Амнистия актини қўллаш тўғрисидаги аризага қўйилган талаблар - Huquqshunoslik - Referatlar

Амнистия актини қўллаш тўғрисидаги аризага қўйилган талаблар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

80 KB

Ko'chirib olish

Амнистия актини қўллаш тўғрисидаги аризага қўйилган талаблар Режа: 1. Амнистия актини қўллаш тўғрисидаги аризага қўйилган талаблар 2. Амнистия актини қўллаш тўғрисидаги ариза ёзма шаклда ва бевосита ариза берувчи шахс томонидан тақдим этилиши лозим.

Амнистия актини қўллаш тўғрисидаги аризага қўйилган талаблар Амнистия умумий афв бўлиб, олий давлат ҳокимияти органининг хусусий акти, айрим шахсларни жазодан озод қилиш, жиноят ишини бекор этиш ёки жазони енгиллаштириш тўғрисидаги қарордир 1 . Амнистия акти билан жиноий жавобгарликдан озод қилиш деганда, фақат қилмишида жиноят таркиби мавжуд бўлган ёки айбдорлиги суд қарори билан эътироф қилинган шахсни жиноий жавобгарликдан озод қилиш, айбдорни асосий ҳамда қўшимча жазодан озод этиш тушунилади Умуман олганда, амнистия институтининг аҳамияти ва ўзига хос афзалликларини қуйидагиларда кўриш мумкин: Биринчидан, киритилган ўзгартиш ва қўшимчалар амнистия акти асосида рад этилган ёки тугатилган ҳар бир ишнинг сифат жиҳатдан яхшиланишига, мазкур ишлар юзасидан йўл қўйилаётган хато ва камчиликларнинг камайишига ҳамда адолатнинг қарор топишига хизмат қилмоқда. Чунки, эски таҳрирдаги жиноят-процессуал қонун нормаларига биноан, амнистия акти асосида жиноят ишини қўзғатишни рад этиш ёки тугатиш масаласини ҳал этиш учун биргина терговчининг қарори кифоя қилган бўлса, эндиликда прокурор назорати остида терговчи томонидан тайёрланган материал тегишли суд томонидан алоҳида мажлисда тарафларнинг иштирокида ҳал этилади. Бу эса, юқорида қайд этганимиздек, амнистия актининг қўлланилиши давомида йўл қўйилиши мумкин бўлган турли хил хатоликларнинг ҳамда амнистия акти асоссиз қўлланилишининг олдини олади 1 Иккинчидан , жиноят оламига адашиб кириб қолган шахсларнинг қилмишидан пушаймон бўлиб, жавобгарликдан озод бўлиш имкониятини юзага келтиради. Шунингдек, амнистия акти асосида жиноят ишини қўзғатишни рад этиш ёки жиноят ишини тугатиш шахснинг айблилик тўғрисидаги масалани ҳал этмай туриб суднинг ажрими билан ўз ечимини 1 Қаранг: Бердиев Ш. Жиноий иш қўзғатмасдан туриб жиноий жавобгарликдан озод этиш – инсонпарварликнинг олий намунаси // Адвокатлик фаолияти: назария ва амалиёт масалалари мавзусидаги илмий-амалий конференция материаллари. Т., 2010. – Б.149–150.

топишини инобатга оладиган бўлсак, амнистия акти асосида жавобгарликдан озод бўлган шахс «судланмаган» ҳисобланади. Бу эса, жамиятимизда рецидив жиноятчиликнинг камайишига хизмат қилади; Учинчидан , ушбу институтнинг қабул қилиниши урф-одатларимизга ҳам ҳамоҳанг, ўзаро аҳилликда яшаш, доимо кечиримли бўлиш халқимизга хос фазилатдир. Халқимиз ҳар қандай зиддият ва низоларни тинчлик йўли билан, муроса-ю мадора орқали ҳал этиш тарафдори бўлиб келган. Шунинг учун ҳам юртимизда мустақиллик қўлга киритилган кундан то бугунга қадар жиноят содир этиб, ўз қилмишидан пушаймон бўлган шахсларни кечириш мақсадида 30 га яқин амнистия акти қабул қилинди. Шу билан бирга, тергов ва суд органларининг амнистия актига асосан жиноят ишини қўзғатишни рад этиш ёки жиноят ишини тугатиш билан боғлиқ амалиётининг таҳлили мазкур қонуннинг баъзи бир ҳолатларга алоҳида эътибор қаратиш лозимлигини кўрсатади. Уларни қуйидагиларда кўришимиз мумкин: Биринчидан, амалдаги ЖПКнинг 588-моддасига мувофиқ, амнистия актини қўллаш учун «амнистия актини қўллаш тўғрисидаги ариза»нинг тақдим этилиши мажбурийдир. Лекин қонуншунос мазкур бериладиган аризанинг мазмунида нималар акс этиши кераклигини жиноят-процессуал қонунда қайд этмаган 2 . Бу эса, тергов ва суд амалиётида амнистия актини қўллаш тўғрисидаги аризаларнинг мазмунан турли хил бўлишига сабаб бўлмоқда. Айнан мазкур омил амнистия актини қўллаш тўғрисидаги аризанинг мазмунида ўз ифодасини топиши лозим бўлган талабларни ЖПКда белгиланишини тақозо этади. Бизнингча, ЖПКнинг 588-моддаси қуйидаги таҳрирда тўлдирилиши лозим: « Амнистия актини қўллаш тўғрисидаги ариза ўша шахс, гумон қилинувчи ёки айбланувчи ёхуд уларнинг қонуний вакиллари томонидан 2 Изоҳ: Қонуншунос ярашув тўғрисидаги ишлар бўйича иш юритиш тартибида «Ярашув тўғрисидаги ариза» ярашув институти қўлланилишининг мажбурий шарти эканлигини эътироф этиб, ЖПКнинг 583-моддасида ариза қандай шаклда бўлиши ва унда нималар акс эттирилишини бирма-бир санаб берган. Лекин амнистия акти асосида жиноят ишини қўзғатишни рад этиш ёки тугатиш масаласини ҳал этишда, аризада нималар акс этиши, энг муҳими, ушбу ариза орқали ўша шахс, гумон қилинувчи ёки айбланувчи тегишли ваколатларга эга органлардан амнистия акти қўллашни «илтимос» қилиши керакми ёки уларга мазкур асосни қўллаш учун «розилик» бериши лозимми каби масалаларни жавобсиз қолдирган.

терговга қадар, суриштирув ва дастлабки терговнинг, шунингдек, суд муҳокамасининг исталган босқичида, аммо суд маслаҳатхонага киришидан олдин берилиши мумкин. Амнистия актини қўллаш тўғрисидаги ариза ёзма шаклда ва бевосита ариза берувчи шахс томонидан тақдим этилиши лозим. Аризада ўша шахс, гумон қилинувчи ёки айбланувчи ўзига нисбатан амнистия актининг қўлланилишига қарши эмаслиги, айбига иқрорлиги ва келгусида ижтимоий хавфли қилмиш содир этмаслиги, шунингдек, амнистия актига мувофиқ жиноят ишини қўзғатишни рад этиш ёки тугатиш тўғрисидаги илтимос кўрсатилган бўлиши шарт. Аризани қабул қилиш пайтида суриштирувчи, терговчи ва прокурор ўша шахс, гумон қилинувчи, айбланувчи, шунингдек, агар ишда қатнашаётган бўлса, уларнинг қонуний вакилларига амнистия актига мувофиқ жиноят ишини рад этиш ёки тугатиш бўйича суд томонидан ажрим қабул қилинадиган бўлса, улар мазкур иш бўйича иш юритишни қайта тиклаш тўғрисида илтимоснома бериш ҳуқуқидан маҳрум бўлишини тушунтириши шарт». Иккинчидан, сўнгги йилларда қабул қилинаётган амнистия тўғрисидаги барча қарорларда муқаддам амнистия тартибида жиноий жавобгарликдан ёки жазодан озод қилиниб, яна қасддан жиноят содир этган шахсларга нисбатан янги қабул қилинган амнистия татбиқ этилмаслиги алоҳида қайд этиб келинмоқда 3 . Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенатининг 2014 йил 14 ноябрдаги қарорининг қўлланиш тартиби ҳақидаги Низомнинг 4-банди иккинчи қисмида муқаддам афв этиш ёки амнистия тартибида жиноий жавобгарликдан ёки жазодан озод қилинган шахслар деганда, афв этиш ҳақидаги тегишли фармон ёки амнистия тўғрисидаги қарор асосида судланганлик ҳолати тугалланганлиги ёки у олиб ташланганлигидан қатъи назар, суд томонидан тайинланган жазони ўташдан озод қилинганларни, шунингдек, суд ҳукми чиқарилмаган ҳолда жиноий 3 Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами. – 2012. – №48–49. – 533-м.; – 2013. – №50. – 646-м.; – 2014. – №47. – 557-м.

жавобгарликдан озод қилинганларни ҳисоблаш кераклиги айтилган 4 . Бизнинг фикримизча, мазкур ҳолатда «судланганлик ҳолати тугалланганлиги ёки у олиб ташланганлигидан қатъи назар, суд томонидан тайинланган жазони ўташдан озод қилинган шахсларга» нисбатан амнистия тўғрисидаги қарорнинг қўлланилмаслиги мунозаралидир. Чунки, Жиноят кодекси 77- моддасининг тўртинчи қисмида судланганлик муддатининг ўтиб кетганлиги ёки судланганликнинг олиб ташланиши муносабати билан унинг барча ҳуқуқий оқибатлари бекор бўлиши алоҳида қайд этилган 5 . Гарчи, амнистия тўғрисидаги қарор ёки унинг қўлланиш тартиби бўйича қабул қилинган низомда тўғридан-тўғри белгилаб қўйилмаган бўлса-да, бугунги кунда тергов ва суд амалиётида амнистия тўғрисидаги қарорни қўллашда Жиноят кодекси 64-моддасининг биринчи қисмида назарда тутилган жавобгарликка тортиш муддатларининг ўтган ёки ўтмаганлиги масаласига эътибор қаратилмаяпти 6 7 . Бу эса, амнистия тартибида жавобгарликдан озод бўлган шахсларнинг муқаддам содир этган жинояти учун жавобгарликка тортиш муддати ўтган бўлса-да, қасддан содир этган янги жинояти бўйича амнистия тўғрисидаги қарорнинг қўлланилмаслигига сабаб бўлмоқда. Ваҳоланки, «Судлар томонидан амнистия актларини қўллашнинг айрим масалалари тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленуми қарорининг 8-бандида Жиноят кодекси Умумий қисми нормаларига мувофиқ, шахс муқаддам амнистия актига асосан жиноий жавобгарликдан ёки жазодан озод этилган-этилмаганлигидан қатъи назар, агар амнистия акти қўлланилган пайтдан бошлаб шахс амнистия актига асосан жиноий жавобгарликдан ёки жазодан озод этилган жиноят учун 4 Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенатининг 2014 йил 14 ноябрдаги СҚ-459-II-сонли қарори билан тасдиқланган «Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул қилинганлигининг йигирма икки йиллиги муносабати билан амнистия тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенати қарорининг қўлланиш тартиби ҳақидаги Низом. 5 Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2014 йил 23 майдаги «Суд ҳукми тўғрисида»ги 7-сонли қарорининг 15 6 7 йилда ИИВ Академияси Малака ошириш факультетида таҳсил олган 78 нафар терговчи ўртасида ўтказилган анкета сўрови натижалари.

қонунда белгиланган жиноий жавобгарликка тортиш муддатларига тенг вақт ўтган бўлса, амнистия акти қўлланилиши мумкинлиги белгиланган 8 . Жиноят кодекси 64-моддасининг биринчи қисмида назарда тутилган жавобгарликка тортиш муддатларининг ўтганлиги, жиноят содир этган шахснинг жавобгарликдан озод этилишига ва келиб чиқиши мумкин бўлган барча ҳуқуқий оқибатларнинг бекор бўлишига олиб келади. Бу эса, «Судлар томонидан амнистия актларини қўллашнинг айрим масалалари тўғрисида»ги Олий суд Пленуми қарорида қайд этилганидек, муқаддам Амнистия тўғрисидаги қарорлар асосида жиноий жавобгарликдан ёки жазодан озод этилиб, қасддан содир этган жинояти учун жавобгарликка тортиш муддати ўтган барча шахсларга нисбатан амнистияни қўллаш мумкинлигини кўрсатади. Ўйлаймизки, «Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси қонунига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш ҳақида»ги қонуннинг 9 5-моддасига мувофиқ, Ўзбекистон Республикасининг қонунлари Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси палаталарининг қарорларига нисбатан устуворлик аҳамият касб этади. Шуларни инобатга олиб, тергов ва суд амалиётида шахснинг муқаддам содир этган жинояти учун жавобгарликка тортиш муддатининг ўтганлиги аниқланганда амнистия тўғрисидаги қарор асосида жиноят ишини қўзғатишни рад этиш ёки тугатиш масаласи ўрганилиши зарур, деб ҳисоблаймиз. Учинчидан, аксарият фуқароларимиз ЖПКнинг 84-моддасида ўз ифодасини топган «эълон қилинган амнистия акти содир этилган жиноят ёки шахсга дахлдор бўлса» асосини 83-моддада белгиланган реабилитация (оқлаш) асосларидан фарқини англаб етмайдилар. Бу эса, ўзини айбсиз ҳисобламаган шахсларга нисбатан ҳам жиноят ишларининг амнистия акти 8 Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2006 йил 22 декабрдаги 16-сонли қарори (Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2007 йил 3 апрелдаги 2-сонли, 2007 йил 14 ноябрдаги 17-сонли, 2010 йил 14 май 6сонли қарорларига асосан киритилган ўзгартиш ва қўшимчалар билан). 9 Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси палаталарининг ахборотномаси. – 2012. – № 12. – 333-м.

асосида тугатилишига ва мазкур жиноятни содир этган ҳақиқий айбдор шахсларни жавобгарликдан қутулиб қолишига олиб келиши мумкин. Амалдаги ЖПКнинг 64-моддаси ҳамда 84-моддаси иккинчи қисми талабларидан келиб чиқиб, ишни юритаётган мансабдор шахс томонидан ўша шахс, гумон қилинувчи ёки айбланувчига амнистия акти асосида жавобгарликдан озод бўлиш ҳуқуқига эга эканлиги ва ушбу асоснинг қўлланилиши натижасида қандай ҳуқуқий оқибатлар вужудга келиши мумкинлиги бўйича тушунтиришлар бериши, мазкур жараённи алоҳида баённома билан расмийлаштириш тартибини амалдаги ЖПКда қайд этиш зарур, деб ҳисоблаймиз. Ана шу мақсадда ЖПКнинг 588-моддасини қуйидаги таҳрирдаги янги учинчи қисм билан тўлдириш лозим: « Ишни юритаётган мансабдор шахс амнистия актини қўллаш тўғрисидаги ишларни кўришда терговга қадар, суриштирув ёки дастлабки тергов босқичида ўша шахс, гумон қилинувчи ва айбланувчи, шунингдек агар ишда қатнашаётган бўлса, уларнинг қонуний вакилларига амнистия институтининг моҳияти ҳамда Жиноят кодексининг 68 ва 76-моддаларида кўзда тутилган жиноий жавобгарлик ва жазодан озод этиш асослари ва уларни қўллаш натижасида келиб чиқадиган ҳуқуқий оқибатларни тушунтириши шарт». Тўртинчидан, суд амалиёти таҳлили шуни кўрсатадики, баъзи бир ҳолатларда амнистия актига мувофиқ, жиноят ишини қўзғатишни рад этиш ёки тугатиш масаласи ўша шахс, гумон қилинувчи ёки айбланувчининг иштирокисиз кўриб чиқилмоқда 10 . Амалдаги ЖПКнинг 46 ва 48-моддаларида гумон қилинувчи ёки айбланувчининг амнистия актини қўллаш бўйича суд мажлисида иштирок этиш ёки этмаслик масаласи уларнинг ҳуқуқи эканлиги ҳамда 590-моддасининг тўртинчи қисмида суд мажлиси ўтказиладиган вақт ва жой ҳақида лозим даражада хабардор қилинган ўша шахс, гумон қилинувчи ёки айбланувчининг узрсиз сабабларга кўра келмаганлиги суд мажлисининг ўтказилишига монелик қилмаслиги қайд этилган. Лекин 10 Тошкент шаҳар Мирзо Улуғбек туман судининг жиноий ишлар бўйича амалиёти.

ЖПКнинг 410-моддаси биринчи қисмида биринчи инстанция судининг мажлисида жиноят иши судланувчининг иштирокида муҳокама қилиниши ва унинг судга келиши шартлиги, 585-моддасининг иккинчи қисмида суд мажлисида гумон қилинувчи, айбланувчи, судланувчини иштирок этиши лозимлиги ҳамда 590-моддасининг бешинчи қисмида Ўзбекистон Республикаси ҳудудидан ташқарида бўлган гумон қилинувчи ва айбланувчининг суд мажлисида иштирок этиши зарурлиги масаласи суд томонидан ҳал қилиниши белгиланган. Маълум бўладики, қонуншунос гумон қилинувчи, айбланувчи ва судланувчи суд мажлисида иштирок этиш ёки этмаслик масаласини турлича талқин қилган. Бу эса, ўз навбатида, қонун талабининг тергов ва суд амалиётида турлича қўлланилишига сабаб бўлмоқда. Бир қарашда ушбу масала аҳамиятсиздек кўринса-да, лекин «ўша шахс», «гумон қилинувчи» ёки «айбланувчи»нинг суд мажлисида мажбурий тартибда иштирок этиши, улардан айбига иқрорлиги, қилмишига пушаймонлиги ва келгусида бошқа жиноят содир этмаслик бўйича ваъдалар олиш билан боғлиқ тарбиявий таъсирлар кўрсатиш имконини беради. Х.Д.Аликперовнинг фикрича, агар шахс ўз айбини бўйнига олмас экан, чин кўнгилдан пушаймон бўлиш ҳолати ҳам содир бўлмайди. 11 Дарҳақиқат, ўз айбига иқрор бўлмаган инсонга нисбатан ўрганилаётган асосни қўллаш ва шу йўл билан бутун жиноят ишининг тақдирини ҳал этиш, назаримизда, нотўғридир. Қолаверса, қонуннинг амалдаги ҳолати қасддан жиноят содир этган баъзи шахслар учун тергов ва суддан яшириниб, навбатдаги амнистия актининг қабул қилиниши муносабати билан жавобгарликдан қутулиб қолиш имкониятини яратмоқда. Шу билан бирга, уларнинг тергов ва суд босқичида бевосита иштирок этмаслиги ўз жиноий қилмишларига пушаймон бўлмаслигига ва келгусида янги жиноят содир этишига олиб келмоқда. Бугунги кунда жиноят содир этган шахсларнинг бир қисмини муқаддам амнистия акти асосида жавобгарликдан озод бўлган шахслар ташкил 11 Аликперов Х.Д . Освобождение от уголовной ответственности. – Воронеж., 2001. –С.20-23.

этаётганлиги ҳам бунинг ёрқин далилидир. Кези келганда шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, қўшни Туркманистон Республикасида амнистия акти асосида жавобгарликдан озод қилинган шахслар томонидан янги жиноятлар содир этилишининг олдини олиш мақсадида Жиноят-процессуал кодексининг 316-моддаси иккинчи қисмида «Амнистия акти асосида жавобгарликдан озод бўлган шахс томонидан бир йил давомида янги жиноят содир этиладиган бўлса, ушбу ҳолат унга нисбатан амнистия актига асосан тугатилган жиноят ишининг (агар жавобгарликка тортиш муддати ўтмаган бўлса) қайта тикланишига асос бўлиб хизмат қилади» 12 мазмунидаги норма ўз ифодасини топган. Ўйлашимизча, суд мажлисларида «ўша шахс», «гумон қилинувчи» ёки «айбланувчи» иштирокининг мажбурий қилиб белгиланиши шахсларнинг ўз жиноий қилмишларидан пушаймон бўлиб, келгусида янги жиноятлар содир этмаслигига ҳамда жиноят ишининг умумий тартибда давом эттирилишини талаб қилиб, қонунда белгиланган тартибда ўзининг айбсизлигини исботлаши ва иш бўйича адолатни қарор топишига хизмат қилади. 12 Туркманистон Республикаси Жиноят-процессуал кодекси (2008 йил 3 майда қабул қилинган).

Адабиётлар : 1. Жиноят-ижроия ҳуқуқи. Дарслик. Муаллифлар жамоаси. Масъул муҳаррир-ю.ф.н., доц. Б.Ж.Ахроров. –Т.: Ўқитувчи, 2002. – 208б. 2. Жиноят-ижроия кодексига шарҳлар. Рустамбоев М.Ҳ., Ахраров Б.Ж. ва бошқалар. Маъсул муҳаррир: ю.ф.д., проф. М.Ҳ.Рустамбоев. – Т.: ТДЮИ, 2007. – 574 б. 3. Комментарий к Исправительно-трудовому кодексу Республики Узбекистан. –Т.: Узбекистан, 1997.- 345с. 4. Абдухалиқов М.А., Пайзуллаев Қ., Абдуқодиров Ш.Ё. Жиноят -ижроия ҳуқуқи (альбом схемалар). –Т.: ТДЮИ, 2005. – 142 б. 5. Курс уголовного права Республики Узбекистан Том-1 общая часть учение о преступлении . учебник. М.Х. Рустамбоев . - Т.:ТДЮИ, 2009.-526 ст.

O'xshashlar

Жиноий жавобгарликдан ва жазодан озод қилиш қоидаларини либераллаштириш масалалари

Судлар томонидан алоҳида тартибда кўриладиган ишларнининг кўрилишида процессуал хусусиятлар

Меҳнат низоли ишлар бўйича суд қарорлари ва уларга қўйилган талаблар

Суд департаментининг суриштирув олиб бориш ва маъмурий ишларни кўриб чиқиш амалиёти

Жазо тушунчаси белгилар ва мақсади