Далилларни тўплаш усуллари - Huquqshunoslik - Referatlar

Далилларни тўплаш усуллари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

343.5 KB

Ko'chirib olish

Далилларни тўплаш усуллари Режа: 1. Тергов ва суд ҳаракатларининг тушунчаси ҳамда турлари 2. Сўроқ қилишнинг умумий қоидалари 3.Гумон қилинувчи ва айбланувчини сўроқ қилиш 4.Гувоҳ ва жабрланувчини сўроқ қилиш 5.Юзлаштириш тушунчаси ва уни ўтказиш тартиби 6. Таниб олиш учун кўрсатиш 7.Кўрсатувларни ҳодиса содир бўлган жойда текшириш 8.Кўздан кечириш тергов ҳаракатининг тушунчаси, турлари ва уни ўтказиш тартиби 9. Гувоҳлантириш 10. Мурдани эксгумация қилиш 11. Эксперимент 12.Олиб қўйиш ва тинтув

Тергов ва суд ҳаракатларининг тушунчаси ҳамда турлари Терговчи жиноят ишларини тергов қилиш жараёнида кўплаб процессуал ҳаракатларни амалга оширади. Жиноятни очиш, тергов қилиш ва унинг олдини олиш учун терговчи жиноят-процессуал қонунда аниқ белгилаб қўйилган кенг миқёсдаги процессуал ҳуқуқларга эгадир. ЖПКнинг 36-моддасига биноан терговчи: жиноят ишини қўзғатишга ва тугатишга, ишни қўзғатишни рад этишга; жиноятни содир этишда гумон қилинаётган шахсларни ушлаш ва сўроқ қилишга; ЖПКда назарда тутилган тергов ҳаракатларини олиб боришга; шахсни ишда айбланувчи сифатида иштирок қилиш учун жалб этиш тўғрисида ва унга нисбатан эҳтиёт чорасини танлаш тўғрисида қарор чиқаришга; ўзи юритишга қабул қилган иш бўйича суриштирув органларига қидирув ва тергов ҳаракатларини бажариш тўғрисида ёзма топшириқлар беришга; суриштирув органларидан айрим тергов ҳаракатларини юритишда кўмаклашишни талаб қилишга ҳақлидир. Терговчи терговнинг йўналиши ва тергов ҳаракатларини юритишга оид барча қарорларни, прокурор рухсатини олиш қонунда назарда тутилган ҳолларни истисно этганда, мустақил равишда қабул қилади. Терговчи ишни қабул қилиб олар экан, бу ҳақда тегишли қарор қабул қилади ва терговни бошлайди. Терговчи қонуннинг қатъий талабларига мувофиқ кўплаб процессуал ҳаракатларни амалга оширади. Аммо бу ҳол уларнинг барчаси жиноят процессуал меъёрларда белгилаб қўйилганини англатмайди. Уларнинг баъзилари ташкилий, тайёргарлик ёки ёрдамчи- техник хусусиятларга эга бўлиб, қонуний равишда тартибга солишга муҳтож эмас, ўз мазмунига кўра алоҳида аҳамият касб этадиган бошқа ҳаракатлар ЖПКда кўзда тутилган бўлиб, процессуал ҳисобланади. Терговчининг процессуал фаолияти турличадир. Бунга тергов қилиш йўналишини белгилаш, жиноят иши бўйича у ёки бу шахснинг мавқеини белгилаш ҳақидаги қарорлар ҳамда муайян шахснинг ҳуқуқини таъминлаш ва далилларни тўплаш билан боғлиқ ҳаракатлар киради. Терговчи жиноят ишини тергов қилиш жараёнида тергов ҳаракатларидан ташқари процессуал бўлмаган ҳаракатларни ҳам олиб боради. Бунга қуйидаги ташкилий ҳаракатлар киради: тахминларни илгари суриш, тергов қилиш режаларини ишлаб чиқиш ва тузиш, тезкор бўлинмалар билан ҳамкорликни ташкил этиш. Терговчининг процессуал бўлмаган ҳаракатларига унинг қидирув деб аталган ҳаракатлари ҳам киради: фуқароларни сўроқ қилиш, улардан ариза ва

тушунтиришлар олиш, маълумотлар тўплаш, идора, корхона ва ташкилотларга жиноят иши бўйича зарур ҳақиқий маълумотларни аниқлаши мумкин бўлган ашё ва ҳужжатларни тақдим этиш ҳақида турли сўровномалар, талабномалар, тафтиш ва бошқа хизмат текширувлари ўтказишга доир талабномалар юбориш. Терговчининг ташкилий ва қидирув ҳаракатлари унинг амалга ошириладиган тергов ҳаракатларидан шу билан фарқ қиладики, улар жиноят- процессуал ҳаракатлар ҳисобланмайди, олдиндан белгилаб қўйилган процессуал шаклга эга эмас ва процессуал ҳужжатлар тузишни талаб этмайдиган эркин шаклда амалга оширилади. Ташкилий ва қидирув ҳаракатлари борасида тузилган режа, сўровномалар, маълумотномалар, одатда, жиноят ишига илова қилинмайди. Суриштирув органлари зиммасига жиноят аломатларини аниқлаш ва жиноятни содир этган шахсларни топиш мақсадида зарур тезкор-қидирув чораларини кўриш юклатилади (ЖПКнинг 339-м.). Шу билан бирга терговчининг суриштирув органларининг тезкор бўлинмалари билан ҳамкорлиги тезкор-қидирув ва жиноят процессуал чораларни қонунийликка қатъий риоя этган ҳолда уйғунлаштиришга имкон беради. Жиноятлар ва уларни содир этган шахслар, шунингдек тергов қилинаётган ишга аҳамиятли бўлган, тезкорлик йўли билан олинган бошқа ҳолатлар ҳақидаги маълумотлар терговчи томонидан уларнинг олинган манбалари ва усуллари кўрсатилмаган ҳолда маълум қилинади. Бу маълумотлар жиноят- процессуал қонунда назарда тутилган тергов ҳаракатлари йўли билан аниқланганидан сўнггина улардан жиноятни тергов қилиш борасида далиллар сифатида фойдаланиш мумкин бўлади. Тезкор қидирув йўли билан олинган маълумотлар кўрсатилган тезкор ҳужжатлар ва бошқа ҳужжатлар жиноят ишига илова қилинмайди. Барча ҳаракатлар орасида тергов ҳаракатлари алоҳида аҳамият касб этади. Тергов ҳаракати дейилганда жиноят процессуал қонунда белгилаб қўйилган, далилларни аниқлаш, қайд этиш, текшириш, ўрганиш ва баҳолашга бевосита йўналтирилган ҳаракатлар тушунилади 1 . Жиноят процессуал қонун далиллар тўплаш усуллари сифатида тергов ва суд ҳаракатлари рўйхатини ўз ичига олади. ЖПКнинг 87-моддасида айтилганки, далиллар тергов ва суд ҳаракатларини юритиш: гумон қилинувчини, айбланувчини, судланувчини, гувоҳни, жабрланувчини, экспертни сўроқ қилиш; юзлаштириш; таниб олиш учун кўрсатиш; кўрсатувни ҳодиса рўй берган жойда текшириш; олиб қўйиш; тинтув; кўздан кечириш; гувоҳлантириш; мурдани эксгумация қилиш; эксперимент ўтказиш;

экспертиза тадқиқотларини ўтказиш учун намуналар олиш; экспертиза ва тафтиш тайинлаш; тақдим этилган ашёлар ва ҳужжатларни қабул қилиш; телефонлар ва бошқа сўзлашув қурилмалари орқали олиб борилган сўзлашувларни эшитиш йўли билан тўпланади. Ҳар бир тергов ҳаракати муайян билиш ва тасдиқлаш амалларининг йиғиндисидир. Ҳар қандай тергов ҳаракатини ўтказиш ҳуқуқий асосга таянади. Жиноят иши бўйича аниқланиши лозим бўлган барча маълумотлар қонунда белгиланган манбалардан олинади. Барча тергов ҳаракатлари у ёки бу даражада мажбурлов чораларини кўришга таянади. Бундай чоралар итоатсиз қатнашчиларга нисбатан қўлланилиши мумкин. Ҳар бир тергов ҳаракатининг ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солиниши у ёки бу билиш усулларининг ишончлилиги ва маънавий жоизлиги, шунингдек далиллар тўплашда мажбурлов чоралари чегараларини белгилайдиган процесс вазифалари ва принципларига бўйсунади. Бу умумий хусусиятлар тергов ҳаракатларининг йиғиндисига ички ягона ва тартибли тизим сифатида қарашга имкон беради. Ҳар қандай тергов ҳаракати бунинг учун ҳақиқий ва юридик асослар бўлгандагина амалга оширилиши мумкин. Ҳақиқий асос деганда тергов ҳаракати олиб борилишининг зарурати ва мумкинлигига сабаб бўлган муайян маълумотлар тушунилади. Юридик асослар тергов ҳаракати олиб борилишининг шароити ва тартибидир. Улар қонунда ифода этилган, барқарор ва одатда тергов қилинаётган жиноят хусусияти ва иш ҳолатларига боғлиқ эмас. Тергов ҳаракатини юритишнинг умумий қоидаларига қуйидагиларни киритиш мумкин: фуқаролар, корхона, муассаса ва ташкилотларнинг ҳуқуқлари ҳамда қонуний манфаатларини муҳофаза қилиш, тергов ҳаракатларини кундузги вақтда (соат 22 дан 6 га қадар тунги вақт ҳисобланади) олиб бориш. Тайёрланаётган ёки содир этилаётган жиноятнинг олдини олиш, жиноят изи йўқолишига ёки гумон қилинувчининг қочиб кетишига йўл қўймаслик, эксперимент жараёнида текширилаётган ҳодисанинг ҳолатини қайтадан тиклаш зарурати бўлган ҳоллар бундан мустасно. Шахсларнинг ҳаёти ва соғлиғи учун хавфли бўлган ёки уларнинг шаъни ва қадр-қимматини камситувчи хатти-ҳаракатлар содир этиш; зўрлик, пўписа қилиш, алдаш ва қонунга хилоф бошқа йўллар билан кўрсатув, тушунтириш, хулосалар олишга, экпериментал ҳаракатларни бажаришга, ҳужжатлар ёки буюмлар тайёрланишига ва берилишига эришиш; тунги вақтда, яъни кеч соат 22-00 дан эрталаб 6-00 гача тергов ҳаракатлари олиб бориш тақиқланади.

Тергов ёки суд ҳаракатлари билан боғлиқ ишларни бажараётганда, суриштирувчи, терговчи, прокурор, судья ва ишда мутахассис ёки эксперт сифатида иштирок этаётган шифокорлардан бошқа шахсларнинг ўзга жинсдаги шахсни яланғоч қилиб ечинтириш чоғида ҳозир бўлишлари тақиқланади. Суриштирувчи, терговчи, прокурор, судья тергов ва суд муҳокамаси жараёнида гумон қилинувчи, айбланувчи, судланувчи, жабрланувчи ва бошқаларнинг шахсий ҳаётига доир аниқланган маълумотларни ошкор қилмаслик чора-тадбирларини кўриши шарт. Тергов ҳаракатлари олиб боришнинг кўрсатилган шартлари Ўзбекистон Республикаси ЖПКнинг 88-моддасида, шунингдек, айрим тергов ҳаракатларини ўтказиш тартибини акс эттирувчи моддаларда белгиланган. Лекин уларга барча ҳолларда ҳам риоя қилиш лозим. Барча тергов ҳаракатларига тааллуқли яна бир талабни баённома тузишни ҳам таъкидлаш лозим. Баённома тузишнинг умумий тартиби ЖПКнинг 90, 91, 92-моддаларида қайд этилган. Ҳар қандай баённомага ва айрим тергов ҳаракатларининг баённомаларига доир талаблардан иборат кўрсатмалардан (ЖПКнинг 106, 131, 134, 141,147, 151, 156, 163, 171, 197, 202-м.) баённома тузишнинг қуйидаги қоидалари келиб чиқади: 1. Пайсалга солмаслик.Тергов ҳаракатларининг баённомалари тергов ҳаракати борасида ёки у тугагандан сўнг бевосита тузилади. 2. Тергов ҳаракати иштирокчиларининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари тушунтирилганлиги фактининг акс этиши. 3. Билиш фаолиятининг ҳам мазмунини, ҳам натижаларини акс эттириш. Масалан, кўздан кечириш ва гувоҳлантириш баённомасида терговчининг барча ҳаракатлари ҳамда тергов ҳаракатлари борасида аниқланганларнинг барчаси кўздан кечириш қандай тартибда амалга оширилган бўлса, ана шундай тартибда, шунингдек кўздан кечириш ва гувоҳлантириш пайтида қандай ҳолатда кузатилган бўлса, худди шу ҳолатда тавсифланади (ЖПКнинг 141, 147-м.) 4. Оғзаки хабар бериш шаклини сақлаб қолиш. Барча акс эттирувчи жараёнларда бўладиган исботловчи маълумотдан маҳрум бўлишнинг олдини олиш мақсадида жиноят процессуал қонун оғзаки ахборот шаклини қайта ўзгартириш меъёрини чеклайди. Жумладан, ЖПКнинг 106-моддасига биноан, айбланувчи, гувоҳнинг кўрсатувлари сўроқ қилиш баённомасига биринчи шахс номидан, имкони борича сўзма-сўз ёзиб борилади. 5. Техника воситаларини қўллаш шароитлари ва натижаларини кўрсатиш. Қонун кўрсатилган воситалардан яширинча фойдаланишни ман этишдан келиб чиқади. Чунки бу ахборот жараёни қатнашчилари ўртасидаги

муносабатларнинг ҳуқуқий хусусиятига мос келмаслиги ҳамда ахборотларни холисона акс эттирмаслиги мумкин. Шунинг учун баённомада бу шахсларни техника воситалари қўлланилишидан олдиндан огоҳлантирганлик ҳақидаги факт қайд этилади. Баённомада, шунингдек, айнан қандай техника воситалари қўлланилганлиги ва улардан фойдаланиш тартиби, қайси объектга нисбатан бу воситалар қўлланилганлиги ва натижалар олинганлиги кўрсатилади (ЖПКнинг 91-м.) 6. Баённомаларни тасдиқлашнинг ўзига хос тартиби. Таъкидланганидек, қонун маълумот бериш жараёнида иштирок этувчи айбланувчи, жабрланувчи, гувоҳ, мутахассис ва бошқа шахсларга баённомага киритилиши керак бўлган фикр-мулоҳазалар, қўшимчалар, тузатишлар, таклифлар киритиш ҳуқуқини беради. Тергов ҳаракати баённомасида фикр- мулоҳазалар билдириш ҳуқуқи ҳам, у ёки бу иштирокчи томонидан билдирилган фикр-мулоҳазалар мазмуни ҳам тушунтирилгани қайд қилиниши керак (ЖПКнинг 92-м.). Холисларнинг ўта муҳим тергов ҳаракатларида қатнашишининг мақсадга мувофиқлиги тўғрисидаги масала муҳим ҳисобланади. Тинтув ўтказиш, олиб қўйиш, кўздан кечириш, гувоҳлантириш, таниб олиш учун кўрсатиш, кўрсатувларни ҳодиса юз берган жойда текшириш, шунингдек эксперимент ўтказиш, эксперт тадқиқотини ўтказиш учун намуналар олиш, мурдани эксгумация қилишда қонунда белгиланган камида икки нафар холисларнинг иштирок этиши шартлиги (ЖПКнинг 352-м.) асосида қонун чиқарувчи ушбу шахсларни терговчи ҳаракатлари қонунийлигининг ва процессуал жиҳатдан асосланганлигининг кафолатлари қилиб белгилайди. Холислар тергов ҳаракатлари ўтказилганини, унинг мазмунини, олиб борилиши ва натижаларини тасдиқлайдилар. Улар тергов ҳаракати баённомасидаги ёзувнинг ишончлилигини гувоҳлантиришга, унинг тўғри ўтказилиши учун кўмаклашишга, тергов ҳаракати давомида содир этилиши мумкин бўлган ҳуқуқбузарликлардан фуқароларнинг қонуний ҳуқуқлари ва манфаатларини ҳимоя қилишга даъват этилгандирлар. Вояга етган, ўзлари ҳозирлигида ўтказилаётган ҳаракатларни ва уларнинг натижаларини тушунадиган, иш натижаларидан манфаатдор бўлмаган шахслар холис бўлишлари мумкин. Тергов ҳаракатларини ўтказишда холисларнинг ҳозир бўлиши иш ҳолатларининг амалий ва холисона тадқиқ этилиши, ҳақиқатни аниқлашдаги субъектив ёндашишни бартараф этишнинг, тергов ҳаракати борасида шахс ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳурмат қилишнинг жиддий кафолатларидан биридир.

Терговчи у ёки бу тергов ҳаракатини танлашда мустақилдир ва айнан қандай ахборот олиниши кераклигига амал қилади. Агар олинган ахборот турлича бўлса, у гумон қилинувчи, айбланувчи, гувоҳ, жабрланувчини сўроқ қилиш, юзлаштириш йўли билан олинади. Жиноятнинг моддий изларини топиш зарурати туғилса, кўздан кечириш, тинтув, экспертиза ва бошқа ҳаракатлар амалга оширилади. Керакли ахборотни ҳам биринчи, ҳам иккинчи ҳаракатларни бажариш йўли билан олиш мумкин. Тергов ҳаракатларини амалга оширишда ундаги иштирокчиларнинг ва тергов қилишда қатнашаётган шахсларнинг ҳуқуқларига риоя этилиши керак. Терговда ҳимоячи иштирок этаётган ҳолларда у гумон қилинувчи, айбланувчини сўроқ қилишда ва улар иштирокидаги бошқа тергов ҳаракатларида қатнашиши мумкин. Сўроқ қилишнинг умумий қоидалари Энг кенг тарқалган тергов ҳаракати сўроқ қилиш бўлиб, у гувоҳ, жабрланувчи, гумон қилинувчи ва айбланувчидан кўрсатувлар олиш мақсадида амалга оширилади. Сўроқ қилинувчи томонидан билдирилган маълумот ҳамда баъзи ҳолларда топшириладиган график, ашё ва хабарларнинг бошқача тасвирлари кўрсатув беришнинг шакли ҳисобланади. Кўрсатувлар қандай шаклда бўлиши ва қандай ҳаракатлар билан ифодаланишидан қатъи назар, тергов уни қизиқтирадиган фактлар ва уларнинг тавсифи борлиги ёки йўқлиги ҳақидаги ахборотга эга бўлиши керак. Акс ҳолда улар исботловчи аҳамиятдан маҳрум бўлади. Сўроқ қилиш энг кенг тарқалган тергов ҳаракати бўлганлиги сабабли, Жиноят процессуал кодексида унинг умумий қоидалари белгиланган (10-боб, 96-108-м.). Биринчи навбатда сўроқ қилишнинг жойи масаласини ҳал қилиш зарур. Қонун суриштирувчи ёки терговчига гувоҳни, жабрланувчини, гумон қилинувчини ва айбланувчини суриштирув, дастлабки тергов ўтказиладиган жойда ёки сўроқ қилинувчи қаерда бўлса, ўша жойда, судга эса суд муҳокамаси юритилаётган жойда сўроқ қилишга рухсат беради (ЖПКнинг 96-м.). Сўроқ қилишдан олдин гувоҳ, жабрланувчи, гумон қилинувчи, айбланувчига нисбатан, башарти улар озодликда бўлсалар, чақирув қоғози билан чақирув амалга оширилади. Чақирув қоғози почта орқали жўнатилади ёки чопар орқали топширилади. Чақирув телефонограмма, телеграмма, радиограмма билан ёки телефакс орқали ҳам бўлиши мумкин.

Чақирув қоғозида шахс ким сифатида, қайси манзилга ва кимнинг ҳузурига чақирилаётганлиги, қайси кунда ва қайси соатга келиши кераклиги, шунингдек узрсиз сабабларга кўра келмай қолган тақдирда қандай оқибатлар рўй бериши кўрсатилган бўлиши лозим. Чақирув қоғози чақирилувчига топширилиб, тилхат олинади. Чақирув қоғози олиб борилганда чақирилувчи вақтинча йўқ бўлса, унга бериб қўйиш учун чақирув қоғози у билан бирга яшовчи вояга етган оила аъзоларидан бирига, ётоқхона маъмуриятига, уй эгасига ёки фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органи вакилига топширилиб, тилхат олинади (ЖПКнинг 97-м.). Тергов ҳибсхонасида, вақтинча қабул қилиш-тақсимлаш қабулхоналари, жазони ижро этиш ёки тарбия колонияларида сақланаётган шахслар шу муассасаларнинг маъмурияти орқали чақиртирилади. Сўроқ қилишдан олдин сўроқ қилинувчидан унинг туғилган жойи, фамилияси, исми, отасининг исми, аниқ туғилган вақти (йили, ойи, куни), иш жойи, мансаби, машғулот тури, маълумоти, оилавий аҳволи, судланганлиги ёки судланмаганлиги аниқланади. Ушбу маълумотларнинг ҳаммаси жиноят ишидаги ёки сўроқ қилинувчининг шахсий ҳужжатларидаги маълумотлар билан солиштирилади. Ҳар қандай ҳолда ҳам суриштирувчи, терговчи ёки суд сўроқ қилинувчи ўзини ким деб таништирган бўлса, айнан ўша шахс эканлигига ишонч ҳосил қилиши лозим (ЖПКнинг 98-м.). Сўроқ қилинувчи иш юритилаётган тилни биладими, у қайси тилда кўрсатув бера олиши мумкин, деган саволлар ҳам аниқланиши лозим. Зарур ҳолларда таржимон чақирилади ва у келгунча сўроқ қилиш тўхтатиб турилади (ЖПКнинг 99-м.). Сўроқ қилинувчининг шахси аниқланганидан кейин унга ҳуқуқ ва мажбуриятлари тушунтирилади. Бу ҳуқуқ ва мажбуриятлар тушунтирилганлиги сўроқ баённомаси ёки суд мажлиси баённомасида қайд этилади (ЖПКнинг 100-м.). Сўроқ қилинувчига ишнинг унга маълум бўлган ҳолатлари тўғрисида сўзлаб бериш таклиф қилинмоғи лозим. Сўроқ қилинувчи эркин сўзлаб берганидан кейин унинг кўрсатувларини тўлдириш ва аниқлашга қаратилган саволлар берилиши мумкин (ЖПКнинг 101-м.). Кутилаётган жавобга бевосита ёки билвосита йўналтириш мазмунидаги ишора қилувчи саволлар бериш тақиқланади (ЖПКнинг 102-м.). Сўроқ қилинувчининг кўрсатувлари рақамлар ёки хотирада сақланиши қийин бошқа маълумотларга тааллуқли бўлса, у сўроқ жараёнида ўзидаги ёки ишга қўшиб қўйилган ҳужжатлардан ёхуд бошқа ёзувлардан фойдаланиши мумкин. Сўроқ қилинувчига сўроқ қилиш жараёнида ўзидаги ҳужжатлар ва бошқа ёзувларни ўқиб эшиттиришга рухсат этилиши мумкин.

Суриштирувчи, терговчи ва суд сўроқ қилинувчидан сўроқ қилиш жараёнида у фойдаланаётган ҳужжатлар ва бошқа ёзувларни талаб қилиши, уларни кейин қайтариб бериши ёки ишга қўшиб қўйиши мумкин (ЖПКнинг 103-м.). Сўроқ қилинувчининг илгариги сўроқда берган кўрсатувлари фақат унинг ҳозирги сўроқда берган кўрсатувлари тингланиб, қайд қилиниб, у имзо чекканидан кейин ҳамда ҳозирги ва илгариги сўроқларда берилган кўрсатувлар ўртасида жиддий қарама-қаршиликлар бўлганда; сўроқ қилинувчи судда кўрсатув беришдан бош тортганда; иш сўроқ қилинувчининг иштирокисиз кўриб чиқилаётганда ўқиб эшиттирилиши мумкин (ЖПКнинг 104-м.). Сўроқ жараёнида суриштирувчи, терговчи ва суд, шунингдек суд муҳокамасида тарафлар ишга қўшиб қўйилган ёки тарафлар ихтиёрида бўлган нарсалар ва ҳужжатларни сўроқ қилинувчига кўрсатишлари, шунингдек бу ҳужжатларни ўқиб эшиттиришлари мумкин. Сўроқ баённомасида ёки суд мажлиси баённомасида қайси нарса ёки ҳужжат кўрсатилганлиги, ҳужжат матнининг қайси қисми ва унинг ким томонидан ўқиб эшиттирилганлиги, нарса ёки ҳужжатни кўрсатиш вақтида қандай саволлар берилганлиги ва бунга жавобан сўроқ қилинувчи қандай кўрсатувлар берганлиги аниқ акс эттирилиши керак (ЖПКнинг 105-м.). Сўроқ жараёни ва натижалари суриштирув ва дастлабки тергов босқичида сўроқ баённомасида, суд муҳокамасида эса суд мажлиси баённомасида қайд қилинади. Сўроқ жараёнида баённома юритиш билан бир қаторда овозни ёзиб олиш, видеоёзув ва кинотасвирга олиш ҳам қўлланилиши мумкин (ЖПКнинг 106-м.). Кўрсатувлар баённомага биринчи шахс номидан, имкони борича сўзма-сўз ёзиб борилади. Савол-жавоб сўроқ жараёнида қандай олиб борилган бўлса, шундай изчилликда қайд қилинади. Суриштирувчи, терговчи ёки суд мажлисига раислик қилувчи томонидан четлатилган, шунингдек сўроқ қилинувчи жавоб беришдан бош тортган саволлар ҳам баённомага киритилиши керак. Баённомада, бундан ташқари, сўроқ қилинувчи томонидан аввалги сўроқларда берилган кўрсатувларнинг ўқиб эшиттирилгани, кўрсатув бериш жараёнида сўроқ қилинувчининг ҳужжат ёки бошқа ёзувлардан фойдалангани, сўроқ қилинувчига сўроқ давомида нарса ва ҳужжатлар кўрсатилгани, сўроқ пайтида овоз ёзиш, видеоёзув, кинотасвирга олиш ўтказилгани қайд қилинади, фонограмма, видеоёзув ва кинотасма баённомага илова қилинади.

Сўроқ тугаганидан кейин баённома ўқиб чиқиш учун сўроқ қилинувчига кўрсатилади ёхуд унинг илтимосига кўра суриштирувчи, терговчи томонидан унга ўқиб берилади. Сўроқ қилинувчи кўрсатувни ўз қўли билан ёзма равишда баён қилишга ҳақли. Ўз қўли билан ёзилган кўрсатув баённомага илова қилиниб, бу ҳақда баённомага ёзиб қўйилади. Сўроқ қилинувчи ёки тарафларнинг илтимосига кўра суд мажлисида баённомага имзо қўйилгунига қадар ёзилган овоз, видеоёзув ва кинотасвир намойиш қилиниши мумкин. Улар билан баённома ўртасида жиддий тафовут бўлган ҳолларда, тафовут сабабини аниқлаш учун янгитдан сўроқ қилиниши мумкин. Сўроқ қилинувчи баённомани ўқиб бўлгач, кўрсатувлари тўғри ёзилганлиги ва у билан танишганлигини имзо чекиб тасдиқлайди. Имзо баённоманинг охирига қўйилади, башарти кўрсатувлар бир неча саҳифага ёзилган бўлса, ҳар қайси саҳифага алоҳида имзо чекилади. Сўроқ қилишда таржимон қатнашаётган бўлса, у сўроқ қилинаётган шахснинг баённомадаги кўрсатувини унга оғзаки таржима қилади, сўроқ қилинувчининг ўз қўли билан ёзиб берган кўрсатувларини эса, ёзма равишда таржима қилади. Таржимон кўрсатувлар ёзилган баённоманинг охирига ва ҳар бир саҳифасига алоҳида, шунингдек сўроқ қилинувчининг ўз қўли билан ёзиб берган кўрсатувларининг таржимасига имзо чекади. Сўроқнинг умумий давом этиш вақти бир кунда саккиз соатдан ошмаслиги лозим. Дам олиш ва овқатланиш учун бериладиган бир соат танаффус бу ҳисобга кирмайди (ЖПКнинг 107-м.). Дастлабки терговда ва судда қўшимча сўроқ қилиш зарурати туғилиши мумкин. Бундай сўроқ қуйидаги ҳолларда ўтказилади: - сўроқ қилинувчи ишнинг ўзига маълум бўлган барча ҳолатлари тўғрисида кўрсатув бера олиши учун қонунда назарда тутилган сўроқнинг умумий давом этиш вақти етарли бўлмаса; - сўроқ қилинган шахс илгари берган кўрсатувларини тўлдириш ёки ўзгартириш истагини билдирса; - айбланувчига янги ёки ўзгартирилган ёхуд қўшимча айблов эълон қилинса; - суриштирувчи ёки терговчи томонидан илгари сўроқ қилинган шахснинг кўрсатувлари тўғри ёзилганлигини прокурор қўшимча сўроқ қилиш йўли билан текшириб кўришни лозим топса; - суриштирувчи ёки бошқа терговчи томонидан илгари сўроқ қилинган шахснинг кўрсатувлари тўғри ёзилганлигини ишни юритиш учун қабул

қилган терговчи қўшимча сўроқ қилиш йўли билан текшириб кўришни лозим топса; - илгари сўроқ қилинган шахсга берилиши керак бўлган ва иш учун муҳим янги саволлар туғилса; - шахс сўроқ қилинганидан кейин ишга киришган захирадаги халқ маслаҳатчиси ушбу шахсни янгитдан сўроқ қилишни талаб қилса (ЖПКнинг 108-м.). Гумон қилинувчи ва айбланувчини сўроқ қилиш Айбланувчини сўроқ қилиш муҳим тергов ҳаракатидир. У айбланувчидан жиноят иши бўйича исботлашнинг воситаларидан бири бўлмиш кўрсатувлар олиш усули ҳисобланади. Айни вақтда айбланувчи томонидан кўрсатувлар бериш қўйилаётган айбдан ҳимояланишнинг энг таъсирчан ва аниқ воситасидир. Айбланувчи жиноят-процессуал фаолиятнинг субъекти бўлиб, ўзини ҳимоя қилиш ҳуқуқидан фойдаланган ҳолда сўроқда унга қўйилаётган айбни рад этадиган ёки жавобгарликни енгиллаштирадиган асосларни келтириш, қўшимча далилларни талаб қилиб олиш ҳақида илтимос қилишга ҳақли ва ҳоказо (ЖПКнинг 464-м.). Айбланувчини сўроқ қилиш жараёнида терговчи нафақат унинг содир этилган жиноятлардаги иштироки ҳақида, балки иш бўйича айбланувчига маълум бўлган ҳолатлар ва мавжуд далиллар ҳақида ҳам маълумот олади. Айбланувчи кўрсатувларининг таҳлили терговчига далилларнинг янги манбаларини аниқлашда, иш бўйича олға сурилган тахминларни текширишда ва ушбу жиноят иши бўйича хулосаларнинг тўғри ёки нотўғрилигини тасдиқлашда ёрдам беради. Айбланувчининг кўрсатувлари далиллар манбаларидан бири ҳисобланади. Жамият учун хавфли бўлган ҳаракатнинг бор-йўқлиги ушбу ҳаракатларни содир этган шахснинг айбдорлиги тўғрисидаги ҳақиқий маълумотлар ва иш тўғри ҳал қилиниши учун муҳим бўлган бошқа ҳолатлар айбланувчининг кўрсатувлари орқали аниқланади. Процессуал қонунга мувофиқ айбланувчининг кўрсатувлари исботлаш воситаси ҳисобланади. Ушбу кўрсатувлардаги ҳақиқий маълумотлар далиллар бўлиб хизмат қилади. Улар бўйича қонун белгилаган тартибда жиноят иши бўйича исбот қилиниши лозим бўлган ҳолатлар аниқланади. Айбланувчининг кўрсатувлари гувоҳлар ва бошқа шахсларнинг кўрсатувларидан тубдан фарқ қилади. Бу ҳол унинг жиноят процессидаги алоҳида процессуал ҳолати билан изоҳланади. Айбланувчи ўзига нисбатан қўйилган айблов бўйича кўрсатувлар беради. Демак, у гумон қилинувчи сифатида ҳам ишнинг якунидан манфаатдордир.

Айбланувчи томонидан кўрсатувлар бериш (гумон қилинувчидек) унинг мажбурияти эмас, балки ҳуқуқидир (ЖПКнинг 46-м.). Айбланувчи бу ҳуқуқдан фойдаланиши ёки воз кечиши мумкин. Кўрсатувлар беришдан бош тортганлиги ва ёлғон кўрсатувлар берганлиги учун у (гумон қилинувчидек) жавобгар бўлмайди. Ўзининг алоҳида процессуал ҳолатига кўра айбланувчи ўз кўрсатувларида ҳақиқий маълумотларни баён қилиш билан чекланмайди. Айбланувчи уларни мустаҳкамлаш учун далиллар келтиради, бошқа шахслар томонидан билдирилган маълумотлар бўйича ўз мулоҳазаларини билдиради, ўзига қўйилган айблов билан боғлиқ бўлган факт, ҳолат ва ҳодисаларга баҳо беради. Айбланувчининг кўрсатувларига гумон қилинувчининг кўрсатувлари яқин бўлиб, бу уларнинг процессуал ҳолатлардаги ўхшашлиги билан изоҳланади (ЖПКнинг 46, 48-м.). Гумон қилинувчининг кўрсатувлари ҳам далиллар манбаларидан биридир. Гумон қилинувчини жиноят процессининг муҳим иштирокчиси сифатида расмийлаштириш унинг кўрсатувлари жиноят ишини тергов қилиш учун аҳамиятли эканлиги, ушбу кўрсатувларнинг далилларнинг махсус манбаларидан бири сифатида ажратилишини тақозо этади (ЖПКнинг 81-м.). Гумон қилинувчининг кейинчалик айбланувчи сифатида жиноий жавобгарликка тортилиши унинг айбланувчи сифатида кўрсатувлар беришини истисно этмайди, балки, аксинча, буни тақозо этади. Агар гумон тасдиқланмаса, гумон қилинувчи гувоҳга айланса, кейинчалик у гувоҳлик кўрсатувлари беради. Бу ҳолларда суриштирувчи, терговчи, прокурор, суд энди гумон қилинувчи, айбланувчи ва гувоҳнинг кўрсатувларидан фарқ қиладиган бошқа далиллар манбаларига эга бўладилар. Гумон қилинувчининг аввал берилган кўрсатувлари бунда ўзининг процессуал аҳамиятини йўқотмайди. Улар жиноят иши бўйича тўпланган бошқа барча далиллар билан биргаликда тадқиқ этилади ва баҳоланади. Гумон қилинувчини ушлаб туриш ва қамоқда сақлашга асос бўлган ҳар қандай ҳолат гумон қилинувчи кўрсатувларининг предмети ҳисобланиши мумкин. Бироқ гумон қилинувчининг кўрсатувлари фақатгина ушбу ҳолатларга дахлдор бўлиши мумкин эмас. У иш бўйича ўзига маълум бўлган барча ҳолатлар юзасидан кўрсатувлар бериши мумкин. Бу билан гумон қилинувчининг кўрсатувлари нафақат далиллар манбаи, балки ўзига нисбатан бўлган гумондан ҳимоя қилиш воситаси эканлигига урғу берилмоқда. Қонун ҳужжатлари гумон қилинувчининг кўрсатувларини қайд этиш ва расмийлаштиришнинг ягона процессуал тартибини уни сўроқ қилиш баённомаларини белгилайди. Албатта, гумон қилинувчи суриштирув

ва тергов органларига ўз тушунтиришларини тақдим этиши мумкин. Бироқ улар қонунда белгиланган, қайд этилган ва расмийлаштирилган тақдирдагина далиллар манбаи сифатида кўрсатувларнинг процессуал аҳамиятига эга бўлади. Демак, кўрсатилган ҳолатлар бўйича гумон қилинувчи сўроқ қилиниши, унинг кўрсатувлари эса сўроқ қилиш баённомасида акс эттирилиши лозим. Гумон қилинувчини чақириш ва сўроқ қилиш процессуал қонунда айбланувчини чақириш ва сўроқ қилиш бўйича белгиланган қоидаларга риоя қилган ҳолда амалга оширилади. Гумон қилинувчи ва айбланувчини сўроқ қилиш ЖПКнинг 96-108-моддаларида (7-боб иккинчи параграфига қаранг) назарда тутилган сўроқ қилишнинг умумий қоидаларига риоя этган ҳолда ўтказилади. Гумон қилинувчи айбланувчи сингари суриштирув ва тергов органларининг чақирувига биноан келиши керак. Узрли сабабларсиз келмаган тақдирда у мажбурий равишда келтирилиши мумкин. Лекин келиш мажбурияти кўрсатувлар бериш мажбуриятини англатмайди. Бундан ташқари, юқорида таъкидланганидек, кўрсатувлар бериш гумон қилинувчи ва айбланувчининг мажбуриятини эмас, балки уларнинг ҳуқуқини ташкил қилади. Қонунда гумон қилинувчи ва айбланувчидан зўрлик, пўписа қилиш ва қонунга хилоф бошқа йўллар билан кўрсатувлар олишга эришиш тақиқланади (ЖПКнинг 88-м.). Гумон қилинувчи кўрсатувларининг аҳамияти шундан иборатки, уларнинг ёрдамида унга нисбатан пайдо бўлган гумоннинг асослилиги ёки асоссизлиги, шунингдек жиноят иши бўйича бошқа жиддий ҳолатлар ҳам аниқланади. Гумон қилинувчининг кўрсатувлари ўз мазмунига кўра қандай бўлишидан қатъи назар ишдаги бошқа барча далиллар билан биргаликда ҳар томонлама ва синчковлик билан текширилиши ҳамда баҳоланиши лозим. Гумон қилинувчининг кўрсатувларини баҳолашда шуни назарда тутиш керакки, гумон қилинувчи айбланувчи сингари кўрсатувлар беришдан бош тортгани ва ёлғон кўрсатувлар бергани учун жавобгарликка тортилмайди. Гумон қилинувчи тергов қилиш борасида ўз кўрсатувларини ўзгартириши ҳамда тадқиқ этилаётган жиноят ҳолатлари хусусида ўзга тушунтириш бериши мумкин. Ҳар бир шундай тушунтириш суриштирувчи ёки прокурорнинг унга нисбатан бўлган субъектив муносабатидан қатъи назар, албатта текширилиши лозим (ЖПКнинг 112-м.). Суриштирув ва дастлабки тергов ўтказиш жараёнида гумон қилинувчи, айбланувчи ушланган, сўроқ қилиш учун чақирилган, қамоққа олинган ёки

мажбурий келтирилгандан кейин дарҳол ёки йигирма тўрт соатдан кечиктирмай сўроқ қилиниши керак (ЖПКнинг 110-м.). Суд тергови кетаётганда судланувчига истаган вақтида кўрсатув бериш ҳуқуқи судья томонидан таъминланиши шарт. Агар судланувчи бирор суд ҳаракати ўтказилаётган пайтда кўрсатув бериш тўғрисида истак билдирса, суд унга шу ҳаракатлар тугаши биланоқ кўрсатув бериш учун имконият яратади (ЖПКнинг 110-м). Гумон қилинувчини, шунингдек айбланувчини биринчи марта сўроқ қилишдан олдин суриштирувчи, терговчи сўроқ қилишнинг умумий қоидалари томонидан назарда тутилган барча ҳаракатларни: сўроқ қилинувчининг шахсини, унинг қайси тилда кўрсатув бериши мумкинлигини аниқлаши ва ҳоказоларни амалга ошириши шарт (ЖПКнинг 96-108-м.). Шундан кейин суриштирувчи, терговчи гумон қилинувчига, айбланувчига ЖПКнинг 46- ва 48-моддаларида назарда тутилган процессуал ҳуқуқ ва мажбуриятларини тушунтиради; сўроқ қилишда гумон қилинувчи, айбланувчи шартнома тузган ҳимоячининг ёхуд агар гумон қилинувчи, айбланувчи шартнома тузишга улгурмаган ёки туза олмаган бўлса, бошқа ҳимоячининг сўроқда иштирок этишини таъминлайди; гумон қилинувчига унинг қандай жиноят содир этганликда гумон қилинаётганлигини эълон қилади; гумон қилинувчига ишда айбланувчи сифатида иштирок этишга жалб қилинганлиги тўғрисидаги қарорни тақдим қилади ва айбловнинг моҳиятини тушунтиради. Суриштирувчи, терговчи биринчи марта сўроқ қилишдан олдин у ўзини айбли ҳисоблаши-ҳисобламаслигини ёки ўз айбини тўла ёхуд қисман рад этиши ёки этмаслигини аниқлаши шарт. Барча ҳаракатларнинг бажарилишини суриштирувчи ёки терговчи гумон қилинувчи ёки айбланувчининг сўроқ баённомасида, суд эса суд мажлиси баённомасида қайд қилади (ЖПКнинг 111-м.). Суриштирувчи, терговчи гумон ёки айблов моҳияти бўйича эркин ҳикоя қилиш шаклида кўрсатув беришни тавсия этади. Бундай тартиб айбланувчи (гумон қилинувчи) ўз кўрсатувларини тўлиқ баён қилишини таъминлайди ва унга қўйилган айблов (гумон) бўйича тушунтиришларни баён қилиш имкониятини ва ҳимояланиш мақсадида далиллар келтиришни кафолатлайди. Гумон қилинувчининг у содир этган жиноят ҳақидаги кўрсатувлари ва айбланувчининг ўз айбига иқрор бўлиши, бу иқрор бўлиш мавжуд далиллар йиғиндиси билан тасдиқланган тақдирдагина айблаш учун асос қилиб олиниши мумкин.

Гумон қилинувчи ва айбланувчининг кўрсатувлари билан аниқланган ҳолатлар айбланувчи ўз айбига иқрор бўлган тақдирда ҳам, ўзининг айбдор эканлигини инкор қилган тақдирда ҳам ишнинг ҳамма ҳолатлари билан боғланган ҳолда бошқа далиллар каби текшириб чиқилиши ва баҳоланиши лозим (ЖПКнинг 112-м.). Ўзбекистон Республикаси Олий Суди Пленумининг 1997 йил 2 майдаги «Суд ҳукми ҳақида»ги қарорида таъкидланганки, «судланувчи томонидан терговда ёки судда айбини бўйнига олиш ҳолати у иш бўйича тўпланган ҳамда судда текширилган бошқа далиллар билан холисона тасдиқлангандагина айблов ҳукми чиқаришга асос бўла олади» 1 . Шахс у жиноятни содир этганликда гумон қилинмасдан ва унга айблов эълон қилинмасдан олдин ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларига ўзи содир этган жиноят тўғрисида хабар билан, яъни айбини бўйнига олиш тўғрисидаги арз билан мурожаат этиши мумкин. Айбини бўйнига олиш тўғрисидаги арз оғзаки ёки ёзма бўлиши мумкин. Оғзаки хабарни суриштирувчи, терговчи, прокурор ёки суд баённомада акс эттиради, унга арз қилувчининг шахсига доир маълумотлар киритилади ва унда арзнинг мазмуни биринчи шахс номидан баён қилинади. Баённомага арз қилувчи ва суриштирувчи, терговчи, прокурор ёки судья имзо чекади. Айбини бўйнига олиш тўғрисидаги арз суриштирувчи, терговчи, прокурор ва суд томонидан бошқа далиллар билан биргаликда баҳоланади ҳамда айбни бўйнига олиш мавжуд далиллар йиғиндиси билан тасдиқланган тақдирдагина у айблаш учун асос қилиб олиниши мумкин. Гувоҳ ва жабрланувчини сўроқ қилиш ЖПКнинг 87-моддасида далиллар тўплаш усуллари орасида биринчи ўринда сўроқ қилиш тилга олинади. Бу ушбу тергов ҳаракатининг кенг тарқалганлиги билан изоҳланади. Гувоҳ ва жабрланувчининг кўрсатувлари умумий хусусиятга эга. Шунинг учун улар сўроқ қилишни юритишнинг процессуал қоидалари бирлигига асослангандир. Бу қоидалар ЖПКнинг бир бобида жойлашган. Гувоҳ ва жабрланувчини сўроқ қилиш ЖПКнинг 96-108-моддаларида назарда тутилган умумий қоидаларга риоя қилган ҳолда олиб борилади. Гувоҳ ва жабрланувчи сифатида: 1) ҳукм ва ажрим чиқариш жараёнида келиб чиққан масалаларни маслаҳатхонада муҳокама қилишга оид ҳолатлар тўғрисида судья ва халқ маслаҳатчисини;

2) жиноят иши юзасидан ўз вазифаларини бажаришлари натижасида ўзларига маълум бўлган ҳолатлар тўғрисида ҳимоячини, шунингдек жабрланувчининг, фуқаровий даъвогарнинг, фуқаровий жавобгарнинг вакилини; 3) руҳий ёки жисмоний нуқсони сабабли иш учун аҳамиятли бўлган ҳолатни тўғри идрок этиш ва бу ҳақда кўрсатув бера олиш лаёқатига эга бўлмаган шахсни сўроқ қилиш мумкин эмас. Қарор чиқариш чоғида судьялар маслаҳатининг сир тутилиши ва уни ошкор қилишни талаб этишнинг тақиқланиши, судга ҳурматсизлик ёки муайян ишларни ҳал қилишга аралашганлик, судьялар дахлсизлигини бузганлик учун жавобгарлик ва бошқа қоидалар судьялар мустақиллигининг кафолати бўлиб хизмат қилади. Бу қоида 2000 йил 14 декабрда янги таҳрирда қабул қилинган «Судлар тўғрисида» ги қонуннинг 67-моддасида мустаҳкамланган. Иккинчи чеклаш ҳимоячи ўз процессуал вазифаларини бажариш жараёнида олган маълумотларга, яъни унга айбланувчи, унинг қариндошлари ва шу кабилар айбланувчини ҳимоя остига олгани сабабли етказган маълумотларга тааллуқлидир. Бундай чеклашнинг зарурати айбланувчига ҳимояланиш ҳуқуқини таъминлашнинг конституциявий принципидан келиб чиқади. Агар ҳимоячига мурожаат қилиш хавф-хатар туғдириб, ҳимоячи гувоҳга айланиши ва унга ёрдам сўраб мурожаат қилган айбланувчига қарши кўрсатув бериши мумкин бўлса, айбланувчи ҳимоячи хизматидан амалда фойдалана олмаган бўларди. У ёки бу шахсни гувоҳ сифатида жалб қилишга унинг руҳий ёки жисмоний нуқсонлари тўсқинлик қилиши мумкин. Қонун бу нуқсонлар рўйхатини олдиндан белгиламайди, лекин қонунда иш бўйича аҳамияти бўлган ҳолатларни шахс тўғри қабул қилишига монелик қиладиган нуқсонлар ҳақида айтилади. Ушбу шахснинг иш бўйича гувоҳ бўлишга қодирлиги масаласи ҳар бир алоҳида ҳолда ва бу шахснинг касаллик шакли ҳамда даражасига, шунингдек у кўрсатувлар берадиган ҳолатларга қараб ҳал қилинади. Гумон қилинувчи, айбланувчи, судланувчининг яқин қариндошлари гумон қилинувчига, айбланувчига тааллуқли бўлган ҳолатлар ҳақида гувоҳ ёки жабрланувчи сифатида фақат ўзларининг розиликлари билан сўроқ қилинишлари мумкин (ЖПКнинг 116-м.). Бу қоида гувоҳ иммунитети деб аталади. Гувоҳ ёки жабрланувчи учун кўрсатувлар бериш уларнинг мажбурияти ҳисобланганлиги сабабли улар чақирув билан белгиланган жойга кўрсатилган вақтда келишлари ва ҳаққоний кўрсатувлар беришлари керак. Сўроқ бошланишидан олдин бу шахслар кўрсатув беришдан бош

тортганлик ёки била туриб ёлғон кўрсатув берганлик учун жиноий жавобгарлик тўғрисида огоҳлантирилиб, бу ҳақда сўроқ баённомаси ёки суд мажлиси баённомасига ёзиб қўйилади (ЖПКнинг 117-м.). Бироқ гумон қилинувчининг, айбланувчининг, судланувчининг яқин қариндошлари кўрсатув беришдан бош тортганлик учун жавобгарлик тўғрисида огоҳлантирилмайдилар (ЖПКнинг 117-м. 2-қ.). Гувоҳ ва жабрланувчи алоҳида ҳолатларни баҳона қилиб, кўрсатув беришдан бош тортишга ҳақли эмас (ЖПКнинг 118-м.). Аниқланиши лозим бўлган ҳолатлар ўзида давлат сирини ёки касб сирини акс эттирса ёхуд шахслар ҳаётининг сир тутиладиган томонларига тегишли деб ҳисоблаш учун асос бўлганда, суриштирувчи, терговчи ва суд гувоҳ ёки жабрланувчини сўроқ қилиш чоғида бу ҳолатларнинг ошкор этилишига йўл қўймаслик чора-тадбирларини кўриши шарт. Гувоҳ ва жабрланувчи иш учун аҳамиятли бўлган ҳар қандай ҳолатлар ҳақида, шу жумладан гумон қилинувчи, айбланувчи, судланувчи ва жараённинг бошқа қатнашчилари ҳақида кўрсатувлар бериши мумкин. Сўроқ гувоҳ ва жабрланувчига иш бўйича ўзлари билган ҳолатлар тўғрисидаги маълумотларни айтиб беришни таклиф этишдан бошланиб, ундан сўнг уларга саволлар берилиши мумкин (ЖПКнинг 119-м.). Тергов олиб борилаётган жойда ёки судда бўлган гувоҳ ёки жабрланувчи кўрсатув беришга хоҳиш билдирса, улар ўша куннинг ўзида ёки кейинги кундан кечиктирмай сўроқ қилиниши керак. Гувоҳ ёки жабрланувчининг кўрсатув беришга хоҳиши тўғрисидаги хабар терговчи ёки судга почта орқали келса, унга сўроқ ўтказиладиган жой ва вақт дарҳол хабар қилинади ва у келиши биланоқ сўроқ ўтказилади (ЖПКнинг 120-м.). ЖПК томонидан гувоҳлар учун ҳеч қандай ёшга доир чеклашлар белгиланмаган. Амалиётда кичик ёшдаги гувоҳлар кўрсатувларидан ҳам фойдаланилади. Ўн олти ёшгача бўлган гувоҳ ёки жабрланувчини сўроқ қилиш унинг қонуний вакили ёки катта ёшдаги яқин қариндоши, педагог ёки жабрланувчининг вакили иштирокида уларнинг розилиги билан ўтказилади. Кўрсатилган шахслар сўроқ қилувчининг рухсати билан гувоҳ ёки жабрланувчига саволлар беришлари мумкин. Ўн олти ёшгача бўлган гувоҳлар ва жабрланувчилар кўрсатув беришдан бош тортганлик ва била туриб ёлғон кўрсатув берганлик учун жавобгарлик тўғрисида огоҳлантирилмайдилар (ЖПКнинг 121-м.). Бироқ шу гувоҳ ва жабрланувчиларга уларнинг процессуал ҳуқуқи ва мажбуриятларини тушунтириш чоғида ҳаққоний кўрсатув бериш ва бу билан жиноят иши

бўйича ҳақиқатни аниқлашга кўмаклашиш маънавий бурч эканлигини эслатиб ўтиш лозим. Юзлаштириш тушунчаси ва уни ўтказиш тартиби Юзлаштириш тергов ҳаракати бўлиб, бунда аввал сўроқ қилинган икки шахс, башарти уларнинг айнан бир хил факт ва ҳолатларга нисбатан берган кўрсатувларида жиддий қарама-қаршиликлар бўлса, бир вақтнинг ўзида бир- бирининг иштирокида кўрсатувлар беради. Бу қарама-қаршиликларнинг сабабларини аниқлаш учун юзлаштиришда гумон қилинувчи, судланувчи, айбланувчи, жабрланувчи ва гувоҳ сўроқ қилиниши мумкин (ЖПКнинг 122- м.). Юзлаштиришга ЖПКнинг 122-124-моддалари бағишланган. Айбланувчи ва гумон қилинувчига уларнинг кўрсатув бериш ёки бермаслик ҳуқуқлари тушунтирилади. Агар юзлаштириш иштирокчилари гувоҳ ва жабрланувчи бўлсалар, у ҳолда улар кўрсатув беришни рад этганлик ёки ундан бош тортганлик ва била туриб ёлғон кўрсатув берганлик учун жавобгарлик тўғрисида огоҳлантириладилар ва бу ҳақда баённомага ёзиб қўйилади. Юзлаштиришдаги сўроқни уч қисмга бўлиш мумкин. Биринчи қисмда сўроқ қилинаётганларнинг ўзаро танишлиги ёки таниш эмаслиги ва ўзаро муносабатлари қандай эканлиги аниқланади (адоват, дўстлик, қариндошлик муносабатлари ва ҳоказо). Иккинчи қисмда сўроқ қилинувчи ҳар бир шахсга навбатма-навбат эркин ҳикоя қилиш шаклида ўтказилаётган юзлаштириш аниқлайдиган ҳолатлар бўйича кўрсатувлар бериш таклиф этилади. Сўроқ қилинувчиларнинг қайси бири аввал берган кўрсатувлари сўроқ қилувчида кўпроқ ишонч туғдирган бўлса, шунга биринчи бўлиб сўз берилади. Учинчи қисм сўроқ қилувчининг саволларига сўроқ қилинувчилар навбат билан берган жавобларига бағишланади. Кўрсатув бериш тугаганидан кейин олдинги сўроқлардаги терговчи юзлаштириш иштирокчиларининг ҳар бирига саволлар бериши мумкин. Юзлаштириш иштирокчилари бир-бирига фақат терговчининг рухсати билан саволлар беришлари мумкин. Уларнинг савол-жавоблари баённомага киритилади (ЖПКнинг 123-м.). Юзлаштириш иштирокчиларининг кўрсатувларини ошкор қилишга фақатгина улар юзлаштиришда берган ва баённомага ёзилган кўрсатувлардан кейин йўл қўйилади. Агар юзлаштиришда кимдир кўрсатув беришни рад этса, аввалги сўроқлардаги кўрсатувларни ошкор қилишга йўл қўйилмайди. Бу ҳолда

юзлаштириш ўтказилишини кечиктириш ёки уни ўтказишдан воз кечиш тўғрироқ бўлади. Юзлаштириш натижалари ҳар хил бўлиши мумкин: 1) ҳар бир иштирокчи ўз кўрсатувларини тасдиқлайди; 2) олдин ёлғон кўрсатувлар берган шахс уларни ўзгартиради ва тўлиқ ёки қисман тўғри кўрсатувлар беради; 3) олдин тўғри кўрсатувлар берган шахс энди ёлғон кўрсатув бериши мумкин; 4) юзлаштириш иштирокчиларидан бири кўрсатув беришдан бош тортади; 5) иккала иштирокчи ҳам кўрсатув беришдан бош тортиши мумкин 1 . Бунда шуни назарда тутиш керакки, юзлаштиришнинг энг кўнгилсиз натижаси ҳам зиддиятларни йўқотишга олиб келиши, янги далиллар тўплаш бўйича фаолиятни кучайтириши мумкин. Юзлаштиришнинг бутун жараёни баённомага киритилади. Баённомадаги ёзувлар кўрсатувлар берилган тартибни акс эттириши керак (ЖПКнинг 124- м.). Юзлаштириш баённомаси юзлаштиришнинг ҳар бир иштирокчиси ва терговчи томонидан имзоланади, бироқ юзлаштиришнинг ҳар бир иштирокчиси фақат ўз кўрсатувларига ҳамда алоҳида вараққа имзо чекади. Вояга етмаган шахс иштирокида юзлаштириш ўтказиш тўғрисида қарор қабул қилаётганда терговчи ушбу ҳаракатнинг ўзига хослигини эътиборга олиши, шунингдек уни вояга етмаган гувоҳ (жабрланувчи)ни сўроқ қилишни белгилайдиган тартибга мувофиқ ўтказиши керак. Бу тартиб сўроқда педагогларнинг, вояга етмаганнинг яқин қариндошлари ёки қонуний вакилларининг иштирокини, шунингдек вояга етмаган айбланувчи ҳимоячисининг тергов ҳаракатларида иштирокини юзлаштиришга нисбатан ҳам татбиқ этилишини назарда тутади. Таниб олиш учун кўрсатиш Таниб олиш учун кўрсатиш гувоҳ, жабрланувчи, гумон қилинувчи, айбланувчи ёки судланувчининг бирор шахс ёки нарса тўғрисидаги кўрсатувини текшириб кўриш учун қуйидаги ҳолларда амалга оширилади: 1) бу кўрсатув муайян бир шахс ёки муайян бир нарсага оид эканлигини аниқлаш зарур бўлганда; 2) суриштирувчи, терговчи ёки судга маълум бўлган кўплаб шахс ёки нарсалар орасидан кўрсатувда тасвирлаб берилган шахс ёки нарсани топиш зарур бўлганда (ЖПКнинг 125-м.).

Таниб олиш жараёни илгари кузатувда бўлган объектни танишдир. Гумон қилинувчилар, айбланувчилар, жабрланувчилар, гувоҳлар, шуниндек жиноят қуроллари, ҳайвонлар, бинолар ва бошқа кўчмас объектлар таниб олиш учун тақдим этилиши мумкин. Жиноят процессуал кодекси таниб олишни ўтказишнинг қуйидаги тартибини белгилайди. Таниб олувчи таниб олиши лозим бўлган шахс ёки нарсанинг белгилари, аломатлари, хусусиятлари тўғрисида олдиндан сўроқ қилиниши лозим (ЖПКнинг 126-м.). Бу ҳаракатнинг ўтказилиши таниб олиш учун тақдим этишнинг мақсадга мувофиқлиги ҳақида тўғри қарор қабул қилишга, бу ҳаракатнинг муваффақиятли амалга оширилишига, керакли натижалар олинишига ва кейинчалик уларга тўғри баҳо беришга ёрдам беради. Таниб олувчи шахсга таниб олиш учун объектни кўрсатишдан аввал ўтказиладиган сўроқ давомида таниб олувчи таниб олиниши керак бўлган объектни қаерда, қачон, қандай ҳолатларда, қанча вақт давомида, қандай об- ҳавода, қандай ёруғликда, қандай масофада кузатгани, унинг белгилари ва бу белгиларнинг ўзига хос хусусиятлари аниқланиши керак. Таниб олиш учун кўрсатиш холислар иштирокида ўтказилади (ЖПКнинг 352-м.). Таниб олиш учун шахс кўрсатиладиган бўлса, бошқа шахслар билан биргаликда, иложи бўлса ташқи кўриниши таниб олинадиган шахс билан ўхшаш бўлган шахслар билан бирга кўрсатилиши керак. Ташқи қиёфадаги ўхшашлик шундан иборатки, барча кўрсатилаётганлар бир жинсли бўлиши, бўйи, тана тузилиши, миллати, кийими бўйича ва бошқалардан кескин фарқ қилмаслиги керак. Таниб олиш учун кўрсатилаётган шахсларнинг сони уч нафардан кам бўлмаслиги керак (ЖПКнинг 127-м.). Бу қоида мурдани таниб олишда қўлланилмайди, чунки таниб олувчига у якка ҳолда кўрсатилади (ЖПКнинг 128-м.). Таниб олинувчига таниб олиш учун кўрсатиладиган шахслар гуруҳи орасида истаган жойни эгаллаш таклиф этилади ( ЖПКнинг 127-м.). Агар таниб олувчилар бир неча киши, таниб олинувчи эса бир ўзи бўлса, таниб олинувчи таниб олувчиларнинг ҳар бирига алоҳида навбат билан кўрсатилади. Бундан кўзланган мақсад, бир таниб олувчининг жавоблари бошқаларга таъсир этишининг олдини олишдир. Шахсни таниб олиш учун кўрсатишнинг иложи бўлмаганда ёхуд унинг хавфсизлигини таъминлаш мақсадида унинг фотосуратидан фойдаланиш мумкин.

Таниб олиш учун қоғозга яхшилаб ёпиштирилиб, муҳрланган ва рақамланган, лекин суратга олинган шахсларнинг исми ва фамилиялари кўрсатилмаган камида учта фотосурат кўрсатилади (ЖПКнинг 127-м.). Нарсалар, нарсаларнинг бўлаги ва ҳайвонлар таниб олиш учун ашёвий белгилари бир хил бўлган бошқа турдош нарсалар орасида кўрсатилади. Таниб олувчи сўроқ қилинганда тасвирланганидан ташқи белгилари, аломатлари, хусусиятлари бўйича жиддий фарқ қилмайдиган нарсалар турдош деб ҳисобланади. Таниб олиш учун кўрсатилаётган нарсаларни жойлаштириш тартиби суриштирувчи, терговчи томонидан холислар ҳузурида белгиланади. Таниб олиш учун кўрсатишда илмий-техника воситалари қўлланилиши мумкин (фото ва кинога олиш, овоз ёзиб олиш ва ҳоказо). Одатда, такроран таниб олиш учун кўрсатишга йўл қўйилмайди. Жабрланувчи, гувоҳ, гумон қилинувчи, айбланувчи ёки судланувчи жой, бино, бинодаги алоҳида хона ёки бошқа кўчмас объект номини айтиб ва тасвирлаб берса-да, бироқ унинг жойлашган ўрнини аниқ айтиб бера олмаса, бирор аниқ жойдан объектга бориш йўлини кўрсатишга истак билдирса, унга шу объектни кўрсатишига имкон берилади. Суриштирувчи ёки терговчи ва холислар ёхуд суд таркиби ва тарафлар таниб олувчи билан биргаликда у айтган жойга келадилар. Таниб олиш учун кўрсатиш иштирокчилари шу жойдан бошлаб таниб олувчининг кўрсатуви бўйича юра бошлайдилар. Бунда таниб олувчига таниб олиш учун кўрсатишнинг бошқа иштирокчилари ёки ўзга шахслар тарафидан йўналиш айтиб қўйилишининг олдини олиш чоралари кўрилиши лозим (ЖПКнинг 129-м.). Таниб олиш учун бир гуруҳ шахслар ёки бир нечта нарса кўрсатилганидан кейин таниб олувчига у илгари тасвирлаган шахс ёки нарсани кўрсатиш таклиф этилади. Таниб олувчи кўрсатилган шахслардан ёки нарсалардан бирини кўрсатса, унга кўрсатилган бошқа шахслар ёки нарсалар орасидан бу шахсни ёки нарсани қайси белгилари ёки хусусиятларига кўра таниганлигини тушунтириб бериш таклиф қилинади. Таниб олувчи таниб олиш учун унга кўрсатилган шахслар ёки нарсаларни илгари кўрмаганлигини айтса, унга қидирилаётган нарса улардан нимаси билан фарқ қилишини тушунтириб бериш таклиф қилинади (ЖПКнинг 130-м.). Суриштирув ёки дастлабки тергов вақтида ўтказилган таниб олиш учун кўрсатиш тўғрисида ЖПКнинг тегишли моддаларига риоя этган ҳолда баённома тузилади (ЖПКнинг 131-м.). Баённомада таниб олувчининг шахси ҳақидаги маълумотлар, таниб олиш учун кўрсатилган объектлар ҳақидаги

қисқача маълумотлар ва имкон даражасида таниб олувчининг сўзма-сўз кўрсатувлари баён қилинади. Суд муҳокамасида ўтказилган таниб олиш учун кўрсатиш суд мажлиси баённомасида қайд қилинади. Барча ҳолларда баённомага: таниб олувчи, таниб олиш учун кўрсатиш шароити, жараёни ва натижалари, таниб олиш учун кўрсатилган шахслар, уларнинг ёши, бўйи, миллати, турар жойи, кўзга ташланувчи белгилари, кийимлари; таниб олиш учун кўрсатилган нарсалар тавсифи; таниб олиш учун кўчмас объектлар кўрсатилганда эса, шунингдек таниб олувчи кўрсатган йўналишлар ва изланаётган объектга бирор аниқ жойдан бориш йўллари тўғрисидаги маълумотлар киритилиши лозим. Таниб олиш учун фотосуратлар кўрсатилган бўлса, баённомага фотожадвал илова қилиниши лозим. Таниб олувчининг кўрсатувлари, шунингдек унга суриштирувчи, терговчи, суд, тарафлар ёки бошқа шахслар томонидан берилган саволлар ва қайтарилган жавоблар сўроқ қилишнинг умумий қоидаларига риоя қилинган ҳолда баённомага ёзиб борилади. Кўрсатувларни ҳодиса содир бўлган жойда текшириш Жиноятларни тергов қилиш жараёнида кўпинча жиноят ҳодисаси билан боғлиқ ҳамда муайян жойда (ерда ёки хонада) содир бўлган фактга оид гувоҳларнинг, жабрланувчиларнинг, гумон қилинувчиларнинг, айбланувчиларнинг кўрсатувларини аниқлаш, текшириш зарурати пайдо бўлади. Бундай ҳолда кўрсатувларни ҳодиса содир бўлган жойда текшириш деб аталадиган тергов ҳаракати ўтказилади (ЖПКнинг 132-м.). Кўрсатувларни ҳодиса содир бўлган жойда текширишдан мақсад кўрсатувлари текширилаётган шахсга маълум, суриштирувчи, терговчи ва судга эса номаълум бўлган нарсалар, ҳужжатлар, излар ва белгиларни топиш, шахснинг тергов ёки суд муҳокамаси давомида топилган нарсалар, ҳужжатлар, излар қаерда бўлганлигини кўрсатиб бериши, бир неча шахснинг айни бир ҳодиса тўғрисида берган кўрсатувларидаги ўхшашлик ва фарқларни аниқлаш учун ишда аҳамиятли бўлган жой ёки йўналишни шахс кўрсатиб бериши, ҳолатларни қайта тиклаш ва ҳодиса содир бўлган жойдаги шароит билан қиёслаш орқали кўрсатувларнинг тўғри ёки нотўғрилигини аниқлашдан иборат (ЖПКнинг 132-м.). Кўрсатувларни ҳодиса содир бўлган жойда текшириш турли тоифадаги жиноят ишларини тергов қилишда кенг қўлланилади. Кўриб чиқилаётган тергов ҳаракатининг ўзига хос хусусияти шундаки, кўрсатувлари текширилаётган ва аниқланаётган шахслар олдин берган кўрсатувларини

ўзлари кўрсатган муайян жойда қайтарадилар. Бу эса кўрсатувларни ҳақиқий ҳолат билан дарҳол солиштириш имконини беради. Ҳодиса содир бўлган жойда кўрсатувлар иш учун аҳамияти бўлган ҳодиса рўй берган жойга нисбатан, ҳодиса иштирокчилари ҳаракатлари ёки бошқа ҳолатларга нисбатан текширилиши мумкин. Ушбу тергов ҳаракатининг натижаси нафақат муайян шахсларнинг кўрсатувларини текшириш ва аниқлаш, балки янги далиллар олиш ҳисобланади. Кўрсатувларни ҳодиса содир бўлган жойда текшириш борасида кўрсатувлари текширилаётган шахс иш бўйича қандайдир ашёвий далиллар топишга ёрдам берган тақдирда янги далиллар олиш мумкин бўлади. Кўрсатуви текширилаётган шахс ҳодиса содир бўлган жойда бир вақтнинг ўзида кўрсатиш, кўздан кечириш ёки баъзи нарсаларни, ҳужжатларни, изларни олиш ёхуд муайян ҳаракатларни намойиш қилиш орқали тушунтириш беради ёки ўзининг аввал берган кўрсатувларига аниқлик киритади. Гумон қилинувчи, айбланувчи ёки судланувчининг кўрсатувларини ҳодиса содир бўлган жойда текшириш натижалари бу шахсларнинг муайян ҳодисалар ҳақида билганлари фақат уларнинг жиноят содир этишга дахлдорлигидан дарак берсагина далил кучига эга бўлади (ЖПКнинг 132-м.). Қонун кўрсатувларни ҳодиса содир бўлган жойда текширишни суриштирувчи ёки терговчи томонидан холислар иштирокида ўтказилишини, башарти бу тергов ҳаракатини суд ўтказаётган бўлса, тарафларнинг иштирокида ўтказилишини талаб қилади. Зарур ҳолларда ҳодиса содир бўлган жойда кўрсатувларни текширишга мутахассислар ва экспертлар жалб қилиниши мумкин (ЖПКнинг 133-м.). Ҳодиса содир бўлган жойда кўрсатувларни текшириш қуйидаги тартибда амалга оширилади: суриштирувчи, терговчи ёки суд тарафлар ва бу тергов ҳаракатининг бошқа қатнашчилари иштирокида текшириладиган кўрсатувларни эълон қилади, кўрсатув берган шахсдан уларнинг тўғри ёки нотўғрилигини, қўшимча ва ўзгартиришлар киритишга эҳтиёж бор ёки йўқлигини сўрайди, текширишнинг мақсади ва тартибини тушунтиради. Башарти гувоҳ ёки жабрланувчининг кўрсатувлари текширилаётган бўлса, улар, ўн олти ёшга тўлмаган шахсларни истисно қилганда, кўрсатув беришдан бош тортганлик ва била туриб ёлғон кўрсатув берганлик учун жиноий жавобгарликка тортилиш ҳақида огоҳлантирилишлари лозим. Кўрсатувларни ҳодиса содир бўлган жойда текшириш якка тартибда ўтказилади. Бир вақтнинг ўзида бир неча шахснинг кўрсатувларини ҳодиса содир бўлган жойда текширишга йўл қўйилмайди.

Кўрсатувларни ҳодиса содир бўлган жойда текшириш қуйидагилардан иборат бўлиши мумкин: кўрсатув берган шахс текширилаётган ҳодисанинг шароит ва ҳолатини жойнинг ўзида тиклайди; иш учун аҳамиятли бўлган нарсаларни, ҳужжатларни, изларни қидириб топади ва кўрсатади; айрим ҳаракатларни намойиш қилади; текширилаётган ҳодисада у ёки бу нарсанинг қандай аҳамияти бўлганлигини кўрсатади; ҳодиса содир бўлган жойда шароитнинг ўзгарганлигига эътиборни қаратади; ўзининг аввалги кўрсатувларини аниқлаштиради ва уларга ойдинлик киритади. Бу ҳаракатлар вақтида четдан аралашишга, гап ўргатишга ва ишора қилувчи саволлар беришга йўл қўйилмайди. Кўрсатуви текширилаётган шахс эркин сўзлаб бергач ва ҳаракатларни эркин намойиш қилиб бўлгач, унга саволлар берилиши мумкин. Кўрсатувни ҳодиса содир бўлган жойда текширишда қатнашаётган шахслар суриштирувчи, терговчи ва суднинг эътиборини, уларнинг фикрича, иш ҳолатларини аниқлаштиришга ёрдам берадиган барча нарсаларга қаратишга, баъзи ҳаракатларнинг такрорланишини талаб қилишга ҳақлидир. Кўрсатувлари ҳодиса содир бўлган жойда текширилаётган шахс ва тергов ҳаракатининг бошқа иштирокчилари ўтказилаётган тергов ҳаракати юзасидан уларни қўшимча равишда сўроқ қилишни талаб этишга ҳақлидир (ЖПКнинг 133-м.). Кўрсатувлар ҳодиса содир бўлган жойда текширилгани ҳақида суриштирувчи ёки терговчи баённома тузади, суд эса текширувнинг бориши ва натижаларини суд мажлиси баённомасига киритади (ЖПКнинг 134-м.). Бундан ташқари, баённомада кўрсатувларни ҳодиса содир бўлган жойда текшириш қаерда, қачон, қандай шароитда ўтказилганлиги; қандай жойлар ва нарсалар кўздан кечирилганлиги; ҳодиса содир бўлган жойда берилган кўрсатувларнинг мазмуни қандайлиги; ҳодисанинг шароити ва ҳолатларини тиклаш нимада ўз аксини топганлиги; шахс ўзининг аввалги кўрсатувларига қандай аниқликлар киритганлиги кўрсатилиши лозим. Кўздан кечириш тергов ҳаракатининг тушунчаси, турлари ва уни ўтказиш тартиби Кўздан кечириш жиноят излари, ашёвий далилларни топиш, ҳодиса содир бўлган вазиятни ва иш учун аҳамиятли бўлган бошқа ҳолатларни аниқлаштириш мақсадида суриштирувчи, терговчи ёки суднинг ҳодиса содир бўлган жойни, мурдани, ҳайвонларни, теварак-атрофни, биноларни, нарсалар ва ҳужжатларни кўздан кечиришидан иборат бўлган тергов ҳаракатидир (ЖПКнинг 135-м.).

Кўздан кечиришнинг мақсади иш бўйича аҳамиятли ҳақиқий маълумотларни аниқлаш ва мустаҳкамлашдир. Кўздан кечиришда ҳақиқий маълумотларни аниқлаш кўздан кечирилаётган объектларда акс этган содир этилган жиноят ҳолатларини кўздан кечириш иштирокчиларининг (терговчи ва холисларнинг) бевосита идрок қилиши орқали амалга оширилади. Одам баданини кўздан кечириш гувоҳлантириш ёки экспертиза ўтказиш қоидаларига асосланган ҳолда (ЖПКнинг 142-147 ва 172-187-м.) амалга оширилади. Почта-телеграф жўнатмаларини кўздан кечириш ЖПКнинг 167- моддасида назарда тутилган тартибда ўтказилади. Нарсаларни олиб қўйиш ва тинтув ўтказиш чоғида топилган нарса ва ҳужжатлар шу тергов ҳаракатларини ўтказиш учун белгиланган қоидаларга риоя қилган ҳолда кўздан кечирилиши лозим (ЖПКнинг 135-м.). Кўздан кечиришда қатнашишга айбланувчи, гумон қилинувчи, жабрланувчи, гувоҳ жалб қилиниши мумкин. Кўрсатилган шахсларнинг кўздан кечиришда қатнашиши кўп ҳолларда иш учун аҳамияти бўлган янги ҳолатларни аниқлашда ёрдам беради (масалан, хонадонга ўғриликка тушганлик юзасидан кўздан кечиришда жабрланувчи ҳодиса содир бўлган жойдан топган муайян нарса хонадонда яшовчиларнинг ҳеч бирига тегишли эмаслигини кўрсатади). Кўрсатилган шахсларнинг кўздан кечиришда қатнашиши улар олдин берган кўрсатувларини кўздан кечириш борасида аниқланган маълумотлар билан солиштириб текшириш ва аниқлаш имконини беради. Жиноят-процессуал қонунга мувофиқ кўздан кечиришнинг қуйидаги турлари фарқланади: ҳодиса содир бўлган жойни, мурдани, ҳайвонларни, теварак-атроф ва биноларни, нарса ва ҳужжатларни кўздан кечириш (ЖПКнинг 135, 137, 138, 139,140-м.). Ҳодиса содир бўлган жойни кўздан кечириш энг муҳим ва масъулиятли ҳаракат ҳисобланади, шунингдек у юқорида кўрсатилган кўздан кечиришнинг деярли ҳамма турларини ўз ичига олади. Почта-телеграф жўнатмаларини кўздан кечириш бундан мустаснодир. Ҳодиса содир бўлган жойни кўздан кечириш тадқиқ этилаётган ҳодисада жиноят таркиби аломатлари бор ёки йўқлигини мумкин қадар аниқлашга имкон берадиган ҳақиқий маълумотларни топиш ва мустаҳкамлаш, шунингдек тадқиқ этилаётган ҳодиса ҳолатлари ва унинг иштирокчилари ҳақида тахминлар қилиш ва уларни текшириш учун ҳодисанинг ҳолатини тўлалигича ҳамда унинг айрим объектларини бевосита тадқиқ этишдан иборатдир. Ҳодиса содир бўлган жойни кўздан кечириш айнан ана шу жойда жиноят содир этилганлиги ёки унинг излари борлиги ҳақида маълумотлар бўлган тақдирда ўтказилади (ЖПКнинг 137-м.).

Кўздан кечириш натижаларининг исботловчи аҳамияти кўп жиҳатдан унинг ўз вақтида ўтказилганлиги даражасига боғлиқдир. Содир этилган жиноят ҳақида хабар олгач, башарти унинг очилиши ҳодиса содир бўлган жойни кўздан кечиришни талаб қилса, терговчи (суриштирувчи) зудлик билан ҳодиса содир бўлган жойга бориши ва уни кўздан кечиришни амалга ошириши керак. Бу ҳол тергов ҳаракатининг айнан кечиктириб бўлмаслиги сабабли, ҳодиса содир бўлган жойни кўздан кечиришни кейинга қолдириш мумкин бўлмаган ҳолларда жиноят иши қўзғатилмасдан олдин ўтказишга йўл қўйилади. Бундай вазиятларда кўздан кечиришдан кейин кўпи билан 72 соат ичида, истисно ҳолларда эса ўн кун давомида жиноят ишини қўзғатиш ёки унинг қўзғатилишини рад этиш ҳақида қарор чиқарилиши керак. Ҳодиса содир бўлган жойни кўздан кечириш ишдан манфаатдор бўлмаган фуқароларни жалб қилган ҳолда, албатта холисларнинг иштирокида амалга оширилади. Агар кўздан кечириш ҳудудида давлат сирини ўз ичига олган маълумотлар аниқланиши мумкин бўлса, бундай холислар сифатида ўз машғулот тури ёки хизмат фаолияти бўйича бундай маълумотлардан фойдаланишга рухсати бўлган шахслар таклиф қилинади. Кўздан кечириш бошланишидан олдин терговчи холисларга уларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятларини тушунтириши керак. Кўздан кечириш ўтказилганда терговчи холисларнинг эътиборини ишни тергов қилишда аҳамиятли бўлган барча ҳолатларга қаратади. Ўз навбатида холислар ҳам терговчининг эътиборини ўзларининг фикрига кўра иш учун аҳамиятли бўлиши мумкин бўлган у ёки бу фактларга қаратишга ҳақлидир. Зарурат туғилганда келгуси тергов қилиш ёки суд муҳокамаси борасида холислар кўздан кечириш натижасида уларга маълум бўлган ҳолатлар юзасидан гувоҳлар сифатида сўроқ қилинишлари мумкин. Агар жиноят иши кўрилаётган вақтда кўздан кечиришга зарурат туғилса, суд бу ҳақда ажрим чиқаради ва кўздан кечиришни тарафлар иштирокида ўтказади (ЖПКнинг 136-м.). Зарур ҳолларда суриштирувчи, терговчи ёки суд кўздан кечириш чоғида ўлчов ўтказади, фотосуратга, кинотасвирга, видеоёзувга туширади, режалар, схемалар, чизмалар тузади, излардан қолиплар ва нусхалар олади. Бу ишларни бажаришда ёрдам бериш учун кўздан кечиришга мутахассислар жалб қилиниши мумкин. Ҳодиса содир бўлган жойни кўздан кечириш чоғида мутахассис кўздан кечиришда пайдо бўладиган у ёки бу масалаларда терговчига маслаҳат беради, шунингдек изларни топиш ва қайд этишда, улардан қолиплар ва нусхалар олишда, ҳодиса содир бўлган жойни фотосуратга туширишда, режа

ва чизмалар тузишда техник ёрдам кўрсатади. Кўздан кечиришнинг қуйидаги турларини амалга оширишда малакали мутахассисларни таклиф этишга алоҳида эътибор бериш лозим: махфий жойларни аниқлаш мақсадида нарсаларни кўздан кечириш, махфий ёзувларни аниқлаш мақсадида ҳужжатларни кўздан кечириш, фотоплёнкани кўздан кечириш ва ҳоказо. Айрим ҳолларда кўздан кечиришда қатнашаётган мутахассислар жиноий мақсадларни амалга оширишга мўлжалланган махфий мосламаларни аниқлашга ёрдам берадилар. Катта ҳудуд ва биноларни кўздан кечириш бир нечта суриштирувчи ёки терговчилар томонидан амалга оширилиши мумкин, бунда улар ҳар бирининг ҳаракати камида икки нафар холис иштирокида ўтказилиши керак. Ҳодиса содир бўлган жойдан олинган нарсалар, ҳужжатлар ва излар ўралади ва муҳрланади. Катта ҳажмдаги нарсалар олинмайди ва муҳрланмайди, лекин суриштирувчи ёки терговчи уларни сақлаш чораларини кўриши лозим (ЖПКнинг 137-м.). Мурдани кўздан кечириш . Суриштирувчи ёки терговчи мурданинг ташқи кўринишини у топилган жойда холислар ва суд-тиббиёт соҳасидаги мутахассис шифокор иштирокида кўздан кечиради. Бундай мутахассис шифокор иштирок этишига имконият бўлмаган тақдирда, бошқа шифокор иштирок этади. Мурдани кўздан кечириш билан бир пайтда унинг ёнидан топилган шахсий буюмлар, нарсалар, кийим ва пойабзал кўздан кечирилади. Зарур ҳолларда мурдани кўздан кечиришда нафақат шифокор, балки бошқа мутахассислар сураткаш, криминалист, кимёгар ва шу кабилар иштирок этиши мумкин. Эксгумация вақтида мурдани кўздан кечириш эксгумация қоидаларига риоя қилган ҳолда ўтказилади. Мурда топилган жойда уни таниб олиш учун кўрсатиш чоғида таниб олиш қоидаларига риоя қилинади. Таниб олинмаган мурдаларнинг бармоқ излари олиниши шарт. Экспертиза текширувлари учун намуналар олиш қоидаларига риоя қилган ҳолда мурдадан бошқа хил намуналар ҳам олиниши мумкин (ЖПКнинг 188-191, 193, 197-м.). Таниб олинмаган мурда фақат прокурор рухсати билангина кўмилади (ЖПКнинг 138-м.). Теварак-атроф ва биноларни кўздан кечириш. Суриштирувчи, терговчи ва суд теварак-атроф ва биноларни қуйидаги қоидаларга риоя қилган ҳолда кўздан кечирадилар. Фуқаронинг уйи ёки хизмат жойини кўздан кечириш зарурати бўлса, суриштирувчи ёки терговчи бу ҳақда қарор, суд эса ажрим чиқаради. Турар жойи кўздан кечирилаётган шахс ёки тегишли корхона, муассаса,

ташкилотнинг вакили чиқарилган қарор ёки ажрим билан таништирилиб, бу ҳақда имзо чектирилади. Кўздан кечириш корхонада, муассасада, ташкилотда ўтказилса маъмурият вакилининг, ҳарбий қисмда, штабда ва муассасада ўтказилса - қўмондонлик вакилининг, зарур ҳолларда эса, моддий жавобгар шахснинг қатнашиши шарт. Биноларни кўздан кечиришда олиб қўйиш ва тинтув қоидаларига риоя қилинади (ЖПКнинг 139-м.). Нарса ва ҳужжатларни кўздан кечириш. Суриштирувчи, терговчи ва суд нарса ва ҳужжатларни улар топилган жойда, башарти кўздан кечириш кўп вақт ёки қўшимча техник воситалар талаб қилса, кейинчалик суриштирув, дастлабки тергов ва суд муҳокамаси ўтказилаётган жойда кўздан кечирадилар. Кўздан кечириш техник воситаларидан фойдаланилган ҳолда, башарти нарса ёки ҳужжатларнинг йўқолишига ёхуд шикастланишига олиб келмаса, ўтказилиши мумкин (ЖПКнинг 140-м.). Баъзан тергов ҳаракати ўтказилаётган жойда олиб қўйилаётган ҳамма нарсаларни синчковлик билан кўздан кечиришнинг имкони бўлмайди. Бундай ҳолларда терговчи ёки суриштирувчи тергов ҳаракати баённомасида бу нарсалар ва ҳужжатларнинг олиб қўйилганлигини белгилайди, холислар иштирокида олиб қўйилган материалларни ўрайди ва муҳрлайди ҳамда уларни тергов юритилаётган жойга олиб боради. Бу ерда холислар иштирокида олиб қўйилган нарсалар ва ҳужжатларнинг муҳри бузилади ва улар кўздан кечирилади, бу ҳақда алоҳида баённома тузилади. Кўздан кечириш ўтказилганлиги ҳақида ЖПКнинг 141-моддасида кўрсатилган талабларга биноан баённома тузилади. Кўздан кечириш баённомаси бу тергов ҳаракатининг ўтказилганлигини ва унинг олиб борилишида барча аниқланганларни қайд қилувчи асосий, мажбурий восита ҳисобланади. Баённоманинг йўқлиги кўздан кечириш натижасини исботловчи кучдан маҳрум қилади, чунки баённома далилларни мустаҳкамловчи процессуал восита, далиллар манбаи ҳисобланади. Баённомада терговчининг барча ҳаракатлари баён қилинади, шунингдек кўздан кечириш давомида топилган барча нарсалар, улар қандай тартибда кўздан кечирилган бўлса, худди шу тартибда, кўздан кечириш пайтида қандай ҳолатда кузатилган бўлса, худди шу ҳолатда қайд этилади. Шундай қилиб, кўздан кечириш баённомасида тергов ҳаракатини ўтказиш пайтида топилган нарсаларнинг барчаси жуда тўлиқ қайд этилиши керак. Баённома тўлиқ бўлиши учун ишда аҳамияти бўлган барча ҳолатни қайд этиш керак, бироқ бу борада объектларни ўта майдалаштириб, чегарадан чиқиб кетмаслик лозим.

Баённомада кўздан кечириш чоғида топилган ва олинган барча излар, нарсалар ва ҳужжатлар санаб ўтилади. Олинган буюмнинг эгасига тегишли маълумотнома ёки баённоманинг нусхаси берилади. Бундан ташқари, баённомада: кўздан кечириш қайси вақтда, қандай об-ҳавода ва қандай ёруғликда ўтказилганлиги; қандай илмий-техника воситалари қўлланилганлиги ва қандай натижалар олинганлиги; кўздан кечиришда кўмаклашиш учун кимлар жалб қилинганлиги ва кўмаклашиш нимада ўз аксини топганлиги; қандай нарсалар ва ҳужжатлар қандай тартибда ва қандай муҳр билан муҳрланганлиги; кўздан кечирилганидан кейин мурда ва иш учун аҳамиятли бўлган нарсаларнинг қаерга юборилганлиги кўрсатилган бўлиши лозим. Агар кўздан кечиришда мутахассис иштирок этган бўлса, баённомада унинг фамилияси, исми, отасининг исми, иш жойи ва лавозими кўрсатилади. Баённомада мутахассис қайси ҳаракатларни бажаргани, қайси илмий-техника воситаларидан фойдалангани ва қандай натижаларга эришгани кўрсатилиши керак. Баённомага фотосурат расмлари, режалар, чизмалар, изларнинг қолиплари ва нусхалари илова қилиниб, бу ҳақда унда қайд этилади. Баённома тузилганидан кейин у кўздан кечиришни ўтказишда иштирок этган шахсларга ўқиб эшиттирилади, улар эса ўтказилган ҳаракатлар бўйича ўз мулоҳазаларини унга киритишни талаб қилишга ҳақлидирлар. Бу ҳуқуқ уларга тушунтирилганлиги тўғрисида баённомада қайд этилади. Барча мулоҳазалар албатта баённомага киритилиши лозим. Баённома терговчи (суриштирувчи) ҳамда кўздан кечиришни ўтказишда иштирок этган бошқа шахслар томонидан имзоланади. Гувоҳлантириш Гувоҳлантириш одамнинг баданини кўздан кечиришдан иборат бўлган тергов ҳаракатидир. Гувоҳлантириш учун асослар Жиноят процессуал кодексида белгиланган. Гувоҳлантириш: 1) одамнинг баданидаги иш учун аҳамиятга молик хусусият ёки аломатларни, алоҳида белгиларни, унинг жисмоний ривожланганлиги тўғрисидаги маълумотларни, доғларни, тирналган, шилинган, қонталаш жойларни топиш зарурати туғилган ҳолларда, агар бунинг учун экспертиза ўтказиш лозим бўлмаса;

2) экспертиза ўтказишни талаб қилмайдиган усулларни қўллаш йўли билан шахснинг мастлик ва бошқа физиологик ҳолатини аниқлаш зарурати туғилган ҳолларда ўтказилади (ЖПКнинг 142-м.). Гумон қилинувчи, айбланувчи, судланувчи ва жабрланувчи гувоҳлантирилишлари мумкин. Гувоҳ унинг кўрсатувлари тўғрилигини текшириш учунгина гувоҳлантирилиши мумкин (ЖПКнинг 143-м.). Мақсадга йўналтирилганлиги ва амалга ошириш усулига кўра, гувоҳлантириш кўздан кечиришга яқин туради, лекин айни вақтда улар орасида жиддий фарқ мавжуд бўлиб, у гувоҳлантиришнинг тергов ҳаракати сифатида мустақил хусусиятга эга эканлигини таъминлайди. Бу ҳаракатлар ўртасидаги асосий фарқ шундан иборатки, гувоҳлантиришнинг объектлари фақат тирик шахслар бўлса, кўздан кечиришнинг объектлари эса фақат ашёлардир. ЖПК 135-моддасининг 2-қисмида белгиланганки, одам баданини кўздан кечириш гувоҳлантириш ёки экспертиза ўтказиш қоидаларига кўра амалга оширилади. Гувоҳлантириш ўтказиш ҳақида махсус қарор ёки ажрим чиқарилиши керак, у қайси шахс хусусида чиқарилган бўлса, ўша шахсга нисбатан мажбурийдир (ЖПКнинг 145-м.). Гувоҳлантиришдан бош тортаёган шахслар мажбурий равишда келтирилиши ва гувоҳлантирилиши мумкин. Гумон қилинувчи, айбланувчи, судланувчи ёки жабрланувчининг баданида жиноят излари, иш учун аҳамиятга молик бошқа белгилар ёки унинг ғайритабиий физиологик ҳолати тўғрисида етарли маълумотлар бўлса, гувоҳлантиришни ўтказиш ҳақида суриштирувчи ёки терговчи қарор, суд эса ажрим чиқаради (ЖПКнинг 144-м.). Қарорда ёки ажримда: гувоҳлантиришни ким ва қандай мақсадда ўтказиши; кимни гувоҳлантириш кераклиги; гувоҳлантирилиши учун шахс кимнинг ҳузурига ва қачон етиб келиши кўрсатилган бўлиши лозим. Гувоҳлантиришни ўтказиш ҳақидаги қарор ёки ажрим гувоҳлантирилувчига эълон қилинади. Гувоҳлантиришнинг барча иштирокчиларига уларнинг ҳуқуқ ва бурчлари тушунтирилиши лозим. Шахсни ечинтириб яланғочлаш, шунингдек баданидаги тирналган, шилинган, қонталаш жойларни аниқлаш билан боғлиқ бўлмаган гувоҳлантириш суриштирувчи ёки терговчи томонидан холислар иштирокида, зарур ҳолларда эса, шифокор ёки бошқа мутахассис иштирокида ўтказилади. Ушбу турдаги гувоҳлантириш тарафлар иштирокида суд томонидан ҳам ўтказилиши мумкин. Шахсни ечинтириб яланғочлаш ёки унинг баданидаги тирналган, шилинган, қонталаш жойларни аниқлаш шифокор ёхуд бошқа мутахассис тиббий ходим томонидан ўтказилади (ЖПКнинг 146, 88, 352-м.). Агар

гувоҳлантириш бошқа жинсга мансуб бўлган шахсни ечинтириб яланғочлаш билан боғлиқ бўлса, терговчи бу ҳаракатда қатнашмайди. Бироқ бу ҳолда ҳам гувоҳлантиришни тергов ҳаракати сифатида айнан терговчи амалга оширади. Гарчи унинг ўзи гувоҳлантирилувчини кўздан кечирмаса-да, бошқа ҳамма ҳаракатларни амалга оширади (шифокорни таклиф қилади ва унга зарур кўрсатмалар беради, барча иштирок этувчи шахсларга уларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятларини тушунтиради, баённомани тузади ҳамда имзолайди ва ҳоказо.). Гувоҳлантириш пайтида гувоҳлантирилувчи шахснинг қадр-қимматини камситувчи ёки унинг соғлиғи учун хавфли бўлиши мумкин бўлган қандайдир хатти-ҳаракатларга йўл қўйилмайди. Гувоҳлантириш натижасида шахснинг тергов қилинаётган жиноятга алоқадорлигини белгилашга ёрдам бериши мумкин бўлган излар, қон доғлари ва кимёвий ашёлар, тирналган жойлар, бошқа тан жароҳатлари, яра доғлари, татуировка, тана тузилишидаги нуқсонлар, туғма доғлар ва шунга ўхшаш ўзига хос белгилар (хусусиятлар) аниқланиши мумкин. Гувоҳлантириш ўтказилганлиги ҳақида баённома тузилади (ЖПКнинг 147- м.), суд эса гувоҳлантириш жараёни ва натижаларини суд мажлиси баённомасида қайд этади. Баённомада гувоҳлантириш ўтказган шахснинг ҳамма ҳаракатлари ва гувоҳлантириш давомида аниқланган барча излар, хусусиятлар ва белгилар қайд этилган бўлиши лозим. Гувоҳлантириш шифокор ёки бошқа мутахассис томонидан ўтказилган бўлса, у баённома тузади ва имзолайди, гувоҳлантирилган шахс ва холислар ҳам имзолаганидан сўнг баённомани тегишинча суриштирувчи, терговчи ёки судга тақдим этади. Мурдани эксгумация қилиш Баъзан экспертиза текшируви сифатсиз ўтказилганда ёки янги ҳолатлар очилганда мурдани эксгумация қилишга тўғри келади. Кўздан кечириш, таниб олиш, текшириш ёки экспертизага намуналар олиш учун мурдани қабрдан чиқариб олиш зарур бўлган тақдирда суриштирувчи, терговчи бу ҳақда қарор чиқаради ва прокурорнинг санкциясини олади. Суд эксгумацияни суриштирув органига ёки терговчига топшириши мумкин бўлиб, бу ҳақда ажрим чиқаради (ЖПКнинг 148-м.). Агар эксгумация кейинчалик мурдани экспертиза қилиш учун ўтказилса, бу ҳақда қарор ёки ажрим чиқарилади. Бунда мурда экспертиза муассасасига юборилади ёки экспертиза мурда кўмилган жойда ўтказилади.

Мурдани кўздан кечириш, таниб олиш ва экспертиза текшируви учун намуналар олиш тегишли тергов ҳаракатларининг ўтказилишини тартибга соладиган қоидаларга биноан ўтказилади. Мурдани эксгумация қилиш тўғрисида суриштирувчи ёки терговчи баённома тузади, суд эса эксгумация жараёни ва натижаларини суд мажлисининг баённомасида қайд этади (ЖПКнинг 151-м.). Баённомага қабр, тобут ва мурданинг фотосуратлари, кинотасвир ҳамда видеоёзувлари илова қилиниши мумкин. Мурда эксгумация қилинганидан сўнг кўздан кечириш, таниб олиш ёки экспертиза текшируви учун намуналар олиш амалга оширилган бўлса, мазкур тергов ҳаракатлари тўғрисида баённома тузилади. Суриштирувчи, терговчи ёки суд мурдани эксгумация қилишни соғлиқни сақлаш органлари билан келишган ҳолда ва мурда кўмилган жой вакилининг иштирокида амалга оширади. Эксгумация суриштирув ёки дастлабки тергов вақтида амалга оширилаётган бўлса, холисларнинг иштирок этиши шарт. Суд эксгумацияни тарафлар иштирокида амалга оширади (ЖПКнинг 149-м.). Мурдани эксгумация қилишда суд тиббиёти соҳасидаги мутахассис шифокор, зарур бўлса, бошқа мутахассислар ҳам қатнашадилар. Агар экспертиза тайинланган бўлса, эксгумация ўтказишда суд тиббиёти экспертининг иштирок этиши шарт. Зарур ҳолларда, эксгумацияни ўтказишга гумон қилинувчи, айбланувчи, судланувчи, шунингдек мурдани таниб олиши мумкин бўлган шахслар жалб қилиниши мумкин. Эксгумациядан ва бошқа процессуал ҳаракатлардан сўнг мурдани кўмиш мурдани эксгумация қилиш тўғрисида қарор ёки ажрим чиқарган шахснинг иштирокида амалга оширилади. Мурда кўмилганлиги тўғрисида баённома тузилади (ЖПКнинг 152-м.). Эксперимент Эксперимент махсус, тергов қилинаётган ҳодисага максимал яқинлаштирилиб ташкил қилинган шароитларда иш учун аҳамиятли бўлган ҳақиқий маълумотларни аниқлаш мақсадида тажрибалар ва синовлар ўтказишдан иборат бўлган тергов ҳаракатидир. Эксперимент ўтказиш асослари ва тартиби ЖПКнинг 153-156-моддаларида тартибга солинган. Экспериментнинг мақсади гувоҳлар, жабрланувчилар, гумон қилинувчилар, айбланувчилар, судланувчиларнинг кўрсатувларини, бошқа далилларни текшириш, шунингдек иш юзасидан вужудга келган тахминларни ўрганилаётган ҳодисанинг муайян ҳаракатларини, вазиятини ва

ҳолатларини қайта тиклаш ёрдамида керакли тажрибалар ўтказишдан иборат текширишдир. Масалан, кўрсатувлари текширилаётган шахснинг хонага кириш усули, қандайдир ҳодисаларни ёруғликнинг муайян шароитларида, масофадан туриб кузатганлик имконияти, кўриш органларининг ҳолати. Эксперимент ёрдамида сўроқ қилинаётган шахснинг кўрсатувлари тегишли бўлган ҳодисалар, ҳаракатлар, суҳбатларнинг муайян шароитларда эшитилиш даражаси текширилиши мумкин. Терговчида (суриштирувчида) тергов қилинаётган иш бўйича пайдо бўлган тахминларни текшириш эксперимент мақсади бўлиб хизмат қилиши мумкин. Эксперимент ёрдамида маълум масофани муайян вақт мобайнида босиб ўтишнинг мумкинлигини, у ёки бу ҳаракатларни бажариш механизмини, у ёки бу ҳодисаларнинг мавжудлиги эҳтимолини текшириш мумкин. Экспериментнинг мазмунини холислар ва тергов ҳаракатининг бошқа иштирокчилари кузатаётган терговчи (суриштирувчи)нинг тажрибали, текширувчи ҳаракатлари ташкил қилади. Эксперимент иш юзасидан янги ҳақиқий маълумотлар олиш учун ва мавжуд далилларни текшириш учун хизмат қилади. Бироқ, эсперимент текширилаётган ҳодисанинг ҳамма ҳолатлари аниқ қайта тикланган ёки иложи борича унга яқинлаштирилган тақдирдагина исботловчи аҳамиятга эга бўлади. Тажриба натижаларининг қонунийлигини таъминлаш кафолати тажрибаларнинг бир неча марта ўтказилишидир. Экспериментнинг исботловчи аҳамиятига уни ўтказиш шароитининг яхшиланиши ёки ёмонлашуви ҳам таъсир этади. Экспериментнинг исботловчи аҳамияти ўтказилган тажрибанинг (у ёки бу ҳаракатни бажариш имкониятининг) ҳам ижобий хулосаларидан, ҳам салбий натижаларидан, тергов қилинаётган ҳодисани муайян шароитда кузатиб бўлмаслиги ёки қандайдир шахсларнинг суҳбатини эшитиб бўлмаслигидан ва шу кабилардан иборатдир. Тажриба ҳаракатларини ўтказишдан олдин ўрганилаётган ҳодиса шароитлари текширилаётган кўрсатув ёки тусмолларга тўла мувофиқ ҳолда тикланган бўлиши зарур. Бунинг учун гумон қилинувчи, айбланувчи, судланувчи, жабрланувчи, гувоҳларнинг ҳар бирига алоҳида-алоҳида ўзи қатнашган ёки шоҳид бўлган ҳодисанинг шароит ва ҳолатларини тиклаш таклиф қилиниши мумкин. Шундан кейин суриштирувчи, терговчи ёки суд тегишли тажриба ҳаракатларини ўтказади, шу мақсадда ўлчаш, фотосуратга тушириш, кинотасвирга олиш, овоз ёзиш, видеоёзув, режа, чизмалар тузиш, экспериментал қолиплар ва изларнинг нусхаларини тайёрлаш мумкин (ЖПКнинг 155-м.).

Бу материаллар мустақил исботловчи маънога эга эмас ва фақат эксперимент баённомасида мавжуд маълумотларни қайд қилувчи қўшимча воситалардир. Суриштирувчи ёки терговчи эскпериментни холислар, суд эса тарафлар иштирокида ўтказади. Эксперимент ўтказишга мутахассис ва эксперт, шунингдек тажриба ҳаракатларини олиб борувчи шахслар жалб қилиниши мумкин. Мураккаб экспериментлар камида икки нафар холис ва бир нечта мутахассис иштирокида ўтказилиши мумкин. Эксперимент ўтказишга, шунингдек кўрсатувлари текширилиши лозим бўлган шахслар ҳам жалб қилиниши лозим. Бунда гувоҳлар ва жабрланувчилар кўрсатув беришдан бўйин товлаганлик ва била туриб ёлғон кўрсатув берганлик учун жавобгарлик белгиланганлиги тўғрисида огоҳлантирилиши лозим. Эксперимент иштирокчиларига унинг мақсади ва ўтказилиш тартиби тушунтирилади (ЖПКнинг 155-м.). Агар экспериментда гумон қилинувчи, айбланувчи иштирок этса, унда ҳимоячи ҳам иштирок этиши мумкин (ЖПКнинг 53-м.). Ҳимоячи тергов ҳаракатининг ўтказилиши бўйича ёзма танбеҳлар бериши, гумон қилинувчи, айбланувчи, гувоҳ, эксперт, мутахассисларга саволлар бериши мумкин. Гумон қилинувчи, айбланувчи, судланувчи, жабрланувчи, гувоҳ, мутахассис ва экспертга эксперимент юзасидан савол берилиши мумкин. Суднинг ижозати билан экспериментда иштирок этаётган шахсларга тарафлар ҳам савол бериши мумкин. Тарафлар ва экспериментда иштирок этаётган бошқа шахслар суриштирувчининг, терговчининг ва суднинг эътиборини, уларнинг фикрича, иш ҳолатини аниқлашга ёрдам бериши мумкин бўлган барча ҳолатларга қаратишга, эксперимент шароитига аниқлик киритишни ва тажриба ҳаракатларини такрорлашни талаб қилишга ҳақлидир. Кўрсатуви текширилаётган шахс эксперимент муносабати билан ўзининг қўшимча сўроқ қилинишини талаб қилиши мумкин. Эксперимент ўтказиш тўғрисида суриштирувчи, терговчи қарор, суд эса ажрим чиқаради. Эксперимент натижасида фуқаролар, корхоналар, муассасалар ва ташкилотларга мулкий зарар етказилиши, ишлаб чиқариш тартиботининг, транспорт воситалари ҳаракати жадвалининг бузилиши ва бошқа нохуш оқибатларнинг келиб чиқиши эҳтимоли бўлса, суриштирувчининг, терговчининг бундай эксперимент ўтказиш тўғрисидаги қарорига прокурор санкция бериши лозим. Эксперимент жамоат тартиби ёки ахлоқ меъёрларининг бузилишига олиб келадиган бўлса, уни ўтказишга йўл қўйилмайди.

Эксперт томонидан ўтказиладиган эксперимент суд экспертизасининг таркибий қисми ҳисобланади. Эксперимент ўтказилганлиги тўғрисида баённома тузилади (ЖПКнинг 156-м.). Баённомада эксперимент қандай шароитда ўтказилганлиги, унинг олиб борилиши ва натижалари, айниқса, батафсил баён қилиниши керак. Баённома бу ҳаракатнинг барча иштирокчилари томонидан имзоланади. Зарур ҳолларда ўлчаш, фотосуратга, кинога олиш, режа ва чизмалар каби қайд этиш усуллари қўлланилиши мумкин, бу ҳақда баённомада тегишли ёзув қайд қилиниши керак. Бундан ташқари баённомада, эксперимент қандай мақсадда, қачон, қаерда ва қандай шароитда ўтказилганлиги; ҳодисанинг шароитини ва ҳолатини тиклаш айнан нималарда ўз аксини топганлиги; қандай тажриба ҳаракатлари, қандай тартибда, ким томонидан ва неча марта ўтказилганлиги; қандай натижалар олинганлиги кўрсатилган бўлиши лозим (ЖПКнинг 156-м.). Олиб қўйиш ва тинтув Олиб қўйиш ва тинтув мустақил тергов ҳаракатлари ҳисоблансада, уларнинг мақсади ва юритиш процессуал шароитлари ўртасида умумийлик кўп. Олиб қўйиш жисмоний ёки юридик шахсдан жиноят иши учун аҳамиятли бўлган муайян нарса ва ҳужжатларни олиб қўйишга зарурат пайдо бўлган ҳолларда, башарти уларнинг айнан кимда ва қаерда эканлиги маълум бўлиб, уларни қидиришнинг ҳожати бўлмаса, ўтказилади (ЖПКнинг 157-м.). Кўрсатилган нарса ва ҳужжатлар ихтиёрий равишда берилиши ёки мажбуран олиб қўйилиши мумкин. Бироқ олиб қўйиш учун олиб қўйилиши лозим бўлган объектлар сақланадиган тураржой хоналарини ва тураржой бўлмаган хоналарни мажбуран текшириш талаб этилса, олиб қўйиш ўтказилмаслиги мумкин. Бундай ҳолларда тинтув ўтказилади. Процессуал қонунда қўлланадиган «иш учун аҳамиятли бўлган нарса ва ҳужжатлар» ибораси тор маънода талқин қилинмайди. Ашёвий далил бўлиб хизмат қиладиган нарса ва ҳужжатлардан ташқари, ғойиб бўлган айбланувчининг қидируви учун аҳамиятли бўлган ҳужжатлар (фотосуратлар, хатлар ва ҳоказо), қиёсий ўрганиш учун намуна сифатида фойдаланиладиган нарсалар (масалан, тўқима намуналари) олиб қўйиш объектлари бўлиб хизмат қилиши мумкин. Ҳужжат ва нарсаларни олиб қўйиш нафақат олиб қўйишда, балки тинтув ва кўздан кечириш ўтказилганда ҳам рўй беради.

Бироқ кўрсатилган охирги ҳолларда олиб қўйиш мустақил тергов ҳаракати эмас, балки тинтув ёки кўздан кечиришнинг таркибий қисми ҳисобланади. Бунда терговчига маълум бўлган ахборотнинг хусусияти жиддий фарқланади. Олиб қўйишда кимда ва қаерда сақланаётгани, қандай ўзига хос белгиларга эга эканлиги терговчига маълум бўлган объектлар олиб қўйилади. Тинтувда қидирилаётган объектларнинг аниқ жойлашган ери терговчига маълум эмас. Ҳамма вақт ҳам у бу объектларнинг ўзига хос индивидуал белгилари ҳақида маълумотга эга бўлмайди. Ҳодиса содир бўлган жойни кўздан кечиришда терговчи, умуман дастлабки маълумотга эга бўлавермайди. У қаерда ва нима топилишини билмайди, шунинг учун у ёки бу объектларни олиб қўйиш ҳақидаги қарорни кўздан кечириш жараёнида қабул қилади. Олиб қўйишни ўтказиш учун процессуал асос терговчи томонидан чиқариладиган, асосланган қарор ҳисобланади. Ҳақиқий асос тергов иши материалларида мавжуд бўлган, олиб қўйиш объектлари ҳақидаги маълумотлардан иборат. Терговчи томонидан чиқарилган олиб қўйиш ҳақидаги қарор прокурор санкциясини талаб қилмайди. Давлат сирлари бўлган ҳужжатлар ёки нарсаларни олиб қўйиш бундан мустасно (ЖПКнинг 89-м.). Тинтувнинг мустақил тергов ҳаракати сифатидаги моҳияти бино ва бошқа жойларни, шахсий тинтувда эса одам бадани ва устидаги кийимини мажбурий текширишдан иборат. Тинтув қидирилаётган шахсни, шунингдек мурдани топиш учун ҳам ўтказилиши мумкин (ЖПКнинг 158-м.). Тинтувнинг мақсади қуйидагилардан иборат: а) иш юзасидан ашёвий далил аҳамиятига эга бўлиши мумкин бўлган нарса ва ҳужжатларни топиш ва олиб қўйиш; б) жиноят содир этганликда гумон қилинувчи ва айбланувчи шахсларни топиш ва ушлаш; в) беркитилган мурда ёки унинг бўлакларини топиш ва уларни топилган жойдан олиб қўйиш; г) жиноий йўл билан орттирилган ёки хатланиши лозим бўлган мол-мулк ва қимматбаҳо нарсаларни топиш ва олиб қўйиш, жиноят туфайли етказилган зарарнинг қопланишини таъминлаш. Тинтувнинг ўзига хос хусусияти шундаки, суриштирув органи ёки терговчи қидирилаётган нарсалар, ҳужжатлар ва шахсларнинг қаерда жойлашганлиги ҳақида аниқ маълумотларга эга эмас. Аммо бу ҳол асоссиз тинтув ўтказиш мумкинлигини англатмайди. Улар терговчи томонидан бино ичида ёки бошқа жойда ёхуд бирор шахсда қидирилаётган нарсалар, ҳужжатлар, шахслар ёки мурда бор деб ўйлашга етарли асос бўлган тақдирдагина ўтказилади (ЖПКнинг 158-м.).

Ўзбекистон Республикасининг Конституциясида белгиланганки, ҳеч ким қонун назарда тутган ҳоллардан ва тартибдан ташқари бировнинг турар жойига кириши, тинтув ўтказиши ёки уни кўздан кечириши, ёзишмалар ва телефонда сўзлашувлар сирини ошкор қилиши мумкин эмас (27-модда). Тинтув ўтказиш тартиби жиноят-процессуал қонунда белгиланади. Олиб қўйиш ёки тинтув суриштирувчи ёки терговчининг қарори ёхуд суднинг ажримига кўра ўтказилади, бунда улар олиб қўйиш ёки тинтув ўтказишни суриштирув органига ёки терговчига топширишга ҳақлидирлар. Олиб қўйиш ёки тинтув ўтказиш тўғрисидаги қарорда ёки ажримда бу ҳаракатлар қаерда ва кимникида ўтказилиши зарурлиги, қайси нарса ёки ҳужжатларнинг қидириб топилиши ва олиб қўйилиши лозимлиги кўрсатилган бўлиши керак (ЖПКнинг 159-м.). Тинтувнинг мақсадини ташкил қилувчи объектлар муайян бинода ёки муайян шахсда эканлигини тахмин қилишга имкон берадиган, тергов жараёнида аниқланган маълумотлар ҳақиқий асос бўлиб хизмат қилади. Кўрсатилган маълумотлар процессуал йўл билан аниқланиши, текширилиши ва иш материалларида акс эттирилиши керак. Тинтув ўтказиш ҳақидаги қарор ёки суднинг ажрими асосланган бўлиши, яъни мазкур тинтувни ўтказиш тўғрисидаги қарор ҳақиқий маълумотларга асосланганлигини кўрсатишдан иборат бўлиши керак. Бундан ташқари, қарор прокурор санкциясини олган бўлиши керак. Фақат кечиктириб бўлмайдиган ҳолатлардагина тинтув прокурор санкциясисиз ўтказилиши мумкин, лекин бундай ҳолда кейинчалик ана шу ўтказилган тинтув ҳақида 24 соат ичида прокурорга хабар қилинади (ЖПКнинг 161-м.). Жиноят-процессуал қонун ҳужжатлари тинтув ўтказилиши мумкин бўлган шахслар доирасини чекламайди. Булар айбланувчи ёки гумон қилинувчи шахслар бўлиши мумкин. Лекин айни вақтда булар ҳар қандай бошқа шахслар, шу жумладан иш учун аҳамиятли нарсалар ва ҳужжатлар бўлиши мумкин бўлган процесс иштирокчилари ҳам бўлиши мумкин. Турар жой ва хизмат хоналари, шунингдек каюталар, купелар, авто ва авиатранспорт воситалари ва ҳоказолар тинтув объектлари бўлиши мумкин. Ер участкалари, дала ҳовли участкалари ва ҳоказолар, башарти улар муайян шахсларга тегишли, уларнинг эгалигида ёки уларга мустаҳкамлаб қўйилган бўлса, тинтув объектлари бўлиши мумкин. Олиб қўйиш ёки тинтув ўтказишда холислар иштирок этадилар, зарур ҳолларда эса мутахассис ва таржимон таклиф қилинади. Бунда олиб қўйиш ёки тинтув ўтказилаётган шахснинг ёки ҳеч бўлмаган тақдирда унинг оиласидаги вояга етган аъзоларидан бирининг иштироки таъмиланиши керак.

Уларнинг иштирокини таъминлаш мумкин бўлмаса, тегишли ҳокимликнинг ёки фуқаронинг ўзини ўзи бошқариш органининг вакили таклиф қилинади. Корхоналар, муассасалар, ташкилотлар, ҳарбий қисмлар жойлашган биноларда олиб қўйиш ва тинтув уларнинг вакиллари иштирокида ўтказилади. Тинтув қилинаётганларга, холисларга, мутахассисларга, корхоналар, муассасалар, ташкилотлар, ҳарбий қисмларнинг вакилларига тинтув ёки олиб қўйиш ўтказилишидан аввал уларнинг суриштирувчи ёки терговчининг барча ҳаракатлари чоғида ҳозир бўлиш ҳамда ана шу ҳаракатлар хусусида арз қилиш ҳуқуқлари тушунтирилиши керак. Бундай арз баённомага киритилиши шарт (ЖПКнинг 160-м.). Олиб қўйиш ва тинтув ўтказиш мажбурий тергов ҳаракатлари бўлиб, улар ўтказилаётган шахслар учун муайян чеклашлар билан билан боғлиқ бўлади. Бундай чеклашларни мумкин қадар камайтириш мақсадида процессуал қонун кўрсатилган тергов ҳаракатларини ўтказиш тартибини қатъий тартибга солади (ЖПКнинг 161-м.). Олиб қўйиш ва тинтув умумий қоидага кўра кундузги вақтда ўтказилади. Фақат кечиктириб бўлмайдиган ҳоллардагина уларни тунги вақтда ўтказишга йўл қўйилади. Тинтув вақтида ёпиқ хона ва омборларни очишга, уларнинг эгаси ихтиёрий очишдан бош тортган ҳоллардагина йўл қўйилади. Бу ҳолларда қонун терговчига заруриятсиз шикаст етказмаслик мажбуриятини юклайди. Олиб қўйиш ёки тинтув ўтказиш пайтида ушбу тергов ҳаракатлари ўтказилаётган шахсларнинг ёки бошқа шахсларнинг шахсий ҳаётларига оид ҳолатлар аниқланса, терговчи бу маълумотлар ошкор қилинмаслиги учун чоралар кўриши шарт. Суриштирувчи, терговчи олиб қўйиш чоғида қарор ёки ажрим билан таништирганидан сўнг олиниши лозим бўлган нарса ва ҳужжатларни ихтиёрий равишда беришни таклиф қилади, таклиф рад этилган тақдирда мажбурий равишда олади. Башарти бу нарса ва ҳужжатлар олиб қўйишни амалга ошириш тўғрисидаги қарорда ёки ажримда кўрсатилган жойда топилмаса, бу ҳолда тинтув ўтказилади (ЖПКнинг 161-м. 5-қ.). Тинтув ўтказишдан олдин ҳам қидирилаётган нарсаларни ихтиёрий равишда топшириш таклиф қилинади. Ушбу таклиф бажарилганда терговчи келгуси қидиришларни ўтказмасликка ҳақлидир. Бироқ ушбу қарорни қабул қилаётганда иш учун аҳамиятли бўлган бошқа нарса ёки ҳужжатлар беркитилмагани хусусида тўла ишончга эга бўлиш керак. Бундай ишонч бўлмаган тақдирда тинтув давом эттирилиши керак (ЖПКнинг 161-м.). Жиноят иши учун аҳамиятли бўлган нарса ва ҳужжатлар шахснинг кийимлари, унинг ёнидаги буюмларидан ёки баданидан топилиши

мумкинлигига етарли асослар бўлса, суриштирувчи ёки терговчи шахсий тинтув ва олиб қўйишни амалга ошириши мумкин (ЖПКнинг 162-м.). Шахсий тинтув ёки олиб қўйиш ЖПКнинг 157-161-моддаларида кўрсатилган қоидаларга кўра амалга оширилади. Аммо шахсий тинтув ва олиб қўйиш қуйидаги ҳолларда алоҳида қарор ёки ажрим чиқарилмасдан ўтказилиши мумкин: 1) жамоат тартибини сақлашга доир бурчини бажараётган милиция ходими томонидан гумон қилинувчини ушлаш чоғида ушланувчининг ёнида қурол борлигига ёхуд жиноят содир этганлигини фош қиладиган далиллардан қутулмоқчи эканлигига етарли асослар бўлганда (ЖПКнинг 224-м.); 2) гумон қилинувчи милицияга ёки ҳуқуқни муҳофаза қилувчи бошқа органга олиб келиниб, уни ушлаш ҳақида ЖПКнинг 225-моддасига асосан баённома тузилганда; 3) айбланувчига нисбатан қамоқда сақлаш тарзидаги эҳтиёт чораси қўлланилаётганида, башарти унинг ёнида қурол, шунингдек сақланиши ман этилган буюмлар ёхуд иш учун аҳамиятга молик нарса ва ҳужжатлар бўлиши мумкин деб ўйлашга етарли асослар бўлганида; 4) олиб қўйиш ёки тинтув ўтказилаётган бинода ёки бошқа жойда турган шахс олиб қўйиш ва тинтув ўтказиш ҳақидаги қарорга ёки ажримга кўра олиниши зарур бўлган нарса ёки ҳужжатларни ўз ёнида яширинча сақламоқда деб ўйлаш учун етарли асослар бўлганида. Шахсий тинтув ҳамда нарса ва ҳужжатларни олиб қўйиш тинтилаётган шахс билан бир жинсдаги суриштирувчи ёки терговчи томонидан мутахассис ҳамда холислар иштирокида ўтказилиши мумкин (ЖПКнинг 162-м.). Олиб қўйиш ёки тинтув дипломатия ваколатхонаси ҳудудида ўтказилаётганда дипломатия ваколатхоналари ва уларнинг дипломатия дахлсизлигига эга бўлган ходимлари, шунингдек уларнинг оила аъзолари эгаллаб турган биноларда фақат дипломатия ваколатхонаси бошлиғининг илтимосига кўра ёки унинг розилиги билан ўтказилиши мумкин, дипломатия ваколатхонаси ходимларининг ёки уларнинг вояга етган оила аъзоларининг истиқомат жойларида ёхуд улар эгаллаб турган бошқа биноларда олиб қўйиш ва тинтув уларнинг илтимосларига кўра ёки розиликлари билан ўтказилиши мумкин. Кўрсатилган имтиёзлар Ўзбекистон Республикасида аккредитация қилинмаган бўлса-да, дипломатия дахлсизлигига эга бўлган ажнабий вакилларга ва уларнинг оила аъзоларига ҳам берилади. Дипломатия дахлсизлигига эга бўлган шахсга ва унинг оила аъзоларига нисбатан шахсий тинтув ёки олиб қўйиш ушбу модданинг биринчи қисмида кўрсатилган талабларга риоя қилган ҳолда ўтказилиши мумкин.

Дипломатия вакили ёки унинг оила аъзоларининг олиб қўйишга ёки тинтув ўтказишга розилиги Ўзбекистон Республикаси Ташқи ишлар вазирлиги орқали сўралади (ЖПКнинг 89-м.). Дипломатия ваколатхоналари ва дипломатия дахлсизлигидан фойдаланадиган вакиллар, шунингдек уларнинг оила аъзолари жойлашган биноларда тинтув ёки олиб қўйишни ўтказиш чоғида прокурор ва Ўзбекистон Республикаси Ташқи ишлар вазирлигининг вакили ҳозир бўлиши шарт (ЖПКнинг 165-м.). Олиб қўйишнинг икки тури ўз хусусиятларига эга: а) почта-телеграф жўнатмаларини олиб қўйиш; б) давлат сири бўлган маълумотларни ўз ичига олган ҳужжатларни олиб қўйиш. Терговчининг жўнатмаларни хатлаб қўйиш ва почта-телеграф муассасаларида уларни олиб қўйиш ҳақидаги қарори прокурор санкциясини талаб қилади (ЖПКнинг 186-м.). Гумон қилинувчи, айбланувчи, судланувчи бошқа шахсларга юборган ёхуд бошқа шахслар гумон қилинувчига, айбланувчига, судланувчига юборган почта-телеграф жўнатмаларида содир этилган жиноятга доир маълумотлар ёки иш учун аҳамиятга молик ҳужжатлар ва буюмлар бор деб гумон қилиш учун етарлича асослар бўлганда, суриштирувчи, терговчи, суд бу шахсларнинг барча почта-телеграф жўнатмаларини ёки уларнинг айримларини хатлаб қўйишга ҳақлидир. Хатлаб қўйилиши мумкин бўлган почта-телеграф жўнатмаларига барча турдаги хатлар, телеграммалар, радиограммалар, бандероллар, посилкалар, почта контейнерлари киради (ЖПКнинг 166-м.). Почта-телеграф жўнатмаларини хатлаш тўғрисида суриштирувчи ва терговчи прокурорнинг санкциясини олган ҳолда қарор, суд эса ажрим чиқаради. Почта-телеграф жўнатмаларини хатлаш ҳақидаги қарор ёки ажрим тегишли алоқа муассасасининг бошлиғи номига юборилади ва уни бажариш мазкур бошлиқ учун мажбурийдир. Бу қарорни ёки ажримни бажармаслик ёки унинг ошкор этилиши қонунда белгиланган жавобгарликка сабаб бўлади. Алоқа муассасасининг бошлиғи суриштирувчи, терговчининг қарорида ёки суднинг ажримида кўрсатилган хат-хабарлар ва бошқа жўнатмаларни ушлаб туради ҳамда бу ҳақда суриштирувчи, терговчи ёки судга дарҳол маълум қилади. Ушлаб қолинган почта-телеграф жўнатмалари кўздан кечирилади, тегишли ҳолларда эса олиб қўйилади. Ушланган жўнатмалар кўздан кечирилганлиги тўғрисида баённома тузилади (ЖПКнинг 167-м.).

Ушлаб қолинган жўнатмаларни кўздан кечириш ва олиб қўйиш холислар, одатда ушбу почта-телеграф муассасаси ходимлари иштирокида ўтказилади. Давлат сири бўлган маълумотларни ўз ичига олган ҳужжатларни олиб қўйиш фақат прокурорнинг санкцияси билан амалга оширилади. Бундай ҳолларда олиб қўйиш тартиби тегишли муассаса раҳбари билан келишилади. Холислар сифатида фақат бундай маълумотлар билан танишишга рухсати бор шахслар қатнашишлари мумкин. Маълум шахснинг номига келадиган ёки у юборган почта-телеграф жўнатмалари текширилиши мумкин. Техник жиҳатдан келаётган почта- телеграф жўнатмаларини ушлаб қолиш оддийроқ ҳисобланади, чунки ҳамма жўнатмалар маҳаллий алоқа бўлимида тўпланади. Ҳар қандай бошқа алоқа бўлимида ҳам хабарларни талаб қилиб олиш мумкинлигини ёдда тутиш керак. Почта-телеграф жўнатмаларини хатлаш тўғрисидаги қарор ёки ажримда: жўнатмалари ушлаб турилиши лозим бўлган шахснинг фамилияси, исми, отасининг исми; бу шахснинг аниқ манзили; хатланаётган почта-телеграф жўнатмаларининг тури; хатлаш чорасининг муддати; жўнатмаларни ушлаб туриш ва бу ҳақда суриштирувчи ёки терговчига маълум қилиш қайси алоқа муассасасига юклатилганлиги кўрсатилиши лозим (ЖПКнинг 166-м.). Ушлаб қолинган почта-телеграф жўнатмасини текшириш ва кўздан кечиришни амалга оширганда уни шундай очиш керакки, унда ўтказилган операция излари қолмасин. Шунингдек, ундаги маълумотлар иш учун аҳамиятсиз бўлса, почта-телеграф жўнатмаси эгасига топширилади, акс ҳолда почта-телеграф жўнатмаси ишга илова қилинади. Ушланган жўнатмалар кўздан кечирилганда ҳар бир ҳолда баённома тузилиб, унда қайси почта-телеграф жўнатмалари кўздан кечирилганлиги, нималар олинганлиги ва нималар эгаларига юборилиши, нималар эса вақтинча ушлаб қолиниши кераклиги, қайси жўнатмалардан нусхалар олинганлиги кўрсатилиши лозим. Баённома ЖПКнинг 90-92-моддаларида назарда тутилган талабларга риоя этилган ҳолда тузилади (ЖПКнинг 167- м.). Почта-телеграф жўнатмаларини хатлаб қўйиш чорасини қўллашга зарурат қолмаса, бу чора бекор қилинади. Дастлабки тергов давомида иш тугатилганда, биринчи инстанция судида эса, ишни тугатиш ҳақида ажрим чиқарилганда ёхуд ҳукм қонуний кучга киргач, хатлаб қўйиш чораси бекор қилиниши лозим (ЖПКнинг 168-м.). Тинтув ўтказиш ва олиб қўйишнинг асосий қайд этиш воситаси баённомадир. У тергов ҳаракатининг олиб борилишини ва унинг натижаларини акс эттириши керак. Унда нима ихтиёрий равишда

топширилганлиги, нима ва қаерда топилганлиги, топилган нарса қандай сақланганлиги қайд қилинади. Сақлаш усули, яширин жойлар борлиги ҳам исботловчи аҳамиятга эга бўлиши мумкин. Олиб қўйилган нарсалар уларни мумкин қадар индивидуаллаштириш, вақт ўтиши билан йўқотилиши мумкин бўлган белги ва хусусиятларини қайд этиш доираларида тавсифланади. Ана шу мақсадда ҳужжатларнинг ташқи кўриниши, реквизитлари ва мазмуни тавсифланади, нарсаларнинг номи, миқдори, оғирлиги, ҳажми, ўлчови, уларнинг ҳолати, мавжуд нуқсонлари, ўралган ҳолати, маркировкаси ва товар белгиси, рақами, тамғаси, камчиликлари ва бошқа ўзига хос белгилари кўрсатилади. Олиб қўйилаётган нарсаларни тавсифлаганда баённомада шубҳали белгиларни, масалан, узук қандай металлдан тайёрланганлигини кўрсатиш керак эмас. Фақат унинг ранги, ўлчовлар ва проба белгисини кўрсатиш керак. Алмаштириб қўйилгани ҳақидаги низоларга йўл қўймаслик учун бундай нарсалар муҳрланади ва осма ёрлиққа иштирокчиларнинг муҳр ва имзоларга зиён етказмасдан алмаштириб бўлмайдиган қилиб имзолари билан тасдиқланади. Бир турдаги нарсаларнинг сони кўп бўлса, тинтув баённомасига илова қилинадиган рўйхат тузилиши мумкин. Хулосада айнан нима олиб қўйилганлиги, қандай нарсалар эса сақлаш учун ва кимга берилгани кўрсатилади, иштирок этаётганларнинг шикоят ва аризалари унга киритилади. Баённома нусхаси тинтув қилинаётганга ёки олиб қўйиш ўтказилаётган шахсга топширилади. Баённомага расмлар ва бошқа график тасвирлар, шунингдек тинтув ёки олиб қўйиш жараёнида тайёрланган фотосуратлар илова қилиниб, улар қайд этиш қўшимча воситаси ҳисобланади (ЖПКнинг 163-164-м.). Телефон ва бошқа сўзлашув қурилмалари орқали олиб бориладиган сўзлашувларни эшитиб туриш Уюшган шаклларга эга бўлаётган жиноятчиликка қарши курашни кучайтириш зарурлигини ҳаёт тақозо этмоқда, бошқа томондан эса жамият фуқароларнинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилишни талаб этмоқда. Аммо, назаримизда, муаммо жиноят ишлари бўйича яширин тарзда эшитиб туришнинг мумкинлигида эмас. Муаммо шундаки, бу фаолиятни қонуннинг қатъий назорати остига қўйиш; эшитиб туришнинг қўлланилишини идоравий меъёрий ҳужжатлар томонидан тартибга солинадиган, тезкор соҳадан жиноятни тергов қилиш борасида бундай

тадбирларни ўтказиш қатъий чекланган ва назорат остига олинган процессуал соҳага ўтказиш керак. Тергов ҳаракатлари тизимига сўзлашувларни эшитиб туришни киритиш умумий тергов манфаатларини Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 27-моддасида мустаҳкамлаб қўйилган фуқароларнинг телефонда сўзлашувларининг сир сақланиши ҳуқуқига қатъий риоя қилиш зарурлиги билан уйғунлаштиришни тақозо этади. Авваламбор, ЖПКнинг 169-моддасига биноан ҳар қандай эшитиб туришга эмас, балки фақат «телефон ва бошқа сўзлашув қурилмалари орқали олиб бориладиган сўзлашувларни»гина эшитиб туришга йўл қўйилади. Шу нарса ҳам жиддий аҳамиятга эгаки, телефонда сўзлашувлари эшитиб турилиши мумкин бўлган шахслар тоифаси чеклангандир. Бундай шахслар доирасига гумон қилинувчилар, айбланувчилар ва судланувчилар киради (ЖПКнинг 170-м.). Аммо бу ҳолда ҳам сўзлашувларни эшитиб туриш прокурор санкцияси ёки суд ажрими билан суриштирувчи, терговчининг қарорига кўра, қўзғатилган жиноят иши юзасидан эшитиб туриш натижасида иш учун жиддий аҳамиятга эга бўлган маълумотлар олинишига етарли асослар бўлган тақдирдагина, амалга оширилиши мумкин. Шуни айтиб ўтиш жоизки, мўлжалланган сўзлашувларни эшитиб туришнинг назарда тутилган самарасини баҳолаш тўпланган далиллар йиғиндиси асосида тегишли қарор (ажрим) чиқарган терговчи, суриштирув органлари ёки суд томонидан, шунингдек жиноятларни тергов қилишда қонунийликка риоя этишни назорат қилувчи прокурор томонидан амалга оширилади. Жабрланувчига, гувоҳга, шунингдек уларнинг қариндошлари ва яқинларига нисбатан куч ишлатиш, товламачилик ёки бошқа қонунга хилоф ҳаракатлар содир этиш хавфи мавжуд бўлса, бу шахсларнинг аризалари бўйича ёки уларнинг ёзма розилиги ва прокурорнинг санкцияси билан ёхуд суднинг ажримига кўра уларнинг телефон ёки бошқа сўзлашув қурилмалари орқали бўладиган сўзлашувларини эшитиб туриш амалга оширилиши мумкин. Суриштирувчи, терговчи кечиктириб бўлмайдиган ҳолларда, прокурорни кейинчалик дарҳол ёзма равишда хабардор этиш шарти билан, унинг санкциясисиз сўзлашувларни эшитиб туриш тўғрисидаги қарорни Миллий хавфсизлик хизмати органларига юборишга ҳақлидир. Прокурорнинг санкциясисиз сўзлашувларни эшитиб туриш тўғрисидаги қарор бир сутка давомида қонуний кучга эга бўлади (ЖПКнинг 170-м.). Телефон ва бошқа сўзлашув қурилмалари орқали олиб бориладиган сўзлашувларни эшитиб туришдан мақсад: жиноят содир этганликда иштирок

этган шахсларни аниқлаш; ўз жиноий фаолиятини давом эттираётган қидирувдаги жиноятчиларнинг яширинган жойларини аниқлаш; жиноят қуролларини, ўғирланган буюмлар ва бошқа муҳим ашёвий далилларни топиш; тайёрланаётган янги жиноятларнинг олдини олиш ва уларга чек қўйишдир. Қонун чиқарувчи телефон орқали сўзлашувларни эшитиб туриш имкониятини муайян жиноятлар рўйхати билан чекламайди. Бироқ сўзлашувларни эшитиб туришни юритиш соҳасида чет эл мамлакатлари тажрибаларини эътиборга олмасдан бўлмайди, қонун бўйича бундай тергов ҳаракати фақатгина оғир жиноят содир қилингандагина юритилади (масалан, Данияда). Прокурорнинг санкцияси ёки суднинг ажрими жабрланувчиларга ёки гувоҳларга ёхуд уларнинг қариндош-уруғларига тегишли бўлган телефонлардан ёки бошқа сўзлашув қурилмаларидан олиб бориладиган сўзлашувларни эшитиб туриш учун зарурдир. Лекин бунинг учун қонунда кўрсатилган яна иккита шарт керак: юқорида айтиб ўтилган шахсларнинг расмий аризалари ёки уларнинг телефон сўзлашувларини эшитиб туриш учун ёзма розилиги; қонунга хилоф бўлган хатти-ҳаракатлар содир этилиши хавфининг мавжудлиги. Хавфнинг ҳақиқийлиги сўзлашувларни эшитиб туриш ҳақида қарор қабул қиладиган шахслар томонидан баҳоланиши лозим. Сўзлашувларнинг эшитиб турилишининг чекланган муддати ЖПКнинг 170- моддаси 4-қисмига биноан олти ойдан ошмаслиги керак. Телефон ва бошқа сўзлашув қурилмалари орқали олиб бориладиган сўзлашувларни эшитиб туриш тўғрисидаги қарор ёки ажрим унда эшитиладиган ахборотлар хусусияти ва ҳажми, шунингдек сўзлашувларни эшитиб туришнинг боришини ва натижаларини қайд этиш шакли белгиланиб, миллий хавфсизлик хизмати органларига ижро этиш учун юборилади. Телефон ва бошқа сўзлашув қурилмалари орқали олиб бориладиган сўзлашувларни эшитиб туриш чоғида овоз ёзиш мосламалари қўлланилиши лозим. Сўзлашув фонограммаси акс эттирилган магнит тасмаси тергов ҳаракати баённомасига қўшиб қўйилиши лозим. Эшитиб туриш ва овоз ёзишни амалга оширган шахс ишга алоқадор сўзлашувлар фонограммаси мазмунининг қисқача баённомасини тузади. Фонограмма муҳрланади ва баённомага қўшиб қўйилади, унинг иш учун аҳамиятли бўлмаган қисми ҳукм қонуний кучга кирганидан кейин йўқ қилинади. Эшитиб туриш ва овоз ёзиш баённомасида абонент рақами, эшитиб туриш ва овоз ёзиш вақти ва жойи, фойдаланилган техникавий воситаларнинг тури

ва модели, бу ишларни амалга оширган шахсларга оид маълумотлар ҳамда иш учун аҳамиятли бўлиши мумкин деб ҳисобланган бошқа маълумотлар акс эттирилади (ЖПКнинг 171-м.). Бундан ташқари, «бошқа сўзлашув қурилмалари» деганда нимани тушуниш кераклигини аниқлаш мақсадга мувофиқдир. Жиноят процессуал кодекси радиоузаткичлар орқали олиб бориладиган сўзлашувларни назарда тутмайди, чунки уларни эшитиб туришга рухсат маънога эга эмас. Гап шундаки, эфирга ишониб берилган шахсий сирлар қонун томонидан муҳофаза қилинмайди. Давлат телефон орқали олиб бориладиган сўзлашувлардан фарқли ўлароқ фуқарога радиохабарларнинг сир сақланишини таъминлаши мумкин эмас. Яна бир муҳим ҳолатни таъкидлаш керак. Тергов ҳаракатининг мақсадга мувофиқлиги ва самарадорлиги фонограммага ёзилган одам овозини танишнинг ишончли, илмий асосланган экспертиза услубларининг мавжудлигига бевосита боғлиқ. Бусиз ёзиб олинган овоз эгасини ишончли тарзда аниқлаш, бинобарин овоз ёзишдан далиллар манбаи сифатида айрим ҳолларда фойдаланиш амалда мумкин эмас. Экспертиза Тергов қилишда ва суд муҳокамасида жиноят ишини тўғри ҳал қилиш учун фан, техника, санъат ёки ҳунармандчиликка доир махсус билимлар зарур бўлади. Шундай билимларнинг суриштирувчи, терговчи, прокурор, судья, мутахассислар, холисларда бўлиши экспертиза тайинлаш заруратини йўқ қилмайди. Эксперт олдида қўйилган саволлар ва унинг хулосаси экспертнинг махсус билимлари доирасидан четга чиқмаслиги керак. Экспертизани Жиноят процессуал кодексида белгиланган тартибга хилоф равишда ўтказиладиган текширув билан алмаштиришга йўл қўйилмайди. Идоравий текширув хулосаси, тафтиш ҳужжатлари, мутахассислар маслаҳати экспертиза ўтказиш заруратини истисно этмайди (ЖПКнинг 172-м.). Экспертиза ўтказиш мураккаб тергов ҳаракати бўлиб, уни жиноят иши қўзғатилгунга қадар ҳам тайинлаш мумкин (ЖПКнинг 180, 329-м.). У қуйидагилардан иборат: экспертизанинг тайинланиши (экспертиза тайинлаш тўғрисида қарор ёки ажрим чиқариш); айбланувчини экспертиза тайинлаш тўғрисидаги қарор билан таништириш ва унга экспертиза тайинланиши ҳамда ўтказилиши мобайнида унинг ҳуқуқларини тушунтириш; солиштириб ўрганиш учун намуналар олиш; экспертиза муассасасига экспертиза тайинлаш ҳақидаги қарорни ва экспертиза ўтказиш учун зарур ҳужжатларни

юбориш; экспертни чақириш (агар экспертиза экспертиза муассасасидан ташқарида ўтказилса), унга унинг ҳуқуқ, мажбуриятларини ва жавобгарлигини тушунтириш; айбланувчига эксперт хулосасини тақдим этиш; экспертни сўроқ қилиш (зарурат бўлса); қўшимча, қайта, комиссиявий ва комплекс экспертиза тайинлаш. Суриштирувчи, терговчи экспертиза ўтказишни зарур деб эътироф этган ҳолда бу ҳақда тегишли қарор, суд эса ажрим чиқаради. Унда: экспертиза тайинлаш учун асос бўлган сабаблар; экспертизага юборилаётган ашёвий далиллар ва бошқа объектлар, уларнинг қачон, қаерда ва қайси ҳолатда топилганлиги ҳамда олинганлиги; иш материаллари бўйича экспертиза ўтказишда эса эксперт хулосаси асосланиши лозим бўлган маълумотлар; эксперт олдига қўйилган саволлар; экспертиза муассасасининг номи ёки экспертиза ўтказиш топширилган шахснинг фамилияси кўрсатилиши лозим (ЖПКнинг 180-м.). Экспертиза тайинлаш тўғрисидаги қарорни тузгач, терговчи бу қарор билан айбланувчини таништиради ва экспертиза тайинлаш ҳамда ўтказишда унинг ҳуқуқларини тушунтиради. Гумон қилинувчи, айбланувчи, судланувчи экпертиза тайинлаш ва ўтказишда: 1) экспертиза ўтказилгунга қадар экспертиза тайинлаш тўғрисидаги қарор ёки ажрим билан танишиб чиқиш ва ўзига берилган ҳуқуқларнинг тушунтирилишини талаб қилиш. Бу ҳақда баённома тузилади ёки суд мажлиси баённомасига ёзиб қўйилади; 2) экспертни рад этиш; 3) ўзи кўрсатган шахслар орасидан эксперт тайинланишини илтимос қилиш; 4) эксперт хулоса бериши учун унинг олдига қўшимча саволлар қўйиш, қўшимча материаллар тақдим этиш; 5) экспертиза ўтказилаётганда суриштирувчи, терговчи, суднинг рухсати билан ҳозир бўлиш, экспертдан текширув вақтида қўллаётган усулларнинг ва олинган натижаларнинг моҳиятини тушунтириб беришни талаб қилиш, экспертга тушунтиришлар бериш; 6) эксперт хулосаси билан танишиб чиқиш ва қўшимча ёки қайта экспертиза ўтказиш тўғрисида илтимос қилиш ҳуқуқига эга. Санаб ўтилган ҳуқуқлардан тиббий йўсиндаги мажбурлов чоралари қўлланаётган шахс ҳам, агар бунга унинг руҳий ҳолати имкон берса, фойдаланади (ЖПКнинг 179-м.). Агар айбланувчи экспертиза тайинлаш тўғрисидаги қарор билан танишиш чоғида бирор-бир илтимос билдирса, у ҳолда терговчи уни ҳал этиши

мумкин. Айбланувчининг ушбу экспертни рад этиш ва бошқа шахсни эксперт этиб тайинлаш тўғрисидаги, экспертга саволларга қўшимча ёки аниқлик киритиш тўғрисидаги ва шу каби илтимосномаси қондирилган тақдирда терговчи тегишинча экспертиза тайинлаш тўғрисидаги қарорни ўзгартиради ёки унга қўшимча киритади. Агар билдирилган илтимоснома қондирилмаса, терговчи бу ҳақда қарор чиқариб, уни айбланувчига эълон қилади. Айбланувчи терговчининг қарори устидан прокурорга шикоят қилишга ҳақлидир. Экспертиза суриштирувчи, терговчи, прокурор, суднинг ташаббуси билан ҳам, ундан манфаатдор бўлган жиноят процесси иштирокчиларининг илтимоси билан ҳам тайинланиши мумкин. Шу билан бирга қонунда экспертизани мажбурий тарзда ўтказиш ҳоллари назарда тутилган (ЖПКнинг 173-м.). Башарти, иш бўйича: 1) ўлимнинг сабабини, етказилган тан жароҳатларининг хусусияти ва оғирлик даражасини; 2) жинсий алоқада бўлганликни, ҳомиладорлик ҳолатини ва ҳомилани сунъий йўл билан тушириш белгиларини; 3) гумон қилинувчи, айбланувчи, судланувчи, жабрланувчининг ёшини, агар бу ҳақда ҳужжатлар бўлмаса ёки ҳужжатлар шубҳа туғдирса; 4) гумон қилинувчи, айбланувчи, судланувчининг, устидан тиббий йўсиндаги мажбурлов чораларини қўллашга доир иш юритилаётган шахснинг руҳий ва жисмоний аҳволини ҳамда уларнинг ғайриҳуқуқий қилмишни содир этаётган пайтда ўз ҳаракатларини идрок этиш ва идора қилиш лаёқатини, шунингдек жиноий жавобгарликнинг аҳамиятини тушуниш, жиноят процессида кўрсатувлар бериш ҳамда ўз ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини мустақил ҳимоя қила олиш лаёқатини; 5) жабрланувчининг, гувоҳнинг руҳий ва жисмоний ҳолатини ҳамда улар иш учун аҳамиятли бўлган ҳолатларни идрок қилиш, эсда сақлаш ва сўроқ қилганда ифодалаб бериш лаёқатига эга эканликларини, шунингдек жабрланувчининг жиноят процесси чоғида ўз ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини мустақил ҳимоя қила олиш лаёқатини; 6) таносил ва бошқа юқумли касалликларга чалинган, сурункали ичкиликбозликка ва гиёҳвандликка дучор бўлган шахсларни даволаш зарурлигини ва имкониятларини; 7) гиёвандлик воситалари ва уларнинг турлари мавжудлигини; 8) пул белгилари, қимматли қоғозлар ва бошқа ҳужжатлар қалбакилаштирилганлигини;

9) портлашлар, ҳалокатлар ва бошқа фавқулодда ҳодисаларнинг техникавий сабабларини аниқлаш зарур бўлганда экспертиза тайинлаш ва ўтказиш шарт. Иш учун аҳамиятга молик бошқа ҳолатларни аниқлашда ҳам, агар бунинг учун махсус билимларни қўллаш зарур бўлса ва бу ҳолатлар исботлашнинг бошқа воситалари билан пухта аниқланмаган бўлса, экспертиза ўтказиш шарт. Эксперт хулосаларининг илмий асосланганлиги ва холисоналиги ҳақида ғамхўрлик қилиб, процессуал қонун эксперт шахсига нисбатан муайян талабларни назарда тутади. Эксперт, энг аввало, жиноят ишини тергов қилиш ва кўриб чиқишда вужудга келган саволларни ҳал қилиш учун зарур билимлар соҳасида билимдон бўлиши керак. Бундай мақсадларда эксперт танлашда терговчи ёки суд унинг ихтисослиги ва билимдонлиги ҳақидаги зарур маълумотларни ўрганиб чиқиши шарт. Экспертизани экспертиза муассасаларининг, бошқа давлат корхоналари, муассасалари ва ташкилотларининг мутахассислари ёки суриштирувчи, терговчи ёхуд суд тайинлаган бошқа билимдон шахслар ўтказади. Суд-тиббиёт, суд-психиатрия, суд-психология, суд-автотехника, суд- бухгалтерия, криминалистика экспертизаларини фақат экспертиза муассасаларининг мутахассислари, алоҳида ҳолларда эса, давлатга қарашли бошқа муассасаларнинг мутахассислари ўтказади. Алоҳида ҳоллар экспертиза тайинлаш тўғрисидаги қарорда ёки ажримда асослантирилиши лозим. Суриштирувчи, терговчи, суднинг эксперт этиб тайинланган шахсни чақириш ва унинг экспертиза ўтказиши тўғрисидаги талаби шу шахс ишлаётган корхона, муассаса ёки ташкилот раҳбари учун мажбурийдир (ЖПКнинг 174-м.). Эксперт ишнинг натижасидан манфаатдор бўлмаслиги керак. Экспертнинг холислиги ва қатъийлигига асосли шубҳа туғилган тақдирда у рад этилиши лозим. Эксперт иш бўйича жабрланувчи, фуқаровий даъвогар, фуқаровий жавобгар, гувоҳ ёки таржимон, холис ҳимоячи сифатида иштирок этаётган ёки олдин иштирок этган бўлса, ишнинг кўрилишида иштирок этиши мумкин эмас. Эксперт жабрланувчининг, фуқаровий жавобгарнинг ёки уларнинг вакиллари, айбланувчининг ёки унинг қонуний вакилининг, суриштирувчининг ёки терговчининг қариндоши бўлган ҳолларда ҳам ишнинг кўрилишида иштирок этиши мумкин эмас.

Эксперт кўрилаётган ишдан у шахсан бевосита ёки билвосита манфаатдор эканлигини ҳисоблашга асос берадиган ҳолатлар мавжуд бўлган бошқа ҳолларда ҳам ўзининг вазифаларини бажариши мумкин эмас. Экспертнинг ўтмишда ёки ҳозирги пайтда айбланувчи, жабрланувчи, фуқаровий даъвогар, фуқаровий жавобгар билан хизмат юзасидан ёки бошқа қандайдир боғлиқлиги факти ҳам уни рад этиш асоси ҳисобланади. Агар шахс бу иш бўйича тафтиш ўтказиб, унинг материаллари жиноят ишини қўзғатишга асос бўлган бўлса, у эксперт бўлиши мумкин эмас (ЖПКнинг 78-м.). Юқорида кўрсатилган асослардан бири мавжуд бўлса, процесс иштирокчилари томонидан эксперт рад этилиши мумкин, шунингдек экспертнинг ўзи ҳам ўзини рад қилиши мумкин. Тергов қилиш жараёнида экспертнинг рад қилиниши тўғрисидаги масала суриштирувчи, терговчи ёки прокурор томонидан, суд муҳокамаси жараёнида эса ишни кўраётган суд томонидан ҳал этилади (ЖПКнинг 80-м.). Мутахассис сифатида ишда иштирок этган шахс келгусида ушбу иш бўйича эксперт этиб тайинланиши мумкин (ЖПКнинг 78-м.). Эксперт вазифаларини бажариш давлат мажбуриятларига тааллуқлидир. Эксперт сифатида жалб этиладиган шахс суриштирувчи, терговчи, прокурор ёки суднинг чақируви билан узрли сабабсиз келмаганлиги, шунингдек ўз вазифаларини бажаришни рад этганлиги ёки ундан бўйин товлаганлиги қонунда белгиланган жиноий жавобгарликка сабаб бўлади (ЖПКнинг 68-м.). Шу билан бирга экспертга юклатилган вазифалар муваффақиятли бажарилиши учун қонун унга муайян ҳуқуқлар беради (ЖПКнинг 68-м.). Экспертга қуйидаги ҳуқуқлар берилади: 1) экспертиза қилиш учун тегишли иш материаллари билан танишиш; 2) ўзига хулоса учун керакли бўлган қўшимча материаллар тақдим этилиши ҳақида илтимоснома бериш; 3) суриштирувчининг, терговчининг, прокурорнинг ёки суднинг рухсати билан сўроқ қилишда ва бошқа тергов ҳамда суд ҳаракатлари юритилишида иштирок этиш, сўроқ қилинувчиларга экспертиза предметига тегишли саволларни бериш. Кўрсатиб ўтилган ҳуқуқларга эга бўлиш экспертни жиноят ишининг тергов қилиниши ва суд муҳокамасида фаол иштирокчига айлантиради. Лекин унинг фаоллиги қатъий мақсадга йўналтирилгандир. Унинг мақсади эксперт олдига қўйилган саволларга холисона ва асосланган хулоса беришдан иборат бўлади. Унинг бутун фаолияти шу мақсадга йўналтирилган бўлиб, у чегарадан ташқарига чиқиши мумкин эмас. Хусусан, эксперт экспертиза учун керакли материалларни тўплаши, мустақил равишда

у ёки бу тергов ҳаракатларини, масалан сўроқ қилишни ва ҳоказони ўтказиши мумкин эмас. Хулоса чиқариш учун тақдим этилган материалларни етарли эмас деб топиб, эксперт ёзма равишда бу ҳақда экспертиза тайинлаган шахсга ёки тегишли органга қўшимча материалларсиз хулоса чиқариш мумкин эмаслигини кўрсатган ҳолда хабар қилади. Эксперт олдига қўйилган масала ўзи эга бўлган махсус билимлар чегарасидан ташқарига чиққан ҳолларда ҳам шундай йўл тутади. Мураккаб тиббий текширув усулларидан, шунингдек кучли оғриқ бериш билан боғлиқ усуллардан мажбурий фойдаланишга фақат экспертиза ўтказилаётган шахснинг розилиги билан йўл қўйилади. Башарти бундай шахс ўн олти ёшга тўлмаган ёки руҳий касал бўлса, экспертиза унинг қонуний вакили, васий ёки ҳомийсининг розилиги билан амалга оширилади (ЖПКнинг 181-м.). Экспертиза экспертиза муассасасидан ташқарида ўтказиладиган бўлса, суриштирувчи, терговчи ёки суд экспертиза ўтказиш тўғрисида қарор ёки ажрим чиқаргандан кейин экспертиза ўтказиш топширилаётган шахсни чақиртиради, унинг шахси ва малакасини, гумон қилинувчига, айбланувчига, судланувчига, жабрланувчига бўлган муносабатини ва уни рад этишга асослар бор-йўқлигини аниқлайди. Экспертизани тайинлаган суриштирувчи, терговчи ёки суд экспертга экспертиза тайинланганлиги тўғрисидаги қарорни ёки ажримни тақдим этади, уни ҳуқуқ ва мажбуриятлари билан таништиради ва хулоса беришдан бўйин товлаганлик, шунингдек била туриб ёлғон хулоса берганлик учун жавобгарлик тўғрисида огоҳлантиради. Эксперт берган ариза ва илтимосномалар ҳам шу зайлда қайд этилади. Экспертнинг илтимоси рад этилса, экспертиза тайинлаган суриштирувчи, терговчи ёки суд бу ҳақда қарор ёки ажрим чиқаради. Агар гумон қилинувчи, айбланувчи, судланувчи, жабрланувчи ёки гувоҳнинг баданини ёхуд руҳий ҳолатини текшириш зарурати пайдо бўлса, экспертиза тайинлаган суриштирувчи, терговчи ёки суд уларнинг экспертга олиб келинишини таъминлаши шарт. Эксперт томонидан текшириладиган объектлар жумласига ашёвий далиллар ва эксперт текшируви учун олинган намуналар; экспертиза орқали далилий аҳамияти аниқланадиган бошқа моддий объектлар; тирик одамнинг бадани; руҳий ҳолати; мурда; ҳужжатлар кириши мумкин. Эксперт текшириши лозим бўлган объектлар, агар уларнинг ҳажми ва хусусиятлари имкон берса, экспертга ўралган ва муҳрланган ҳолда берилиши керак.

Текширишни ўтказиш вақтида экспертизанинг моддий объекти текширув учун қай даражада зарур бўлса, шу даражада бузилиши ёки ишлатилиши мумкин. Экспертиза ўтказиб бўлингандан кейин ўша текшириш объектлари тўла сарф қилинмай ортиб қолган бўлса, экспертиза тайинланган суриштирувчи, терговчи ёки судга қайтарилиши лозим. Жиноят процессуал кодексида дастлабки, қўшимча, такрорий, комиссиявий ва комплекс экспертиза назарда тутилган. Кўп ҳолларда суриштирувчи, терговчи, прокурор ва суд дастлабки тергов ва суд муҳокамасида жиноят ишини кўриш бўйича қўйилган саволларга жавоб берадиган дастлабки экспертиза билан чекланади. Лекин эксперт хулосасидаги камчиликларни тўлдириш учун шу экспертнинг ўзи ёки бошқа эксперт томонидан суриштирувчи, терговчи, прокурорнинг қарори ёки суднинг ажрими бўйича қўшимча экспертиза ўтказилиши мумкин. Экспертнинг хулосаси асослантирилмаган ёки унинг тўғрилигига шубҳа туғилган ҳолларда ёхуд унга асос қилиб олинган далиллар ишонарсиз деб топилганда ёки экспертиза ўтказишнинг процессуал қоидалари жиддий равишда бузилганда қайта экспертиза тайинланади. Қайта экспертиза ўтказиш тайинланганда эксперт олдига илгари фойдаланилган текшириш усулларининг илмий асосланганлиги тўғрисида масала қўйилиши мумкин. Қайта экспертиза ўтказиш тўғрисидаги қарорда ёки ажримда биринчи экспертиза хулосасига қўшилмаганлик сабаблари кўрсатилиши лозим. Қайта экспертиза ўтказиш бошқа экспертга топширилади. Биринчи экспертизани ўтказган эксперт (экспертлар комиссияси) қайта экспертиза ўтказишда ҳозир бўлиши ва тушунтиришлар бериши мумкин, лекин у эксперт текшируви ўтказиш ва хулоса тузишда иштирок этмайди (ЖПКнинг 176-м.). Мураккаб экспертизалар бир ихтисосдаги экспертлар комиссияси томонидан ўтказилиши мумкин. Экспертлар ўзаро маслаҳатлашиб, умумий фикрга келганларидан кейин хулосани имзолайдилар. Экспертлар ўртасида келишмовчилик рўй берганда ҳар бир эксперт келишмовчилик чиққан барча ёки айрим масалалар бўйича алоҳида хулоса беради. Суриштирувчи, терговчи ёки суднинг комиссиявий экспертиза ўтказиш тўғрисидаги талаби экспертиза муассасасининг раҳбари учун мажбурийдир. Агар экспертиза ўтказиш экспертиза муассасасига топширилган бўлса, унинг бошлиғи комиссиявий экспертизани ўтказишни ўзи ташкил қилишга ҳақлидир.

Эксперт текширувини тўла ёки қисман ўтказишни экспертлар комиссияси таркибига киритилмаган шахсларнинг бажаришига йўл қўйилмайди (ЖПКнинг 177-м.). Агар жиноят иши учун аҳамиятга молик бирор ҳолатни турли илм соҳаларидан фойдаланиб, бир неча текширув ўтказиш орқалигина аниқлаш мумкин бўлса, комплекс экспертиза тайинланиши лозим. Комплекс экспертиза доирасида ҳар бир эксперт томонидан аниқланган ҳолатларга асосланиб, улар ушбу экспертизада аниқланиши лозим бўлган ҳолат тўғрисида якуний хулоса чиқарадилар. Комплекс экспертиза ўтказишда қатнашаётган ҳар бир эксперт уларнинг ҳар бири ўзи аниқлайдиган ҳолатлар ҳажми ва мажмуидан қатъи назар, текширувни мустақил амалга оширади, бунинг учун шахсан жавобгар бўлади ва фақат ўз ваколати доирасида хулоса беради. Эксперт комплекс экспертиза хулосасининг фақат ўз ваколатига тааллуқли қисмини изоҳлайди. Экспертиза ўтказиш экспертиза муассасасига топширилган бўлса, комплекс текширувни ташкил қилиш унинг раҳбари зиммасига юклатилади (ЖПКнинг 178-м.). Эксперт зарурий текширишларни ўтказиб бўлганидан кейин ўз номидан ёзма хулоса тузади ва уни имзолаб тасдиқлайди. Экспертнинг хулосасида: унинг фамилияси, исми ва отасининг исми, маълумоти, ихтисоси, ушбу ихтисослик бўйича стажи, илмий даражаси ва илмий унвони, эгаллаб турган лавозими; хулоса беришдан бўйин товлаганлик ва била туриб ёлғон хулоса берганлик учун жиноий жавобгарлик тўғрисида экспертнинг огоҳлантирилганлиги; экспертиза қайси процессуал қарорга асосан ва қачон ўтказилганлиги; уни ўтказиш вақтида ким ҳозир бўлганлиги; эксперт ишнинг қайси материалларидан фойдаланганлиги, қайси ашёвий далиллар, намуналар ва бошқа объектлар текширувдан ўтказилганлиги; хусусан қандай текширишлар ўтказилганлиги, қандай усуллардан фойдаланилганлиги ва уларнинг ишончлилик даражаси; қўйилган саволларга берилган асосли жавоблар, шунингдек иш учун аҳамиятли бўлган ва эксперт ўз ташаббуси билан аниқлаган ҳолатлар кўрсатилиши лозим. Эксперт хулосасида жиноят сабаблари ва унинг содир қилинишига имкон берган шарт-шароитлар, шунингдек уни бартараф қилишга доир ташкилий- техникавий тавсиялар кўрсатилган бўлиши мумкин. Текшириш ўтказилганидан кейин қолган ашёвий далиллар, намуналар, бошқа объектлар, шунингдек фотосуратлар, чизмалар эксперт хулосасига қўшиб қўйилиши зарур (ЖПКнинг 184-м.). Агар экспертга берилган материалларнинг етарли эмаслиги ёки экспертнинг махсус билимлари етарли эмаслиги текширув чоғида маълум

бўлиб қолса, экспертнинг хулосаси айрим қўйилган саволларга жавоб беришни рад этиш асосларини ўз ичига олган бўлиши лозим. Экспертга тақдим қилинган объектлар экспертиза ўтказиш учун етарли бўлмаса, эксперт қўшимча материаллар берилишини сўрайди, бундай материаллар бўлмаса, шунингдек эксперт олдига қўйилган саволларни унинг махсус билимлари асосида ҳал қилишнинг иложи бўлмаса, хулоса бериш имконияти йўқлиги тўғрисида асослантирилган ҳужжат тузади ва уни экспертиза муассасасининг раҳбарига ва экспертиза тайинлаган суриштирувчи, терговчи ёки судга юборади (ЖПКнинг 185-м.). Экспертнинг хулосаси етарли даражада аниқ бўлмай, камчиликларини тўлдириш учун қўшимча текшириш ўтказишга зарурат бўлмаса ёки эксперт фойдаланган усулларга аниқлик киритиш зарур бўлиб қолса, суриштирувчи, терговчи ёки суд экспертни сўроқ қилиш ҳуқуқига эга (ЖПКнинг 186-м.). Эксперт хулосаси бошқа далилларни баҳолаш принциплари асосида, яъни муайян иш бўйича ҳар бир алоҳидаги далилни ва улар жами йиғиндисини синчковлик билан таҳлил қилишга асосланган ички ишончга кўра баҳоланади. Хулоса иш бўйича тўпланган бошқа далиллар билан биргаликда унинг илмий асосланганлиги ва экспертиза ўтказиш учун белгиланган барча процессуал қоидаларга риоя этилганлиги нуқтаи назаридан баҳоланади (ЖПКнинг 187-м.). Дастлабки тергов органлари ва суд эксперт хулосасини рад этолмайди. Ўзларининг тўлалигича ёки қисман норозилигини улар асослаб беришлари шарт. Экспертнинг хулосаси суриштирувчи, терговчи ёки суд учун муқаррар далилий кучга эга эмас. Хулосага қўшилмаслик қарорда ёки ажримда асослаб берилиши лозим. Жиноят иши бўйича бир неча экспертиза ўтказилган ва экспертлар бир хил фикрга келмаган бўлсалар, суриштирувчи, терговчи ёки суд баъзи экспертларнинг хулосаларига қўшилиш ва бошқа экспертлар хулосаларига қўшилмаслик тўғрисидаги ўз фикрларини асослаб бериши лозим (ЖПКнинг 187-м.). Экспертиза текшируви учун намуналар олиш Экспертиза текшируви учун намуналар олиш тергов ҳаракатидир. Айрим ҳолларда усиз экспертиза ўтказиб бўлмайди. Қатор экспертизалар текширув учун намуналар олишни тақозо этади. Намуналар одамнинг, мурданинг, ҳайвоннинг, модданинг хусусиятларини акс этади. Шунинг учун суриштирувчи, терговчи ёки суд уларни олишга, башарти улар эксперт

олдига қўйилган саволларни ҳал қилиш учун зарур бўлса, ҳақлидир. Шу билан бирга намуналар олиш борасида инсон ҳуқуқларига риоя этиш кафолатларини таъминлаш зарур. Тирик одамдан ўзида унинг хусусиятларини акс эттирувчи: биологик қон, соч, сўлак, инсон организмидан ажралиб чиқадиган моддалар; психофизик дастхат; анатомик тери нақшининг чизиқлари, тиш қолиплари; шунингдек овознинг хусусиятлари, касб малакасини акс эттирувчи намуналар олиниши мумкин. Мурдани кўздан кечиришда ҳам текширув ўтказиш учун керакли моддий намуналар олиниши мумкин. Намуна тариқасида хом ашё, маҳсулот ва бошқа материаллардан модданинг турга оид ёки ўзига хос физик ёхуд кимёвий хоссаларини акс эттирувчи намуналар олиниши мумкин. Текширув ўтказиш жараёнида эксперт гильза, ўқ, бузиш асбоблари ва бошқа объектларнинг тажриба намуналарини тайёрлашга ва уларнинг экспериментал изларига қараб, ўхшашлик ёки фарқлаш масаласини ҳал этишга ҳақлидир (ЖПКнинг 188-м.). Эксперт текшируви намуналар олинадиган шахсни ечинтириб яланғочлаш билан боғлиқ бўлмаса ва алоҳида касб маҳоратини талаб қилмаса, суриштирувчи, терговчи ёки суднинг ўзи, зарурат бўлганда эса шифокор, бошқа мутахассис, эксперт иштирокида эксперт текшируви учун намуналар олишга ҳақлидир. Эксперт текшируви учун намуналар олиш яланғоч бўлишни тақозо этса ёки алоҳида касб маҳоратини талаб қилса, суриштирувчи, терговчи ёки суднинг топшириғига биноан текширув учун намуналарни шифокор ёки бошқа тиббий мутахассис олади (ЖПКнинг 189- м.). Эксперт текшируви учун намуналар гумон қилинувчидан, айбланувчидан, судланувчидан, жабрланувчидан, шунингдек тиббий йўсиндаги мажбурлов чораларини қўллаш бўйича устидан иш юритилаётган шахсдан олиниши мумкин. Ҳодиса содир бўлган жойда ёки ашёвий далилларда бошқа шахслар томонидан ҳам из қолдирилган бўлиши мумкинлиги тўғрисида етарлича асослар бўлган тақдирда шу шахслардан ҳам эксперт текшируви учун намуна олиниши мумкин ( ЖПКнинг 190-м.). Намуна олиш тўғрисида суриштирувчи, терговчи қарор, суд эса ажрим чиқаради. Унда намуна оладиган шахс ёки орган; намуна олиниши керак бўлган шахс; айнан қандай намуна ва қанча миқдорда олиниши лозимлиги; намуна олинадиган шахс қачон ва кимнинг ҳузурига келиши зарурлиги; олинган намунанинг қачон ва кимга тақдим қилиниши кераклиги кўрсатилиши лозим (ЖПКнинг 191-м.).

Агар гумон қилинувчилар, айбланувчилар, судланувчилар, жабрланувчилар улардан намуналар олиш учун келишдан бош тортсалар, бу ҳолда улар мажбурий равишда келтириладилар. Бундай ҳолда намуналар улардан мажбурий равишда олинади, лекин бунда намуналар олинаётган шахс учун намуна олиш усулининг тўлиқ хавфсизлиги кафолатланган бўлиши керак. Инсон ҳаёти ва соғлиғи учун хавфли бўлган жарроҳлик аралашувига, жисмоний ва бошқа усулларнинг қўлланилишига йўл қўйилмайди. Намуналар олишда тегишли шахснинг шаънига тегмаслик ва инсоний қадр-қимматини камситмаслик керак. Бу шахс билан қўпол ёки бетакаллуф муомалада бўлишга, унинг жисмоний нуқсонлари юзасидан ҳақоратлайдиган, камситадиган танбеҳларга йўл қўйилмаслиги керак. Кўрсатилган қоидаларга тергов ҳаракатини мажбурий равишда ўтказишда қатъий амал қилиш, айниқса, муҳимдир. Мажбурлаш даражаси қаршилик кўрсатиш меъёридан ошмаслиги керак. Мажбурлаш фақат ишонтиришнинг барча имкониятлари тамом бўлганда, шунингдек бунинг учун қонуний асослар мавжуд бўлган ҳоллардагина охирги чора сифатида қўлланиши мумкин. Ўзга шахслардан намуналар фақат таносил ва бошқа юқумли касалликларни аниқлаш учун мажбурлов йўли билан олиниши мумкин (ЖПКнинг 192-м.). Жиноят-процессуал қонун ҳужжатлари намуналар олишнинг махсус тартибини ўрнатган. Унинг моҳияти шундаки, суриштирувчи ёки терговчи намуна олиниши керак бўлган шахсни чақиртиради ёки у турган жойга бориб, уни намуна олиш тўғрисидаги қарор ёки суднинг ўзига келиб тушган ажрими билан таништириб тилхат олади ва бу шахсга, мутахассисга, холисларга уларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятларини тушунтиради, агар кимдир рад этилган бўлса, бу масалани ҳал қилади. Кейин суриштирувчи ёки терговчи керакли ҳаракатларни бажаради ва эксперт текшируви учун намуналар олади. Бунда оғриқ бермайдиган ҳамда инсон ҳаёти ва саломатлиги учун хавфли бўлмаган илмий-техникавий воситалар қўлланилиши мумкин. Мурдадан, шунингдек хом ашёлардан, маҳсулотлардан, бошқа материаллардан намуналар олиш эксгумация қилиш, олиб қўйиш ёки тинтув ўтказиш йўли билан амалга оширилади. Олинган намуналар ўралади ва муҳрланади. Кейин суриштирувчи ёки терговчи уларни намуна олиш баённомаси билан бирга тегишли экспертга юборади. Агар намуна олиш суднинг ажримига биноан амалга оширилган бўлса, ушбу ажримни бажарган суриштирувчи ёки терговчи намуналарни ва

уларни олиш тўғрисидаги баённома билан бирга судга юборади. Суд тарафлар иштирокида намуналарни кўздан кечириб, уларнинг ҳақиқийлигига ва тўла сақланганлигига ишонч ҳосил қилгандан кейин олинган намунани ажрим ва баённома билан бирга тегишли экспертга юборади (ЖПКнинг 193- м.). Суриштирувчи, терговчи ёки суд тегишли шахсни, шунингдек ундан намуна олиш тўғрисидаги қарорни ёки ажримни шифокорга ёки бошқа мутахассисга юборади. Шифокорни, бошқа мутахассисни, холисларни рад этиш масаласини қарор ёки ажрим чиқарган суриштирувчи, терговчи ёки суд ҳал қилади. Шифокор ёки бошқа мутахассис зарур ҳаракатларни бажаради ва эксперт текшируви учун намуналар олади. Бунда оғриқ бермайдиган ҳамда инсон ҳаёти ва саломатлиги учун хавфли бўлмаган илмий-техникавий воситалардан фойдаланиш мумкин. Намуналар ўралиб ва муҳрланиб, суриштирувчи, терговчи ёки судга юборилади. Текшириш учун ҳайвонлардан намуналар олиш зарурати туғилса, суриштирувчи, терговчи ёки суд тегишли қарорни ёхуд ажримни ветеринарга ёки бошқа мутахассисга юборади (ЖПКнинг 194-м.). Бундан ташқари, текширув ўтказиш жараёнида эксперт томонидан тажриба намуналари (тиш қолиплари ва ҳоказо) тайёрланиши мумкин. Суриштирувчи ёки терговчи бундай намуналарни тайёрлаш чоғида ҳозир бўлишга ҳақли бўлиб, бу ҳол улар томонидан тузиладиган баённомада акс эттирилади. Эксперт текширув ўтказиб бўлганидан кейин намуналарни муҳрланган ҳолда ўз хулосасига қўшиб қўяди. Суриштирувчи ёки терговчи, суд муҳокамасида эса суд ва тарафлар эксперт тақдим қилган тажриба намуналарини кўздан кечирадилар, шундан сўнг улар ашёвий далил сифатида жиноят ишига қўшиб қўйилади (ЖПКнинг 195-м.). Эксперт текшируви учун намуналар олишда қўлланиладиган усуллар ва илмий-техникавий воситалар инсон ҳаёти ва саломатлиги учун хавфсиз бўлиши лозим. Кучли оғриқ берадиган мураккаб тиббий тадбирлар ва усулларни қўллаш намуна олиниши лозим бўлган шахснинг розилиги билан, башарти у ўн олти ёшга тўлмаган ёки руҳий касал бўлса, унинг қонуний вакили, васийлари ёки ҳомийларининг розилиги билан амалга оширилиши мумкин. Намуна олиш намуна олинувчини ечинтириб яланғочлаш билан боғлиқ бўлса, шифокор, бошқа мутахассис, холислар намуна олинувчи шахс билан бир жинсли бўлишлари лозим (ЖПКнинг 196-м.).

Эксперт текшируви учун намуналар олинганлиги тўғрисида ЖПКнинг 90- 92-моддаларида назарда тутилган қоидаларга мувофиқ суриштирувчи ёки терговчи баённома тузади, суд эса, ўзига келган намуналарни суд мажлиси баённомасида акс эттиради (ЖПКнинг 197-м.). Нарсалар ва ҳужжатларни тақдим қилиш Барча фуқаролар, шунингдек корхоналар, муассасалар, ташкилотларнинг раҳбарлари ва бошқа мансабдор шахслар ўз фикрларига кўра иш учун аҳамиятга молик бўлган, яъни ўз ихтиёрларидаги ҳужжатларни ёки ўзларидаги мавжуд маълумотлар, махсус тузилган ҳужжатларни ва нарсаларни суриштирувчи, терговчи ёки судга тақдим қилишга ҳақлидирлар. Суриштирувчи, терговчи ва суд тақдим қилинган нарсаларни, ҳодиса содир бўлган жойни, хоналарни ва мурдани кўздан кечириш тартиби тўғрисидаги қоидаларга биноан кўздан кечиради. Уларнинг ишга алоқадорлигини ва аҳамияти бор-йўқлигини белгилаш ҳуқуқи уларнинг ҳар бирига тегишлидир. Шунингдек, иш учун аҳамиятли бўлмаган, лекин муомаладан чиқарилган нарсалар (қуроллар, гиёвандлик моддалари, порнография нашрлари ва бошқалар) ҳам қабул қилиб олиниши лозим. Иш учун аҳамиятли бўлмаган ва муомаладан чиқарилмаган нарсалар тақдим қилинган ҳолларда, суриштирувчи, терговчи ёки суд уларни кўздан кечириб бўлганидан кейин эгаларига дарҳол қайтариб беради (ЖПКнинг 198- м.). Шу билан бирга, ЖПКнинг 199-моддасига биноан суриштирувчи, терговчи ёки суд тинтув ёки олиб қўйишни ўтказмасдан туриб, корхона, муассаса, ташкилот раҳбаридан, шунингдек фуқародан тергов ва суд ҳаракатларини юритиш чоғида вақтинча фойдаланиш учун зарур бўлган нарсаларни тақдим этишларини талаб қилишга ҳақлидир. Бундай нарсалар жумласига қуйидагилар киради: 1) эксперимент ўтказишда текширилаётган ҳодисанинг ҳолатини ва шароитини қайта тиклаш учун фойдаланиладиган ўхшаш нарсалар ёки макетлар; 2) таниб олиш учун кўрсатилаётган нарса билан турдош бўлган нарсалар; 3) тергов ёки суд ҳаракатларини юритиш ёхуд эксперт текширувини ўтказиш учун зарур бўлган мосламалар, асбоб-ускуналар, анжомлар, материаллар, агар бундай нарсалар суриштирувчи, терговчи ёки судда ёхуд уларнинг топшириғи бўйича ҳаракат қилаётган мутахассис, эксперт ёки

экспертиза муассасасида бўлмаса. Зарурат қолмагач, бу нарсалар эгасига қайтарилиши лозим. Фуқаролар, шунингдек корхоналар, муассасалар, ташкилотлар раҳбарлари ва бошқа мансабдор шахслар ўз ихтиёрларидаги ҳужжатларни ёки ўзларидаги мавжуд маълумотлар асосида махсус тузилган ҳужжатларни суриштирувчи, терговчи ёки судга тақдим қилишга ҳақлидирлар (ЖПКнинг 200-м.). Корхоналар, муассасалар, ташкилотларнинг раҳбарлари ва бошқа мансабдор шахслар суриштирувчи, терговчи ёки суднинг талабига кўра ўз ихтиёрларидаги ҳужжатларни ёки ўзларидаги мавжуд маълумотлар асосида махсус тузилган ҳужжатларни тақдим қилишлари шарт. Бу шахслар суриштирувчи, терговчи ёки суднинг талабига кўра ўз ваколатлари доирасида ҳужжатли тафтиш ёки бошқа хизмат текширувини ўтказишлари ва тафтиш ёки текширув далолатномасини барча иловалари билан бирга белгиланган муддатда тақдим қилишлари шарт. Суриштирувчи, терговчи ёки суд тафтиш ёки текширув далолатномасида ёхуд бошқа ҳужжатда белгиланган қоидалардан чекинишга, нуқсон, зиддият ёки бошқа камчиликларга йўл қўйилганлигини аниқлаганда ушбу камчиликлар бартараф этилишини талаб қилишга ҳақлидир (ЖПКнинг 201- м.). Ашёвий далиллар сифатида аҳамиятга эга бўлиши мумкин бўлган нарса ва ҳужжатлар тақдим қилинганлиги тўғрисида суриштирувчи, терговчи баённома тузади, суд эса суд мажлисининг баённомасига ёзиб қўяди (ЖПКнинг 202-м.). Баённомада: 1) нарса ёки ҳужжатни тақдим этган шахс тўғрисидаги маълумотлар; 2) бу шахснинг нарса ёки ҳужжатни ишга қўшиб қўйиш тўғрисидаги илтимосномаси; 3) нарса ёки ҳужжатни кўздан кечириш жараёни ва натижалари, агар у почта орқали юборилган бўлса, унинг ўрамасини кўздан кечириш натижалари; 4) нарса ёки ҳужжатнинг суриштирувчи, терговчи ёки судга ҳақиқатан ҳам топширилгани ёхуд нарса ёки ҳужжат уни келтирган шахсга қайтариб берилгани кўрсатилади. Ашёвий далил сифатида аҳамиятли бўлган ёки аҳамиятга эга бўлиши мумкин бўлган нарса ёки ҳужжатни тақдим этган шахсга суриштирувчи ёки терговчи баённомадан нусха, суд мажлисида раислик қилувчи эса суд мажлиси баённомасидан кўчирма беради. Қабул қилиб олинган нарса ёки ҳужжат почта орқали келган бўлса, баённоманинг нусхаси ёки ундан олинган кўчирма нарсани ёки ҳужжатни

юборган шахсга жўнатилади, почта паттаси баённомага илова қилинади. Суриштирувчи, терговчи ёки суд почта орқали олинган нарса ёки ҳужжатни ишга алоқадор эмас деб топиб, уни юборувчига почта орқали қайтарган тақдирда ҳам почта паттаси баённомага қўшиб қўйилади. Тақдим этилган нарса ёки ҳужжатни ашёвий далил сифатида ишга қўшиб қўйиш ҳақидаги илтимосни рад қилиш тўғрисида суриштирувчи, терговчи қарор, суд эса ажрим чиқаради. Тафтишлар ва бошқа хизмат текширувларининг далолатномалари ёзма далил сифатида тақдим қилинган бошқа ҳужжатлар қатори ишга махсус расмийлаштирилмасдан қўшиб қўйилади. Тергов ёки суд ҳаракатларини юритишда вақтинча фойдаланиш учун сўралган нарсаларнинг қабул қилингани ва қайтариб берилгани суриштирувчи, терговчи, суд мажлисида раислик қилувчи ёки суд мажлисининг котиби, шунингдек нарсаларнинг эгаси томонидан бериладиган тилхатлар билан расмийлаштирилади. Тақдим қилинган нарсалар иш учун аҳамиятга эга бўлиши мумкин бўлса, уларнинг белгилари, хоссалари, техникавий тавсифи, башарти улар юритилаётган тергов давомида ишлатилган бўлса, шу тергов ҳаракати баённомасида ёки суд мажлиси баённомасида акс эттирилади. Нарса ва ҳужжатларни ашёвий ва ёзма далил сифатида ишга қўшиб қўйиш Келиб чиқишини, кимга тегишлилигини, маълум мақсадларда фойдаланилганлигини ёки фойдаланишга яроқлилигини, қўлдан-қўлга ўтганлиги ёки турган жойи ўзгарганлиги, у ёки бу моддалар, нарса, жараён ва ҳодисалар таъсир этганлигини аниқлаш мумкин бўлган физикавий аломатлар ёки белгиларга, шунингдек иш ҳолатларини аниқлашга хизмат қиладиган ҳар қандай бошқа аломатлар ва белгиларга эга бўлган нарса ашёвий далил ҳисобланади (ЖПКнинг 203-м.). Булар жумласига: а) жиноят қуроллари бўлиб хизмат қилган нарсалар; б) ўзида жиноят изларини сақлаб қолган нарсалар; в) айбланувчи жиноий хатти-ҳаракатларининг объектлари бўлган нарсалар; г) жиноий йўл билан орттирилган пуллар ва бошқа қимматбаҳо буюмлар; д) жиноятни фош этишга, ишнинг ҳақиқий ҳолатларини аниқлашга, айбдорларни аниқлашга ёки айбловни рад этишга ёхуд айбланувчининг айбини енгиллаштиришга хизмат қиладиган бошқа барча нарсалар киради.

Мансабдор шахс ёки фуқаро томонидан сўз, рақам, чизма ёки бошқа шаклда ёзилган ва иш учун аҳамиятли бўлиши мумкин бўлган маълумотларни сақлаш, ўзгартириш, бериш учун мўлжалланган ҳужжат ёки бошқа ёзувлар ёзма далил ҳисобланади (ЖПКнинг 204-м.). Тергов ҳаракатининг баённомаси, суд мажлисининг баённомаси ва уларнинг иловалари ҳам ёзма далил ҳисобланади. ЖПКнинг 203-моддасида кўрсатилган аломатлари, белгилари, излари бўлган ҳужжатлар ва бошқа хатлар ҳам ашёвий далил бўлиб хизмат қилиши мумкин. Кўп ҳолларда ҳар қандай ҳодисадан сўнг ашёвий далил бўла оладиган нарсалар қолиши мумкин. Аммо ҳамма вақт ҳам ашёвий далил топилиши, шунингдек жиноят ишида тақдим этилиши мумкин эмас. Табиий ва техника фанларининг ютуқларини терговга хизмат қилишга йўналтирадиган криминалистика техникаси ривожланган ва такомиллашган сари нарсалар ашёвий далиллар доираси кенгайиб бормоқда ҳамда улардан жиноят ишида фойдаланиш самарали бўлмоқда. Ашёвий далиллар билан ишлашда терговчи доим ўз билимларини кенгайтириши ва ошириб бориши, ўз кўникмаларини такомиллаштириши керак бўлади. Бунинг ғоятда кераклиги ашёвий далиллар бўлган нарсаларнинг доираси амалда чексизлигини тақозо этади. Бу нарсаларнинг сони кўп бўлишига қарамасдан у қуйидаги далиллар манбаига тааллуқли талаб билан чекланади: нарсалар, башарти унинг ва содир этилган жиноятнинг ўртасида сабабли боғлиқлик бўлса, яъни нарсанинг тергов қилинаётган жиноий қилмиш предметига алоқадорлиги тўғрисидаги масала ижобий ҳал этилса, ашёвий далил бўлиши мумкин. Ашёвий ва ёзма далил сифатида фойдаланиладиган нарсалар, ҳужжатлар ва бошқа ёзувлар ҳодиса содир бўлган жойни ёки бошқа жойларни, биноларни кўздан кечириш, таниб олиш учун кўрсатиш, гувоҳлантириш, мурдани эксгумация қилиш, эксперт текшируви учун намуналар олиш, кўрсатувни ҳодиса юз берган жойда текшириш, олиб қўйиш, тинтув ёки эксперимент ўтказиш жараёнида олиниши мумкин (ЖПКнинг 205-м.). Бундан ташқари, улар дастлабки тергов органларига ёки судга баъзи фуқаролар ва ҳар хил ташкилот вакиллари томонидан берилиши ҳам мумкин. Бу ҳолларда ашёвий далилларни қайд қилишнинг процессуал тартиби ҳар хил бўлади. Ашёвий далил бўлиши мумкин бўлган нарса топилган тақдирда тегишли тергов ҳаракатининг баённомасида унинг топилганлиги ва барча хусусиятлари, шу жумладан топилган жойи қайд этилади. Бунда қайд этишнинг фотосурат усулидан фойдаланиш мақсадга мувофиқ бўлади. Агар ашёвий далил суриштирувчи, терговчи ёки судга бирон-бир шахс орқали тақдим этилган бўлса, ушбу нарса синчковлик билан кўздан кечирилиши керак ҳамда бу ҳақда баённома тузиш керак.

Ашёвий далил сифатида аҳамиятли бўлган ёки аҳамиятга эга бўлиши мумкин бўлган нарса ёки ҳужжатни тақдим этган шахсга суриштирувчи ёки терговчи баённомадан нусха беради, суд мажлисида раислик қилувчи эса суд мажлиси баённомасидан кўчирма беради (ЖПКнинг 202-м. 3-қ.). Тақдим этилган нарса ёки ҳужжатни ашёвий далил сифатида ишга қўшиб қўйиш ҳақидаги илтимосни рад қилиш тўғрисида суриштирувчи, терговчи қарор, суд эса ажрим чиқаради. Топилган, олиб қўйилган, бирон-бир шахсдан қабул қилиб олинган нарсалар кўздан кечириш қоидалари бўйича дарҳол кўздан кечирилади (ЖПКнинг 135 - 137-м., 139 - 140-м.). Кўздан кечиришда нарсанинг шу ишга алоқадорлиги ҳақида хулоса қилишга имкон берадиган ҳамда уни индивидуаллаштириш учун зарур бўлган белгилар аниқланиши лозим. Кўздан кечириш олиб борилиши ва натижалари нарса олиниши учун юритилган тергов ҳаракатининг баённомасида ёки суд мажлисининг баённомасида қайд этилади. ЖПКнинг 203-моддасида санаб ўтилган белгилардан иборат бўлган нарса процессуал маънода ашёвий далил бўлиб ишга қўшиб қўйилганидан кейингина далилларнинг манбаи бўлади, бу ҳақда суриштирувчи, терговчи ва прокурорнинг қарори тузилади ёки суднинг ажрими чиқарилади. Ушбу қарор ёки ажримда ашёвий далилни ишда қолдириш ёки уни сақлаш учун топшириш масаласи ҳам ҳал қилиниши лозим (ЖПКнинг 207-м.). Қонун билан белгиланган ашёвий далилларни сақлаш қоидалари ва муддатлари мавжуд (ЖПКнинг 208-м.). Бу кўп жиҳатдан шунга боғлиқки, ашёвий далилларни ўрганиш ҳар доим ҳам уларни тўплаш, қайд этиш ва улар ҳақидаги маълумотларни аниқлаш билан якунланмайди. Ашёвий далиллар экспертиза муассасаларида жуда турли бўлган криминалистика текширувлари остига олинади, бу эса улар билан ишлашда талабчанликни янада оширади. Ашёвий далилларни сақлаш қоидаларини бузиш нарса ўзининг ашёвий далиллар сирасига киритадиган белгиларини тўлиқ йўқотишига, шунингдек мазкур далиллар манбаининг йўқолишига олиб келиши мумкин. Ашёвий далиллар, улар ҳақидаги масала суднинг қонуний кучга кирган ҳукми, ажрими билан ёхуд суриштирувчи, терговчи, прокурорнинг ишни тугатиш тўғрисидаги қарори билан ҳал қилинмагунга қадар сақлаб турилади (ЖПКнинг 208-м.). Ашёвий далил сифатида ишга қўшиб қўйилган нарсага эгалик қилиш ҳуқуқи борасидаги низо фуқаровий суд ишларини юритиш тартибида ҳал қилиниши лозим бўлганда, бу нарса суд чиқарган ҳал қилув қарори қонуний кучга киргунга қадар сақланиши лозим.

Аммо ишга ашёвий далил сифатида қўшиб қўйилган пул, қимматли қоғозлар, валюта бойликлари, заргарлик буюмлари ва қимматбаҳо металлардан, қимматбаҳо тошлардан ясалган бошқа буюмлар, шунингдек бундай буюмларнинг синиқлари топилганда мутахассис иштирокида кўздан кечирилиши ва белгиланган тартибда сақлаш учун топширилиши лозим. Фуқаровий даъвони ёки мол-мулкни мусодара қилиш эҳтимолини таъминлаш мақсадида ёхуд гаров тариқасида олиб қўйилган ёки қабул қилинган пуллар уч суткадан кечиктирмай суриштирув, дастлабки тергов органи ёки суднинг депозит ҳисобварағига топширилиши шарт (ЖПКнинг 209-м.). Ашёвий далиллардан: тез бузиладиган нарсалар, кундалик рўзғорда зарур бўладиган нарсалар; уй ҳайвонлари, паррандалар ва боқиш лозим бўлган бошқа ҳайвонлар зарур тергов ҳаракатлари ўтказилгач, кечиктирмай эгаларига қайтариб берилиши лозим. Тез бузиладиган нарсалар ёки уй ҳайвонлари, паррандалар ва бошқа ҳайвонларнинг қонуний эгаси ёхуд мулкдори номаълум бўлган ёки бошқа сабабларга кўра уларни қайтариб бериш мумкин бўлмаган ҳолларда улар қараб туриш ёки белгиланган мақсадга мувофиқ фойдаланиш учун тегишли корхона, муассаса, ташкилотга топширилиши лозим (ЖПКнинг 210-м.). Ашёвий далиллар масаласи қуйидаги қоидаларга риоя этилган ҳолда ҳал қилинади: гумон қилинувчига, айбланувчига, судланувчига қарашли бўлган жиноят қуроллари мусодара қилиниши лозим, улар тегишли муассасага топширилади ёки терговчининг жиноят ишини тугатиш тўғрисидаги қарори, шунингдек суднинг ҳукми ёки ажрими бўйича йўқ қилиб юборилади (ЖПКнинг 211-м.). Айнан шу нарса муомаладан чиқарилган ашёларга ҳам тааллуқлидир. Аммо манфаатдор шахслар ёки муассасалар илтимос қилган ҳолларда ҳеч қандай қимматга эга бўлмаган ашёлар уларга берилиши мумкин. Жиноят ва бошқа ғайриҳуқуқий ҳаракатлар содир қилиниши натижасида қонуний эгаси ва мулкдоридан маҳрум бўлиб қолган пуллар ёки бошқа бойликлар қонуний эгаларига, мулкдорларига ёки уларнинг ҳуқуқ ворисларига, шунингдек меросхўрларига қайтариб берилиши лозим. Лекин жиноий йўл билан орттирилган пуллар ва бошқа бойликлар суднинг ҳукмига биноан мулкий зарарни қоплашга ўтказилади, мулкий зарар кўрган шахс аниқланмаган тақдирда, улар давлат фойдасига ўтказилади. Ашёвий далил ҳисобланувчи ҳужжатлар уларни сақлаш зарурати тугагунга қадар ишда асраб турилади ёки манфаатдор шахсларга ёхуд муассасаларга берилади (ЖПКнинг 211-м.). Экспертиза ўтказиш ёки бошқа қонуний ҳаракатлар натижасида шикастланган ёки йўқолган ашёнинг қиймати суд чиқимларига қўшилади.

Айблов ҳукми чиқарилганда, агар бу ашё маҳкумга ёки фуқаровий жавобгарга тегишли бўлса, унинг қиймати тўланмайди; агар ашё бошқа бирор шахсга тегишли бўлса, унинг қиймати бу шахсга суд томонидан тўланиши ва айни вақтда бу сумма маҳкум ёки фуқаровий жавобгар ҳисобидан давлат фойдасига ундирилиши лозим. Оқлов ҳукми чиқарилганда ҳамда иш тугатилган ҳолларда экспертиза ўтказиш ёки бошқа қонуний ҳаракатлар натижасида шикастланган ёки йўқолган ашёнинг қиймати қонуний эгасига ёки мулкдорига, шунингдек процессуал мавқеидан қатъи назар, уларнинг ҳуқуқ ворислари ва меросхўрларига тўланади. Ашёвий далиллар шикастланган ёки йўқолган бошқа барча ҳолларда уларнинг қиймати зарар келтириш натижасида келиб чиқадиган мажбуриятларга доир фуқаровий қонун ҳужжатлари қоидаларига мувофиқ тўлаттирилиши лозим (ЖПКнинг 212-м.).

Фойдаланилган адабиётлар : 1. Комментарий к Конституции Республики Узбекистан. Т.: «Адолат», Академия МВД Республики Узбекистан, 1997. 2. Каримов И.А. По пути созидания. Т. «Ўзбекистон», 1998. 3. И.А.Каримов . Наша высшая цель – независимость и процветание Родины, свобода и благополучие народа. Доклад на первой сессии Олий Мажлиса Республики Узбекистан второго созыва. «Народное слово», 23 января 2000 г. 4. И.А.Каримов. Родина священна для каждого. Ташкент: «Ўзбекистон», 1996 г. 5. И.А.Каримов. Наша цель – свободная и процветающая Родина. – Т.: «Ўзбекистон», 1996. 6. И.А.Каримов Узбекистан: национальная независимость, экономика, политика, идеология. Т.: «Ўзбекистон», 1996 г. 7. И.А.Каримов. Узбекистан на пороге XXI века: угрозы безопасности, условия и гарантии прогресса. Т.: «Ўзбекистон», 1997. 8. Абдумажидов Г. Расследование преступлений. Процессуально-правовое исследование. Ташкент, 1986. 9. Асриев Б.В . Начальник следовательского отдела: Процессуальное положение и руководство следователям. М. 1986 г. 10. Анашкин Г.З . Перлов И.Д. Возобновление по вновь открывшимся обстоятельствам. М. 1982 г. 11 . Алимджанов Б., Вальдман В . Компетенция эксперта в уголовном процессе. – Ташкент, 1986 г.

O'xshashlar

Суд фотографияси ва видео-тасвир ёзуви

Kриминалистика фани, унинг вазифалари, тизими, юридик ва бошқа фанлар билан алоқалари

Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясидаги қоидалар

Терговни режалаштириш ва ташкил этиш

Тафтиш тайинлаш ва уни ўтказиш тактикаси