдан ағдарилган собиқ эксплуататор синфлар қаршилигини бостириш. Тўғри, уларнинг бир қисми меҳнаткашлар сафига қўшилиб кетди, қолганлари эса синфий кураш сиёсати асосида, социалистик курашларга қаршилик кўрсатаётганлар сифатида жисмонан йўқ қилиб юборилди. Бугана эмас, меҳнаткашлар, давлат ва жамоат арбоблари сафидан ҳам миллионлаб кишилар халқ душмани, Ватан хоинлари сифатида бу курашнинг қурбони бўлди. Умуман СССР мазкур функцияни «аъло» даражада бажарди. Ягона синф диктатураси оқибати ана шу қонли фожиалар билан тугади. 2. Синфий курашдан қўли бўшаган пайтда совет давлати муҳим хўжалик- ташкилотчилик ишларини ҳам олиб борди. Бунда давлат иқтисодиётнинг деярли ҳамма масалаларини қатъий режалаштириш, маблағ ва ресурслар билан таъмин-лаш сиёсатини ва амалиётини олиб борди, халқ хўжалигини бошқаришда маъмурий-буйруқбозлик усуллари туфайли умумий ривожланиш натижалари ҳам анча сезиларли бўлди. Ишлаб чиқаришда ягона давлат банкига тушган фойдалар ҳисобига кенг доирада саноатни, курилишни, қишлок хўжалигани жиддий ривожлантириш учун имконият яратилди. 3. Совет давлати олиб борган маданий-тарбиявий функция асосида саводхонлик анча ошди, таълим, санъат, адабиёт ва дунёвий фанлар ривожланди. Бироқ ягона мафкура таъсири остида тарихий ва миллий ҳамда умуминсоний қадриятлардан фойдаланиш қатъий чекланди. 4. Давлат меҳнат ва истеъмол меъёри устидан назорат олиб борди ҳамда аҳолига бошқа ижтимоий хизматлар кўрсатиш бўйича тадбирларни амалга ошириб турди, ишсизликка барҳам берилди.

www.arxiv.uz 5. Социалистик мулкни қўриклаш функцияси. Уни давлат ниҳоятда қаттиққўллик билан, 1932 йилда бу мулкни талон-торож қилганлик учун ҳатто ўлим жазосини жорий этиш, 1947 йилдаги фармон билан эса уни саклаб қолиш билан олиб борди. Чунки давлат (социалистик) мулкини қўриқлаш ижтимоий-иқтисодий ривожланишнинг асоси, деб тушунилар эди. Амалда ҳам шундай бўлганди. 6. Давлат расман фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини қўриқлаш функциясини ҳам олиб борди. Бироқ миллионлаб кишиларнинг қонуний асосларсиз йўқ қилиб юборилиши, узоқ муддатларга озодликдан маҳрум этилиши бундай функциянинг авж олишига тамоман зид эди. 7. Совет давлати табиат бойликлари ва атроф муҳитни муҳофаза этиш бўйича ҳам ташкилий-ҳуқуқий тадбирлар белгалаган эди. Аммо бунда сезиларли натижаларга ҳали эришилмаганди. Аксинча, совет тузуми табиатга аёвсиз та-лафотлар етказди.

www.arxiv.uz СССРнинг ташқи функциялари 1. Мамлакатни мудофаа қилиш функциясини Совет давлати чет эл интервенцияси ва гражданлик уруши ҳамда Улуғ Ватан уруши даврида айниқса яхши бажарди. 2. Дунёдаги ҳукмрон икки ижтимоий-сиёсий тизим пайтида СССР тинчлик ва тинч-тотув яшаш учун курашни ҳам давлат функцияси даражасига кўтарди. 3. Аввалига халқ демократик, сўнгра социалистик давлатлар билан ҳамма томонлама ҳамкорлик олиб бориш СССРнинг муҳим ташқи функцияси эди. Бунда Совет давлати социализм позицияларини мустаҳкамлаш мақсадида ўша мамлакатларга кўп жиҳатдан бир томонлама ёрдам кўрсатиб турди. 4. Бундай ёрдам, айниқса, мустамлакачилик тузумидан озод бўлган давлатларга нисбатан кенг доирада олиб борилди. 5. СССР маълум доирада капиталистик мамлакатлар билан ҳам ҳамкорлик функциясини бажарган. Бироқ бунда мафкуравий тўсиқлар ҳалақит берар эди. СССРда давлат бажарган ички ва ташқи функцияларнинг ижобий ва салбий натижалари мавжуд. Улар келажакда янада аниқ-равшан бўлажак. Бироқ шуни айтиш лозимки, СССРнинг тарқалиб кетишида миллий, миллий- давлат муносабатларидаги нуқсонлар беягаловчи аҳамиятга эга бўлди. Шу билан бирга таъкидлаб ўтиш лозимки, давлатнинг ички ва ташқи функциялари тизими, моҳияти ва мазмунига инсоният босиб ўтган ҳар бир даврнинг ижтимоий, иқтисодий, ташқи ва маданий аҳволи, вазифалари, ҳокимиятнинг кимлар қўлида бўлганлиги, демократик режим ёхуд фашистик тартиб-қоидалар бўлганлиги, халқаро вазият, ҳатто табиий шарт-шароитлар ҳам ўзининг таъсирини ўтказиб келган. Чунончи, қулдорлик ва феодализм дав-рларида аҳоли бир қисми ҳуқуқдарининг чекланганлиги, кимларнингдир манфаатлари устун даражада ифодаланганлиги ўша пайтдаги давлатлар функцияларининг моҳиятини кўрсатиб турибди. Жамиятдаги ҳукмрон

www.arxiv.uz мулкчилик шаклларини муҳофаза қилиш эса барча давлатларнинг табиатини характерловчи функциялардир. Яна бир ми-сол. Кишилик жамияти олга борган сари унинг табиий бойликлари ҳажми қисқара борган, жамиятни ривожлантиришда янги вазифалар келиб чиққан. Натижада фан ва техникани тараққий эттириш давлат функцияси XX асрда юзага келди. Шу фикрни табиат бойликларини ва атроф муҳитни қўриклаш функциясига нисбатан ҳам дадил ай-тиш мумкин. Ўз навбатида, инсонлар дунёвий билимларининг ўсиши уларда илмий дунёқарашни шакллантириш, ҳозирги давр маданияти- маънавияти руҳида тарбиялаш функциясини келтириб чиқарди. Жаҳонда мамлакатлараро уруш муносабатларининг кескин юмшаши давлатларнинг мудофаа учун қиладиган харажатларини камайтиришга имкон беради ёки давлатлараро алоқаларнинг мустаҳкамланиши уларнинг ўзаро ва халқаро ҳамкорлик олиб бориш функциясини авж олдириш учун кенг асос яратади. Сўнгра, халқнинг модций ва маданий фаровонлиги ўсиши, ҳуқуқий маданиятнинг юксалиши, ўз навбатида, ҳуқуқ-тартиботни қўриқлаш функциясига ижобий таъсир ўтказиб туради. Халқаро ташкилотларнинг мустахкамланиши, улар мавқеининг ўсиши босқинчилик урушларининг олдини олишга жиддий ижобий таъсир ўтказади ва ҳоказо. Ҳозирги демократик, шу жумладан мустақилликка эришган давлатларнинг функциялари ҳам ўзига хос хусусиятларига эга.

www.arxiv.uz Ўзбекистон давлатининг асосий функциялари СССР тарқалиб кетди, Ўзбекистон ва бошқа собиқ иттифокдош республикалар мустақил бўлиб қолдилар. Социализм ва коммунизм қуриш назарияси ҳамда амалиётидан воз кечилди, унинг ўрнига инсоният тажрибасида исботланган бозор муносабатлари асосидаги демократик жамият тузумига ўтиш мақсад қилиб қўйилган. Давлатнинг сиёсати, вазифалари, фаолияти ва улардан келиб чиқадиган функциялари шу мақсадни рўёбга чиқаришга қаратилган. Бизнингча, ҳозирга босқичда ёш суверен, мустақил давлатлар, шу жумладан Ўзбекистон Республикаси олдида қуйидаги учта муҳим вазифа турибди. 1. Эришилган сиёсий, давлат мустақиллигани мустаҳкамлаш. 2. Иқтисодиётда бозор муносабатларига ўтиш ва бу ша-роитда жамиятнинг ижтимоий-маданий тараққиётини таъминлаш. 3. Янги шароитда тамоман мустақил ташқи сиёсий, иқтисодий вазифаларни ҳал этиш. Чунки бу вазифалар илгари асосан СССР органлари томонидан бажарилар эди. Мустақиллик шароитида, янги ижтимоий-иқтисодий, сиёсий-маданий вазиятда ёш давлатларнинг функциялари СССРнинг давлат функцияларидан анча фарқ қилади. Тўғри, Ўзбекистон ҳам, бошқа собиқ иттифоқдош республикалар ҳам ўз ҳудудларида давлат функцияларини тамоман ўзлари, мустақил адо қилмокдалар. Хусусан, Ўзбекистон давлати қуйидаги энг асосий функцияларни амалга оширмокда.

www.arxiv.uz Унинг ички функциялари 1. Иқтисодий функция ёки иқтисодиётда давлатнинг бош ислоҳотчи эканлиги. Мазкур функция мазмунида совет даврида жуда ҳам кенгайиб кетган давлат мулкини унинг тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш, натижада мулкчиликнинг турли шаклларига йўл очиш, иқтисодий ривожланишга маъмурий-буйруқбозлик асосида эмас, балки ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солиб туриш усуллари орқали таъсир қилиш, давлат сектори (қарамоғи)даги иқтисодиётни бошқариш ва умумий ривожланиш истиқболларини белгилаш, халқ хўжалигада тузилмавий ўзгартишларни амалга ошириш, иқтисодиётни бошқаришда чет эл инвестицияларини жалб этиш, солиқдар сиёсати ва тизимини белгилаш, баҳоларнинг барқарорлиги учун кураш каби масалалар ва йўналишлар мавжуд. Олий Мажлиснинг олтинчи сессиясида И.Каримов мустақилик ва бозор муносабатларига ўтиш шароитида давлатнинг ривожланиши ва ролига катта баҳо берди: «Давлат ислоҳотларнинг ташаббускори бўлиб майдонга чиқди, устувор йўналишларни танлашда фаол иштирок этди, ислоҳотларни рўёбга чиқаришни, қабул қилинган қарорлар ижроси устидан назорат олиб боришни таъминлади. Айнан давлат янги ҳуқуқий база ва янги ижтимоий муносабатлар шаклланишида, эркин демократик меъёрларга ўтишда, кўп укладли иқтисодиёт ва бозор инфраструктурасининг қарор топишида, янги банк, молия, солиқ тизими шаклланиб, янги мазмун билан бойишида ташаббускор бўлди... Давлатнинг ўтиш босқичидаги, миллий давлатчиликни қарор топтириш давридага бундай роли, бугун кўриниб турганидек, ўзини тўла оқлади[4]». Иқтисодий ислоҳотларнинг ижтимоий йўналтирилган бўлиши давлатимиз сиёсати ва фаолиятида марказий ўрин тутади.

www.arxiv.uz 2. Ижтимоий функция. Унинг тизимида аҳолининг иш билан бандлигани таъминлаш, вақтинча ишсизларга давлат ёрдами, ёшларни касбга ўргатиш, ижтимоий соҳани - аҳолига савдо, коммунал, тиббий, маиший ва бошқа хизматлар кўрсатишни ташкил этиш ва шу тармокдарни ривожлантириш; аҳолини ижтимоий муҳофаза этиш, яъни иш ҳақи, пенсия, стипендия, нафақа ва омонатдаги маблағларни индексациялаш, халқнинг меҳнат орқали ўз ижтимоий аҳволини яхшилаб бориши учун шароит яратиш, соғлом авлод учун кураш ва бошқалар орқали давлатимиз ўзининг ижтимоий (социал) вазифасини, табиатини намоён этмокда. 3. Таълим, фан, техника, маданият ва аҳолини ғоявий (мафкуравий) тарбиялаш соҳасидаги давлат функцияси, буни одатда, маданий-тарбиявий функция дейилади. Янги даврда унинг таркибида миллий тарихий ва маданий қадриятларни тиклаш ҳамда ривожлантириш, умуман халқ ҳаётида маърифат ва маънавиятни авж олдириш, умумий саводхонликни юксалтириш, мутахассисларнинг касбий малакасини ошириш, умуминсоният маданий-маънавий бойликлардан баҳраманд бўлишини таъминлаш, янги миллий мафкурага эришиш сингари устувор вазифаларни ҳал этиш кўзда тутилади. 4. Ҳуқуқ - тартиботни қўриклаш, фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини огишмай, мулкчиликнинг ҳамма шаклларида ҳимоя қилиш, ҳуқуқбузарликка ва жиноятчиликка қарши кураш. Бу функция ўз моҳияти ва мазмуни билан адолат ўрнатишга, инсонпарварликка, қонунчиликни мустаҳкамлашга, ҳуқуқий давлат ва маданиятнинг шаклланишига хизмат қилади. 5. Табиат бойликлари ва атроф муҳитни муҳофаза қилиш. Бунда, бир томондан, табиий бойликларни қўриклаш, тежаб-тергаб сарфлаш зарур бўлса, иккинчи томондан, кимё ва техниканинг салбий таъсири билан сув, ҳаво, тупроқ ва атмосферанинг ифлосланишига қарши кураш эҳтиёжи мавжуд. Давлат бундай функцияни бажариш билан иқтисодий ва ижтимоий тараққиётга хизмат қилган бўлади. Бизнинг минтакдда, айниқса, Орол

www.arxiv.uz денгизи билан боғлиқ масалалар бу функциянинг долзарблигани исботлаб турибди. Ўзбекистон давлатининг ташқи функциялари 1. Мамлакатнинг мудофааси ва миллий хавфсизлигини таъминлаш. Эндиликда мазкур функцияни бевосита бажариш учун давлатнинг қатор органлари ва ўз Куролли Кучлари мустақиллик асосида ташкил этилган. Қуролли Кучларни зарур курол-аслаҳа ва бошқа моддий-техника воситалари билан таъминлаш ушбу функция таркибида муҳим ўрин эгаллайди. 2. Яқин ва узоқ давлатлар билан турли соҳаларда ўзаро манфаатдорлик асосида ҳамкорлик олиб бориш функцияси. Аслида бу - янги функция. Бироқ қисқа давр ичида Ўзбекистон дунёнинг кўп давлатлари томонидан расман тан олинди, улар билан ҳар хил шаклларда алоқалар, дипломатик муносабатлар ўрнатилди, икки томонлама шартномалар тузилди. Дунёда кўпчилик мамлакатлар билан ҳамкорлик олиб бориш Ўзбекистоннинг ижтимоий, иқтисодий ва сиёсий тараққиётида муҳим аҳамиятга моликдир, шу боис халқаро муносабатлар соҳасида фаолият кўрсатувчи давлат органла- ри ва идораларини тузиш, уларни муносиб ходимлар билан мустаҳкамлаш жиддий роль ўйнайди. Республикамизнинг юқорида санаб ўтилган функцияларини бажариш учун давлат механизмини такомиллаштириш муҳим аҳамиятга эга. Бунда, авваламбор, давлат органлари шаклланишининг демократик асосларини мустаҳкамлаш, қонун ва бошқа норматив ҳуқуқий ҳужжатларда давлат аппарати ваколатларини қатъий белгалаб қўйиш, бошқарув органлари тизимини иқтисодиётда бозор муносабатлари хусусиятлари, талабларига биноан қайта ташкил этиш ва унинг ҳуқуқий мақомини белгалаш кўзда тутилади. Чунки эндиликда иқтисодий соҳада давлат билан бир қаторда жамоа (оммавий) ва хусусий бошқарув унсурлари пайдо бўлмокда. Янги давр вазифаларини адо қила оладиган давлат хизматчилари гуруҳларини тайёрлаш ва қайта тарбиялаш жиддий вазифа ҳисобланади.

www.arxiv.uz Шундай қилиб, даврлар ўта бориши билан давлатнинг функциялари тизими ҳам ўзгариб бораверади. Умуман давлат бор экан, у маълум функцияларни бажариб туради, акс ҳолда унинг мавжудлиги ҳеч бир маънога эга бўлмай қолади, албатта. Бироқ ана шу зарурий функцияларнинг давлат томонидан бажарилиши ҳар хил даражада бўлиши мумкин. Бу, сўзсиз, кўпгана омилларга, шу жумладан, давлатнинг моддий-иқтисодий имкониятларига, демократик тартибга, ички ва ташқи вазиятга боғлиқ бўлиши табиий ҳолдир. Хуллас, жамиятда давлат қачон зарур бўлмай қолса ва у фуқаролик жамияти тузилмасига уйгунлашиб кетса, ўша пайтда унинг функциялари ҳам барҳам топади ва улар жамиятнинг ўзини ўзи бошқарувчи субъектлари зиммасига маълум ўзгаришлар билан юкланади. Бу ҳақда узил-кесил ва батафсил хулоса чиқаришга ҳали эрта, аммо жамиятнинг ўша юқори даражадаги тараққиётига эришилган сари мазкур муаммо тобора ойдинлашиб боради, инсоният ривожланиши эса узоқ келажакда ўша ҳар томонлама юксак марралар сари бориши муқаррардир.

O'xshashlar

Давлат функциялари тушунчаси ва таснифи

Давлат ва ҳуқуқнинг моҳияти, белгилари, функциялари, шакллари ва турлари

Давлат ва хукукнинг мохияти, белгилари, функциялари, шакллари ва турлари

Прокуратура органлари функциялари

Давлатнинг асосий функциялари