Yerning ichki kuchiga bog`liq bo`lgan geologik hodisalar - Geologiya - Referatlar

Yerning ichki kuchiga bog`liq bo`lgan geologik hodisalar

Yuklangan vaqt:

16.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

466.5 KB

Ko'chirib olish

Yerning ichki kuchiga bog`liq bo`lgan geologik hodisalar Reja: 1. Tektonika. Yerning tuzilishida tektonik hodisalarning o`rni 2. Tektonik harakatlarning turlari va yer qatlamlarining yotish shakllari 3. Yer qobig`idagi hosil bo`ladigan tektonik harakatlar sabablari xaqidagi gipotezalar 4. Seysmik rayonlashtirish va mikrorayonlashtirish 5. Seysmik hodisalar va zilzilalar 6. Zilzila sodir bo`ladigan hududlarda qurilish ishlari 7. Zilzila sodir bo`lishini oldindan bashorat qilish

Tayanch so`z va iboralar: geologik hodisalar, endogen jarayonlar, ekzogen jarayonlar, tektonik hodisalar, geosinklinallar, platformalar, tebranma harakat, epeyrogenez, antiklinal bukilmalar, gorst, graben, seysmik hodisalar, zilzila. Yerning ustki qavati (litosfera) uzluksiz ravishda doimo harakat qilib, tebranib va o`zining geomorfologik qiyofasini o`zgartirib turadi. O`zgarishlarni hosil bo`lishiga sabab bo`lgan jarayonlar yerning ichki kuchiga bog`liq bo`lib, ular endogen jarayonlar deb ataladi. Endogen kuchlar ta’sirida-yer qobig`ining tuzilishi xarakati, tebranishi, ko`tarilishi va pasayishi singari tektonik hodisalar yuz beradi. Yer yuzida sodir bo`ladigan tashqi kuchlar ta’sirida yer yuzasi o`zgaradi va bu kuchlarni ekzogen kuchlar deb ataladi. Endogen va ekzogen kuchlarni birgalikdagi ta’sirida, Yerning hozirgi qiyofasi-ya’ni quruqliklar, tog`lar, tekisliklar va okeanlar ko`p yillar davomida vujudga kelgan. Tektonika. Yerning tuzilishida tektonik hodisalarning o`rni Yerning ichki (endogen) kuchi ta’sirida yer qobig`ida harakatlar ro`y beradi va buni tektonik harakat deb ataladi. Tektonik harakatlar tufayli yer qobig`i massasini ko`chishi kuzatilib, oqibatda yerning ayrim qismlari ko`tarilishi, pasayishi va ezilishi mumkin. Tektonik harakatlarni va ular bilan bog`liq bo`lgan yer qobig`ini deformatsiyasini o`rganuvchi geologiya bo`limi-tektonika yoki geotektonika deb ataladi. Zamonaviy rel’efning asosiy negizlarini hosil etgan yangi tektonik jarayonlarni o`rganuvchi geotektonika bo`limi-neotektonika deb ataladi. Ko`pchilik tadqiqotchilar fikricha neotektonik jarayonlari hosil bo`lishi sabablari to`la o`rganilmagan. Taxminlarga ko`ra-tektonik harakatlarga ichki issiqlik to`plamidan hosil bo`ladigan zo`riqishlar sabab bo`lishi mumkin.Yer qobig`idagi deformatsiyalar va tektonik harakatlarga dengiz sathidan 7-8,9 km ko`tarilib turadigan baland tog` tizmalari yoki okeandagi 6-11 km chuqurliklar, to`rt km balandlikdagi And tog`lari dengiz qoldiqlaridan tashkil topgan dengiz yotqiziqlari, baland dengiz va daryo tyerrasa (supacha) lari misol bo`la oladi. Masalan, Qora dengiz, Kavkaz oldi sohillaridagi eng qadimiy tyerrasa xozirda 900 m balandlikda joylashgan.

Dengiz yotqiziqlarining tarqalish haraktyerini, ularni ayrim maydonlarda to`planib vaqti-vaqti bilan ro`y berishi, dengizni bir necha marta quruqlikka kirib borishi va qaytishi bilan izohlash mumkin. Yer qobig`i tektonik harakatlar asosida, siljuvchan va turg`un hududlar bo`lib, ular shunga mos ravishda geosinklinal va platformalar deyiladi. Geosinklinallar - yer qobig`ining 10–25 km qalinligidagi yotqiziklarning geodinamik kuchlanishlarining katta o`zgarishi va yuqori harakatchanligi qismini bildiradi. Hozirda geosinklinallar yer qobig`ining asosiy tektonik elementlariga kiradi. Dastlabki rivojlanishda geosinklinallar tubi egilgan dengiz basseynlardan iborat bo`lgan va qalin cho`kindi tog` jinslarini tashkil etgan. Vaqtlar o`tishi bilan endogen jarayonlarda tektonik kuchlar to`plangan, cho`kindi qatlamlar o`zgarishga uchrashi natijasida bukilmali tog` tizmalari Al’p, Karpat, Qrim, Kavkaz, Pomir va boshqa tog`lar hosil bo`lgan. Geosinklinalli hududlar uchun seysmik hodisalar (yer qimirlashlar) va vulqonlar bo`lishligi xosdir. Platformalar (tekis formalar)-Yerning tektonik harakatlari nisbatan tinch bo`lgan qismlaridir. Platformalar uchun sekin tebranma harakatlar haraktyerlidir. Platformalar qo`sh qavatli tuzilishga ega. Ostki qavatda (asosda) bukilgan holatda cho`kindi tog` jinslari, metamorfik yoki magmatik tog` jinslari joylashadi ularni ustki qismini esa cho`kindi tog` jinsi qoplab yotadi. Tektonik harakatlarning turlari va yer qatlamlarining yotish shakllari Yer qobig`ining turli va murakkab deformatsiyasiga sabab bo`ladigan tektonik harakatlar tebranuvchi (tik) va bukilmali (plikativ) ko`rinishda bo`ladi. Tebranma harakat epeyrogenez deb atalib, buning natijasida ba’zi joylar ko`tarilishi oqibatida quruqlik qattalasha boradi, ba’zi joylar cho`kib dengiz tubiga tusha boradi. Masalan, Gyermaniyaning shimoliy qismi, Gollandiya, Belgiya davlatlari quruqliklari pasayib bormoqda, qo`shni hududlarda esa ko`tarilib bormoqda. Yer qobig`ining ayni bir hududi, turli geologik davrlarda ko`tarilishi yoki pasayishi mumkin. Tebranma harakatlar tezligi turlicha bo`lishi mumkin. Taxminlarcha ularning eng

yuqori tezligi yiliga mm ning bir necha ulushidan tortib, bir necha sm gacha bo`lishi mumkin. Yerning rivojlanish tarixida tebranma harakatlarning tezligi bir maromda bo`lmasligi kuzatiladi: tebranma tektonik harakatlar bilan dengizning quruqlikka kirib borishi (transgressiya) va qaytishi (regressiya) bog`langan bo`lib, binobarin cho`kindilar to`planishi tartibi va tog` jinslarini o`zgarishi, ushbu hodisa bilan bog`langandir. Yerning pasayish paytida asosan karbonat jinslar hosil bo`ladi, ko`tarilishi natijasida ko`proq chaqilgan jinslar hosil bo`ladi. Bu esa o`z navbatida jinslarning shakllanayotgan qatlamlanish sharoitini belgilaydi. Eng faol, shiddatli tebranma harakatlar nisbiy yuqori tezlik bilan - geosinklinal hududlarda namoyon bo`ladi. Ularda chuqur izlar-dengiz chuqurliklari va ulkan balandliklar hosil bo`ladi. Bukilmali tektonik harakatlar yer qobig`ining tashkil etuvchi tog` jinslarining dastlabki yotish shakllarini ezilib, bukilib, yaxlitligi buzilishda namoyon bo`ladi. Tog` jinslarining dastlabki yotish shakllarining buzilishi ya’ni dislokatsiyalarini bilish, tog`larning hosil bo`lishi masalasini to`g`ri hal qilish, tog`larni vujudga keltirgan kuchlarni belgilash, yer qobig`ini o`rganish, foydali qazilmalar konlarini belgilash va ularni qidirish, ulardan ratsional foydalanishga imkon beradi. Yer qatlamlarida tangensial kuchlar natijasida bukilma hosil bo`ladi (1-rasm). Agar biz bir necha bukilmalarni olib ko`rsak, ularning ko`tarilgan joyini yoki keyin pastlagan joylarini uchratamiz.

Do`ngliklari yuqoriga qaratilgan qabariq bukilmalar anticlinal bukilmalar yoki geologlar tili bilan aytganda antiklinallar deyiladi (2-rasm). Botiq, ya’ni cho`qqisi pastga qaragan bukilmalar sinklinal bukilmalar yoki sinklinallar va mu l`dalar deyiladi. Ko ` pincha bukilmalarning yuvilib ketgan qismlarini hayolan tiklashga , fazoviy bukilmalari qurishga to ` g ` ri keladi . Agar yer qobig ` ining qo ` shni maydonlaridagi gorizontal kuchlarning ayirmasi qatlamlarning bir - biridan ajralishga olib borsa , ularda bir - biriga nisbatan gorizontal siljish yuz beradi . Yer qatlamlarining bunday gorizontal siljishi siljish deb ataladi (2- rasm ). Agar qo ` shni uchastkalarning vertikal kuchi ta ’ sirida qatlamlar o ` rtasidagi bog ` lanish buzilib , ular bir - biriga nisbatan vertikaliga siljigan bo ` lsa , bunday siljish uzilma deb ataladi (4- ras m ). Qatlamlarning bir-biriga nisbatan vertikal siljish kattaligi uzilma ampltuda si deb ataladi. Agar qatlamlarning siljishida ularning yaxlitligi buzilmasa, bu holda ti rsaklibukilma yoki flyeksura vujudga keladi. (3-rasm)

Ko`pincha, uzilmalar ma’lum bir chiziq bo`yicha yuz byermaydi, balki har - xil uzilma chiziqlari bo`yicha hosil bo`lgan bir necha uzilmalar syeriyasi holida uchraydi. Bular gorst va grabenlardan iborat. Gorst bir joyning ikki tomoni ma’lum darajada pastga tushib, o`rtasi ko`tarilib qolganda hosil bo`ladi. (4-rasm). Agar aksincha,bir joyning o`rtasi pasayib yoki ko`tarilib qolsa, u holda graben hosil bo`ladi. Sinish yer qobig`idagi ancha uzunlikkacha cho`zilib borgan yirik uzilmalardir. Litosferaning qalinligiga teng keladigan ancha chuqurliklardagi sinishlar ichki sinishlar deb ataladi. Ichki sinishlar (uzilishlar) uzoq muddatli bo`lib, ancha katta maydonlarda tarqalgan bo`ladi. Yer qobig`ining yuzasi uzilishlar bilan turli shaklli va o`lchamli bo`laklarga bo`linganga o`xshaydi. Ajralgan bo`laklar chegaralari bo`shroq maydonlar (choklar) ni tashkil etadi. Ana shu sababdan yerning ichki kuchiga bog`liq bo`lgan hodisalar, yer qobig`ini biror maydonini ko`tarib yoki tushirsa, shu maydon shakli yerning ichki uzilishidan hosil bo`lgan to`rlar shaklini oladi. Ichki uzilishlar yo`nalishiga qarab, butun tektonik xududlar aniq bir yo`nalganlikka ega bo`ladi. Agarda geologik yoki tektonik xaritaga qaraladigan bo`lsa, Baykal ko`lidan toki Italiyagacha bo`lgan tizmalar bir xil, shimoliy-sharqiy yo`nalish tomonga cho`zilgandir. Yer qobig`ining ichki uzilishlar bo`yicha bo`linishi ichki geologik jarayonlar o`zgarishida asosiy rolni o`ynaydi. Yer qobig`ining pul’siv tebranma harakati katta maydonlarda ro`y beradi va katta amplitudali ko`chishlar bilan haraktyerlanadi. Pul’satsion tebranishlar yer qobig`ining chuqur qismida ro`y berayotgan bukilmali harakatlar bilan chambarchas bog`liqdir. Ular bukilmali xududlarni Yer yuzasiga tog`lar ko`rinishida ko`tarib chiqadi. SHundan ko`rinadiki bu hodisa tufayli yer qobig`ining maydonlarining ko`tarilishi va pasayishi nisbatan tezlashadi va qirg`oq yo`llarini tez o`zgarishiga sabab bo`ldi.

Ko`rsatilgan ushbu ikki omillarni faoliyati natijasi orqali ko`rsatish mumkin: bu litologik tarkibni jinslarni qatlamlanishi, shuningdek qatlamlararo bo`linishligidir. Bukilmali harakatlar bukilmalardagi qatlamlarni ezilishiga sabab bo`ladigan, yer qobig`ining plastik deformatsiyasi natijasida hosil bo`ladigan harakatlardir. Agarda bosim uzoq vaqt davom etadigan bo`lsa har qanday mustahkam jins va minerallar xam deformatsiyaga uchrashi mumkin. Tashqi kuch ta’sirida jinslarning uzoq muddatli deformatsiyalari siljish deformatsiyalari deb ataladi. Agar biror sirtdagi mum ustiga uncha katta bo`lmagan yuk qo`yilsa va uni uzoq vaqt qoldirilsa, u ezilib deformatsiyalanishi mumkin lekin yorilib ketmaydi. Xuddi shuningdek tog` jinslarini qatlamini ezib yotgan kuchlar asta-sekinlik bilan, uzoq geologik davrlar davomida qatlamlarni va bukilmalarni egadi. Agar zo`riqish tez, shiddatli, keskin, turtkisimon tarzda ro`y byersa, bu hol tog` jinslarini yorilishiga va ularda yoriqlar hosil bo`lishiga sabab bo`ladi. Bukilmadagi ezilgan xudud dastlabki holatiga qayta olmaydi, xuddi shu holat yoriqlar hosil bo`lgan xududlarda ham bo`ladi. Ular keyinchalik, sharoit o`zgarishiga qarab kengayishi kuzatiladi. Avval ta’kidlanganidek uzilmalar va yorilishga sabab bo`ladigan qatlam dislokatsiyalari yer qobig`ining yaxlitligini buzadi, unda yoriqlar hosil bo`lib yoriqlar bo`yicha yer qobig`i nisbatan ko`chishi kuzatiladi. Yer qatlamlarini yotish holati va ularni aniqlash. Yer qobig`inig tektonik harakati tufayli qatlamdagi tog` jinslarini fazoviy turli yo`nalishlarda joylashishini kuzatish mumkin. Qurilish maydonlarini geologik sharoitini hisobga olishda, yer qatlamlarini fazoviy joylashganlik holatini aniqlab geologik xaritalarda belgilash lozimdir. Buning uchun qatlamlarning yotish elementlari: yotish, yotish azimutlari, tushish chizig`i va tushish burchagini ko`rsatish lozim. Yotish qatlamning uzilishini ko`rsatib, qatlam sirtining gorizontal tekislik bilan kesishish chizig`i bilan haraktyerlanadi.

Tushish burchagi qatlamning sirti bilan gorizontal tekislik hosil qilgan burchakdir. Uning qiymati 90 dan 900 gacha o`zgarishi mumkin. Yotish azimuti yotish burchagi bilan geografik myeridian orasidagi burchakdir. Tushish chizig`i qatlam sirtidan uning tushishi tomon o`tkazilgan chiziq bo`lib, yotish chizig`iga pyerpendikulyar ravishda bo`ladi. Yotish elementlarini aniqlash uchun maxsus ishlangan tog` kompasi ishlatiladi. Oddiy kompasdan uni farqi shundaki: soat strelkasi yo`nalishiga teskari yozilgan, darajalangan limbaga ega bo`lib, unda (sharq va g`arb) joylanishi o`zgartirib qo`yilgan. Har qanday azimutni aniqlash uchun kompasning asosi tomonini SH-YU (shimol-janub) parallel chizig`ini tekshirilayotgan chiziqni yo`nalishiga moslashtiriladi va magnitning shimoliy ko`rsatkichidan tayyor natija yozib olinadi. Masalan, qandaydir qatlamning yotishini o`lchashning yakuniy natijasi shunday ko`rinishda bo`lsin: SHSH 400Z 290. Bu yozuvdan shu ko`rinadiki, qatlam shimoliy-sharqga tomon tushib yotgan bo`lib, uning qatlamlanish tekisligi gorizontal tekislikka nisbatan 250ni tashkil etgan. Yotish azimutni aniqlash uchun 900ni qo`shib qo`yish yoki ayirib tashlash kerak. Geologik xaritalarda yotish elementlari strelka ko`rinishida tushish burchagi esa sonlarda ifoda etiladi. Yotish elementlari qatlamning ustki va ostki nuqtalarining nisbiy (yoki nisbiy) joylashish belgisi bilan birgalikda, qatlamning fazoviy joylashishini aniq ifodalaydi. Qatlamning chuqurdagi nuqtalari, burg` quduqlari yordamida aniqlanadi. Bu maqsadda bir nuqtadagi sanoqlarni aniqlash kifoya. Qatlamlarning fazoviy joylashishini aniqlash, qatlamlarning chuqurligini, qalinligini, yotish haraktyerini o`rganib, bino va inshootlar ularni asos tanlashda asqotadi. Tog` jinslarining yotish sharoitlarining ahamiyati. Tog` jinslarini yotish sharoitini o`rganish va ayniqsa jinslarni buzilishi va ularning qiyaligi qurilish

uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Muhandislik-geologik nuqtai nazardan gorizontal yotgan, bir tarkibli va anchagina katta qatlamlar qulay hisoblanadi. Bunday hollarda bino va inshootlarning poydevorlari bir jinsli gruntli muhitda bo`lib, inshoot og`irligi ta’siridan bo`ladigan cho`kishlar bir tekisda bo`ladi. Bunday sharoitlarda inshoot eng qulay turg`unlikka ega bo`ladi. Dislokatsiyalarni bo`lishligi, qurilish maydonining muhandislik-geologik sharoitini o`zgartirib, qiyinlashtiradi. Inshoot asosidagi gruntlarni bir jinsliligi buziladi, parchalanish chegaralari hosil bo`ladi, jinslarning mustahkamligi kamayadi, yoriqlar bo`yicha siljishlar ro`y beradi, yer osti suvlari harakatlanadi. Qatlamlar qiyshaygan holatda bo`ladi. Qatlamlarning tushish qiyaligi katta muhandislik-geologik ahamiyatga egadir. Qatlamlarning notekis qiyalab yotishi natijasida inshootning turli qismlari, xar-xil jinslar ustiga joylashishi mumkin. Bu esa qatlamlarning notekis qisilishi va binoning hamma bo`laklarini turlicha cho`kishi oqibatida butun inshoot deformatsiyalanishi mumkin. Bukilmalarni murakkab haraktyerdagi tuzilishi, kichik o`lchamli bo`lishi, uning ustiga qurilgan bino uchun noqulaylik tug`diradi. Gilli jinslardan tashkil topgan qatlamlar yetarli darajada qiyshaygan bo`lsa, ushbu qiyaliklarda ko`pincha surilish hodisasi ro`y berishi mumkin. Bukilmali dislokatsiyalar ko`pincha uzilma va siljishlarni vujudga keltiradi. Agar qurilish maydoni ancha cho`zilgan uzilma yoki siljish xududiga to`g`ri kelib qolsa, unda inshoot quriladigan joyni sinish chizig`idan uzoqroqda joylashtirish kerak. Sinish chizig`ini byerkitib, ustiga inshoot qurish xavflidir. Qurilish maydonini muhandislik-geologik baholashda, butun tog`li xududning geologik shakllanish tarixini hisobga olish lozim. Yer qobig`idagi hosil bo`ladigan tektonik harakatlar sabablari xaqidagi gipotezalar Yer qobig`ining turli bukilmali va uzilmali dislokatsiyalari ko`rib chiqilganda ularni hosil bo`lish sababi yerning ichida vujudga keladigan tektonik harakatlar deb ko`rsatiladi. Lekin ayrim bukilmali va uzilmali tuzilmalar notektonik yo`llar

bilan ham hosil bo`lishi mumkin, shu sababli dislokatsiyalarni o`rganish chog`ida tektonik va notektonik hosil bo`lish tuzilmalarini ajratish lozimdir. Notektonik tuzilmalar hosil bo`lish sabablari o`rganilgan bo`lib, ular ekzogen jarayonlar tufayli yuz beradi. Masalan, surilish, ko`chish, karstlar, muzliklarning jinslarga bosimi va h. k. Yer qobig`idagi tektonik harakatlarning hosil bo`lish sabablarini aniqlash anchalik mushkul vazifadir. Hozirgi sharoitda tektonik harakatlarni hosil bo`lish sabablari 3 guruxga ajratilgan: Kinematik belgilarga asoslangan bo`lib, ya’ni yer o`qining tebranma harakati tufayli planetamizning sekinlab yoki tezlab ketishi, quyosh yoki oyning tortish kuchi tufayli magmaning qaynash - sovush harakati va boshqa hodisalar oqibatiga asoslangan.Yer qobig`ining ekzogen jarayonlari bilan bog`lanish harakatiga asoslangan. Yerning ichki tuzilishi o`zgarishining geotektonik jarayonlar omili sifatida e’tirof etilishi.Bu sohada V.A.Obruchev va V.V.Belousov kontseptsiyalari ko`proq tanilgandir. V.A.Obruchev gipotezasiga ko`ra, yerning taraqqiyot davridagi yer qatlami ayniqsa faol sodir bo`layotgan kengayish va qisilish kuchlari kurashi sharoitidagi harakatidan kelib chiqadi. Bunda 2 ta turdagi tebranma-bukilma harakat ko`rsatiladi. Qisilish jarayonida issiqlik yo`qolishi, cho`zilish esa magmaning qattiq xolatdan yumshoq xolatga o`tishi, qisilish tugagandan so`ng esa bosim kamayishi bilan xaraktyerlanadi. Kengayish, ko`chuvchi belbog`lar-geosinklinallarni tashkil etadi. Barqaror bo`lgan maydonlarda yer qobig`i ko`pchiydi va bir necha turkumdagi yoriqlar hosil bo`ladi. Qisiluvchi tangensial harakatlar tufayli geosinklinallarda bukilmalar jarayoni hosil bo`lib, bu oraliqda enyergiya to`planishi sodir bo`ladi (evolyutsion davr).

Magmatik faoliyat kengayish davri va bosqichlari bilan bog`lanib, magmatik qatlamga nisbatan bosim kuchsizlanadi va magma qattiq holatdan suyuq holatga o`tib, yoriqlarni to`ldirib yuqoriga harakatlanadi (revolyutsion davr). V.V.Belousov yer shari kosmik fazodagi sovuq changsimon zarralarning birikishidan hosil bo`lgan degan taxminni ilgari suradi. Keyinchalik yer qa’ri radioaktiv parchalanish natijasida qizib borgan. Yerdagi issiqlik o`tkazuvchanlikning kamligi tufayli radioaktiv issiqlik xanuz katta chuqurliklarda (700 km dan ko`p) to`planmoqda. Yerning mantiya qismining yuqori qavatlari tarixi murakkabroqdir. Hisoblashlar shuni ko`rsatadiki, dastlab yuqori mantiya hammasi qizigan, so`ngra taxminan bir yarim milliard yil avval, radioaktiv elementlar tugaganligi sabab, bosqichma-bosqich tepadan pastga tomon sovish boshlangan. Radioaktiv qizdirish mantiyaning yuqori qismi moddasining qisman yerishiga olib kelgan. Yuqori mantiyadan seysmik tebranish to`lqinlarining tezligi bo`yicha yumshoq qatlam (astenosfera) aniqlangan bo`lib, u matyerik (quruqlik) ostida 100- 200 km, okeanlar ostida 50-400 km chuqurlikda joylashgandir. V.A. Obruchev va V.V. Belousovlar gipotezasi va taxminlari ma’lum bo`lgan ilmiy ma’lumotlarga yaqin turadi. Ayniqsa, mantiyaning yuqori qismini tashkil etgan moddaning tarkibi haqida yangi ma’lumotlar to`planib borishi bilan, bu taxminlar qayta ko`rib chiqib to`ldirib boriladi. Seysmik rayonlashtirish va mikrorayonlashtirish Zilzilalar Yer sharining turli hududlarida turlicha kuch va turlicha takrorlik bilan sodir bo`ladi. Ba’zi hududlarda vaqti-vaqti bilan yer silkinib tursa, boshqa joylarda umuman yer qimirlamaydi; ba’zi hududlarda zilzila tez-tez takrorlanib tursa, boshqa hududlarda esa uzoq muddatlarda qaytalanadi. Masalan, Ashxobod atrofida 9 balli zilzila 800 yilda bir marotaba takrorlangan bo`lsa, Toshkentda 8 balli zilzila 100 yilda bir marotaba takrorlangan. Zilzilaning ta’sir kuchi ham hamma yerda birdek emas. Andijon (1902), Olmaota (1911), Ashxobod (1948)

shaharlari 9 balli zilzilani o`z boshidan kechirgan. Buxoro, Tyermiz, Nukus singari shaharlar tarixida sodir bo`lgan zilzilalar kuchi 6-7 balldan oshmagan. Bo`lajak quruvchi uchun ma’lum hududdagi kutilajak zilzilaning kuchini avvaldan bilish muhim ahamiyatga ega. Bu masala seysmolog olimlar tomonidan muvaffaqiyatli hal etilgan. Seysmologlar Yer sharidagi epitsentrlarning geografiyasini chuqur o`rganib, asosan uchta seysmik poyas mavjudligini aniqladilar. 1.Tinch okean seysmik poyasi g`oyat aktiv bo`lib, zilzilalarning taxminan 80 %i shu yerda yuz beradi. 5- rasm . Sobiq Ittifoq hududidagi zilzila manbaalari : 1,2,3- manba chuqurligi 80 km ; 4,5,6- manba chuqurligi 80 km ; 1,4- zilzila magnitudasi М 7,5; 6- Zilzila magnitudasi 5,5 М 6,5; 2,6- zilzila magnitudasi 6.5 М 7,5. Poyasning chegarasi deyarli okeanning ikki sohili bo`ylab o`tadi. Eng dahshatli zilzilalar Alyaska, Kaliforniya, CHili va Yaponiyada uchraydi.

2. O`rta Yer dengizi yoki Transosiyo poyasining aktivligi sustroq bo`lib, zilzilalarning taxminan 15 % i shu hududda yuz beradi. Bu poyas Ispaniya tog`laridan boshlanib, Pamir tog`larida tugaydi. O`zbekistonning seysmik hududlari shu poyasda joylashgan. Qrim va Kavkaz ham shu poyasda yotadi. 3. Arktika-Atlantika poyasi Lena daryosining etaklaridan boshlanib, Grenlandiya va Islandiyaning janubiy sohili orqali Atlantika okeanining markaziy qismi bo`ylab o`tib, Ozor orollari atrofida O`rta Yer dengizi poyasi bilan tutashadi. 7-rasm. O’rta Osiyo va Qozog’iston seysmikrayonlashtirish haritasi. Bulardan tashqari seysmik aktivligi ancha sust bo`lgan boshqa poyaslar ham bor. Masalan, Hind okeanining g`arbiy qismi va SHarqiy Afrika poyaslari shular jumlasidandir. Ba’zi joylar borki, u yerlarda zilzila deyarli bo`lmaydi, bunday yerlar (Gyermaniya, Polsha pasttekisligi, Rossiya tekisligi, Finlyandiya, Kola yarim oroli, Kanada, Braziliya va x.k.) antiseysmik o`lkalar deb ataladi. Yer shari yoki biror mamlakat hududini seysmoaktiv hududlarga ajratish, shu hudud tarixida bo`lib o`tgan zilzila matyeriallariga asoslanadi. 5.5-rasmda sobiq Ittifoq

hududida sodir bo`lgan zilzila manbaalari xaritasi tasvirlangan. SHu xarita va boshqa ilmiy tadqiqotlar asosida 6-rasmda tasvirlangan sobiq Ittifoq hududini seysmik rayonlashtirish xaritasi ishlab chiqilgan. Bu xaritani tuzishda rus olimi Ye.F. Savarenskiyning xizmati benihoya kattadir. Seysmik rayonlashtirishning ma’nosi, zilzila bo`ladigan hududlarni seysmik xavfi bir xil bo`lgan hududlarga taqsimlab chiqishdan iborat. Xaritada zilzilaning ehtimoliy kuchi bir xil bo`lgan nuqtalar egri chiziqlar (izoseysta) bilan tutashtiriladi. QMQ 2.01.03-96 ning ilovasida hududlar bo`yicha seysmik rayonlashtirish xaritalari hamda seysmik hududlarda joylashgan shahar va qishloqlarning ro`yxati byerilgan. 7-rasmda O`rta Osiyo va Qozog`iston hududining seysmik rayonlashtirish xaritasi tasvirlangan. Ma’lum binolarni loyihalashtirishda hududning necha balliligi hisobga olinishidan tashqari, binoning o`zi ham, ya’ni uning qanday maqsadlarga mo`ljallanganligi ham hisobga olinadi. Masalan, muhim ahamiyatga molik bo`lgan binolarning seysmik mustahkamligi, vaqtincha yoki yordamchi binolarga nisbatan, kattaroq ishonchlilik bilan loyihalanishi lozim. SHuning uchun muhim binolarning hisobiy balligi qurilish maydonining balidan bitta oshirib, kam ahamiyatli binolarniki esa bitta kamaytirib olinadi. Hisobiy ballikni qanday binolar uchun qancha olinishi QMQ da batafsil bayon etilgan. O`rta Osiyoning janubiy-sharqiy hududlari eng seysmoaktiv hududlar hisoblanadi. Seysmik aktivligi 9 balldan yuqori bo`lgan hududlar xaritada alohida qayd etilmagan. Bunday yerlar 9 balli hududlar ichida kichik maydonlardan iborat bo`lib, grunt sharoiti noqulay bo`lgan joylardan tashkil topgan. Bunday hududlarda binoning seysmik mustahkamligini ta’minlash g`oyat qiyin bo`lganligi uchun, 10 va yuqori balli hududlarda bino va inshootlar qurish tavsiya etilmaydi. Texnik-iqtisodiy hisoblashlarga ko`ra, seysmik hududlardagi qurilish tannarxi noseysmik hududlardagiga nisbatan 7 balli hududda 4 %ga, 8 balli hududda 8 %ga va 9 balli hududda 12 % ga qimmatga tushishini ko`rsatdi.

Seysmik bali bir xil bo`lgan maydonlar juda katta hududlarni qamrab yotadi. SHu boisdan bir hudud miqyosida geologik va gidrogeologik sharoiti turlicha bo`lgan maydonlarni mavjud bo`lishi tabiiydir. Bu esa o`z navbatida zilzila kuchiga ta’sir etadi. Masalan, Yangi Zelandiyadagi ko`pgina zilzila oqibatlarini o`rganish, inshoot zamini bo`sh va nam gruntlardan tashkil topgan bo`lsa, qattiq va zich tog` jinslariga nisbatan ko`proq shikastlanishini, ya’ni inshootga ta’sir etadigan zilzila kuchi bir-ikki ball ortiqroq bo`lishini ko`rsatdi. Binobarin, har bir maydonchaning balligiga grunt sharoiti kuchli darajada ta’sir etadi. SHunday qilib, har bir maydonning seysmiklik darajasiga aniq grunt sharoitining ta’sirini hisobga olish masalasi, ya’ni maydonning seysmik rayonlashtirish xaritasida belgilangan balliligiga gruntni hisobga oluvchi tuzatishlar kiritish masalasi tug`iladi. SHahar va uning alohida hududlari chegarasida ballikni qayta aniqlash ishlari seysmik mikrorayonlashtirish deb ataladi. Mikrorayonlashtirishda qo`llaniladigan turli usul va me’zonlar yetarli darajada aniq va puxta bo`lmaganligidan olinadigan natijalar hamma vaqt birday chiqavyermaydi. SHu sababli seysmologlarning turli guruxlari tomonidan bir joyning o`zi uchun tuzilgan xaritada sezilarli tafovutlar uchraydi. Masalan, shunday hol Toshkentda ro`y byergan. 1966 yilga qadar Toshkent shahri uchun seysmik mikrorayonlashtirishning bir necha xaritasi tuzilgan. Bu xaritalar bir-biridan, shuningdek, zilzila natijalaridan ma’lum darajada farq qilgan. So`nggi yillarda mikrorayonlashtirishni takomillashtirish borasida talaygina ishlar amalga oshirildi. Natijada tuzilgan xaritalarning aniqlik darajasi birmuncha ortdi. Har qanday bino va inshootlarni, ayniqsa, to`g`on, ko`prik, atom elektrostantsiyalari, juda baland binolarni loyihalashda seysmik mikrorayonlashtirish xaritalarining ahamiyati benihoya kattadir. Seysmik hodisalar va zilzilalar Seysmik hodisalar (zilzilalar)-yer qobig`ining ayrim joylarini keskin ravishda turli kuch bilan harakatlanishi natijasida tog` jinslarining elastik muhitda seysmik to`lqinlarni hosil bo`lishida namoyon bo`ladi. Zilzilalar juda qiska vaqt ichida, bir

necha sekunddan bir necha minutgacha davom etadi. Agar zilzila markazi okean va dengiz ostida bo`lsa, dengiz zilzilasi (tsunami) deb yuritiladi. Zilzilaning sabablari tabiiy va sun’iy bo`lishi mumkin. Sun’iy zilzilalar kishilarning muhandislik faoliyatlari, yer osti portlashlari shaxta qazish jarayonida tog` jinslarining o`pirilish natijasida hosil bo`lishi mumkin. Tabiiy zilzilalarni keltirib chiqaradigan sabablariga quyidagilar kiradi: denudatsion, vulqon va tektonik harakatlar bo`lishi mumkin. Denudatsion (o`pirilish) zilzilalar asosan suyuqlanuvchan tog` jinslari (ohaktoshlar va tuzli qatlamlar) bo`lgan joylardagina yuz beradi. U joylarda juda katta yer osti g`orlari hosil bo`ladi. Agar g`orlarning shiftlari yetarli darajada mustahkam bo`lmasa, ular o`z og`irligini ko`tara olmay o`pirilib tushadi va tushgan massaning zarbidan zilzila hosil bo`ladi. Ular kuchli bo`lmasdan, uncha katta bo`lmagan maydonlardagina tarqaladi. Vulqon zilzilalari vulqondan magmaning yer sirtiga chiqish kanali byerkilgan vaqtda vulqon gazlarining portlashi natijasida yuz beradi. Bunday zilzilalar kuchli vulqon otishi vaqtida sodir bo`lib, ba’zan katta halokatlarni yuzaga chiqaradi va butun-butun shaharlarni vayron qiladi.Bunday zilzilalar tektonik zilzilalar singari katta maydonni egallamaydi. Katta vayronagarchiliklar keltirgan kuchli zilzilalarning hammasi tektonik, ya’ni yer po`stining dislokatsiyalari, tog` hosil bo`lishi

jarayonlari bilan bog`langan zilzilalar qatoriga kiradi. Yerning ichki qismidagi, qobig` ostidagi seysmik enyergiya to`planadigan joy zilzila o`chog`i yoki-gipotsentr- deyilib, gipotsentrning-tik chiziq bo`ylab, yer yuzasidagi proektsiyasi- epitsentr deb ataladi. (8-rasm) Zilzila o`chog`idagi yerning to`plangan ichki enyergiyasi sarf bo`lish vaqtida atrofdagi tog` jinslariga katta bosim ta’sir etadi. SHunda elastik muhitdagi kabi seysmik to`lqinlar hosil bo`ladi. To`lqinlarni deformatsiyasiga qarab, ko`ndalang, bo`ylama va yuzaki to`lqinlarga bo`lish mumkin. Bo`ylama to`lqinlar (gorizontal) yuqori tezlikka ega bo`lib, vayronalar hosil qiluvchi kuchga ega bo`ladi. Ko`ndalang to`lqinlar (tik) qatlam tekisligiga ko`ndalang ravishda ta’sir qiladi. Ko`ndalang to`lqinlar faqat qattiq muhitda, yo`nalishi esa bo`ylama to`lqinlar yo`nalishiga tik holatda bo`ladi. Yuzaki to`lqinlar faqat epitsentrda tarqaladi, katta kuchga ega bo`lmaydi va buzilishlarga olib kelmaydi. To`lqinlarning tarqalish tezligi tog` jinslarining zichligiga bog`liq. Masalan; granit, gneysda va shunga o`xshash jinslarda 5000-1000 km/s, ohaktoshlarda 2000- 5000 km/s, gillarda - 1500-2000 km/s, qumda 500- 1100 km/s, suvda 1500 km/s. Ko`ndalang to`lqinlar tezligi bo`ylama to`lqinlar tezligiga nisbatan - 1,7 marta kam. Zilzilalar o`chog`i yerning turli chuqurliklarida, 600-700 km gacha bo`lishi mumkin, ko`proq 20-50 km chuqurliklarda kuzatiladi. Zilzilaning eng chuqur o`chog`i Pomir va Afg`onistonda (300 km gacha) shuningdek, Tinch okeani qirg`oqlarida kuzatilgan. Gipotsentrning chuqur joylashuvidan va ulardan chiqayotgan katta enyergiyadan hosil bo`ladigan to`lqinlar katta maydonlarda tarqalishi mumkin. Gipotsentrning uncha chuqur bo`lmagan qatlamida va epitsentrda tebranishlar sezilarli kuchga ega bo`ladi, buzilishlarga sabab bo`ladi. SHunday qilib zilzila kuchi gipotsentr chuqurligiga va undan chiqayotgan enyergiyaga bog`liqdir. Kuchli zilzila ro`y byerganda vulqonlar «jonlanib» ketadi, yer yuzasi pasayishi, unda yoriqlar paydo bo`lishi, bino va inshootlarda yoziqlar hosil bo`lishi, qulab tushishi mumkin. Ofat keltiruvchi zilzilalar minglab turar joylarni buzib tashlaydi, ko`p minglab kishilarning yostig`ini quritadi. Tarixda bunday dahshatli zilzilalar ko`plab ro`y

byergan. Dastlabki bizga ma’lum bo`lgan zilzila Xitoyda, Miloddan avval VII asrda Syan’ shahrida ro`y byergan, Kal’kutta shahri butunlay vayron bo`lgan va 300 mingdan ortiq aholi halok bo`lgan. O`tgan XX - asrdagi ofatli zilzilalar quyidagilardir: 1923 yil sentyabr oyidagi Yaponiyada ro`y byergan zilzila oqibatida-Tokio va Iokogamu shaharlari butunlay vayron bo`lgan, minglab insonlar nobud bo`lgan. Oxirgi yillarda bo`lib o`tgan ofatli zilzilalarni aytib o`tish mumkin. Yugoslaviyaning, Skople shahridagi, Turkmanistonning Ashxobod shahridagi, Poytaxtimiz Toshkent shahridagi, yoki yaqin yillarda Meksika, Xitoy va Armeniyadagi zilzilalardir. Toshkent shahrida zilzila 1966 yil 26 aprelda, 8 balli kuch bilan 3-4 sekund muddatda bo`lib o`tdi. Epitsentr shahar markazida bo`lib, yer qimirlashi sezilarli kuch bilan bir yildan ko`proq vaqt davom etdi. 1988 yil 7 dekabrdagi Armeniyaning Spitak va Leninakan shaharlarida ro`y byergan zilzila 8- 9 ballarga yetib borib, ko`plab insonlarning yostig`ini quritdi, katta iqtisodiy zarar keltirdi. Har yili yer yuzida 100000 ko`proq zilzila ro`y berib, shulardan 100 tasi kuchli bo`lib, qolganlarini odamlar sezmaydilar ham, ularni faqatgina sezgir seysmik asboblar bilan aniqlash mumkin. Zilzila kuchini aniqlash uchun seysmik shkalalar ishlatiladi. Ball shartli birlik hisoblanib, zilzilalarning kuchi bo`yicha taqqoslash mumkin. Seysmik to`lqinlarning amplitudasi va davri seysmograflar yordamida aniqlab olingach, quyidagi formula yordamida tuproqning tebranish tezlanishi (a) ni aniqlab olishimiz mumkin. bu yerda A-amplituda, mm T-seysmik to`lqinning tebranish davri, sek Zilzilalarning intensivligi zilzila paytida, gipotsentrdagi ajralib chiqkan enyergiyaning miqdori bilan aniqlanadi. Zilzila enyergiyasi miqdorini, B.B. Galitsin formulasi bilan aniqlash mumkin:

Bu yerda: s-zilzila enyergiyasini miqdori, yerg; p-yer qatlami yuqori qismi zichligi, g/sm 3 ; V-seysmik to`lqinlarni tarqalish tezligi, sm/sek; A- amplituda, mm; T-seysmik to`lqinlarning tebranish davri, sek. Yuqorida ko`rsatilgan ko`rsatgichlardan tashqari, zilzilalarning kuchi bino va inshootlardagi buzilish darajasi, Yer yuzasining shakli o`zgarishi, yer osti va usti suvlarining tartibi o`zgarishi, odamlar va hayvonlar sezgisi orqali ham aniqlanishi mumkin. Quyidagi ko`rsatilgan jadvalda zilzila kuchiga qarab, yer yuzasida sodir bo`layotgan o`zgarishlar keltirilgan.

Zilzila kuchiga qarab yer yuzasidagi o`zgarishlar.

Zilzila kuchi ballarda ifodalanib, yuqorida sanab o`tilganlarni namoyon bo`lishlik darajasini belgilab beradi. Eng kuchsiz zilzila 1 ballga teng bo`lib, eng kuchli falokatlisi 12 ballga to`g`ri keladi. Yevropada ham 12 balli shkala qabul qilingan bo`lib, u ham yuqoridagi shkalaga mos keladi. Zilzila kuchi shuningdek, seysmik koeffitsient K orqali ham ifodalanib, u tezlanishi (a) ni, og`irlik kuchining (g) nisbatiga teng. S.V. Medvedev fikricha, zilzila to`lqinlar tarqalayotgan jinsga bog`liqdir. Binobarin, har bir maydonining balligiga grunt sharoiti kuchli darajada ta’sir ko`rsatadi. Quyidagi S.V. Medvedev tomonidan tuzilgan shkalani soddalashtirib keltiramiz, bunda keltirilgan ballarga tuproqning ma’lum tebranish tezlanishi to`g`ri keladi. jadval Ballar Tuproqning tezlanishi, mm/sek 2 1 - 2 - 3 - 4 < 1 0 0 5 100-250 6 250-500 7 500-2000 8 1000-2000 9 2000-4000 10 <4000 11 - 12 - Zilzilalarni bino va inshootlarga ta ’ siri , ularni loyihalash va qurishda hisobga olishni taqozo etadi . Hozirda zilzilani oldindan aytish va ehtiyot choralarini ko ` rish

maqsadida juda keng miqyosda seysmik , muhandislik - geologik , geofizik , tektonik , gidrokimyoviy , matematik usullar yordamida ilmiy tadqiqot ishlari olib borilmoqda . Ana shu olib borilayotgan ilmiy - tadqiqot ishlari natijasida MDH hududlari uchun ayrim - ayrim seysmik mikrorayonlashtirish xaritalari tuzilgan bo ` lib bu xaritalar orqali , qaysi mintaqalarda necha balli zilzila bo ` lishligini aniq bilish mumkin . Seysmik mikrorayonlashtirish xaritasi , birinchidan zilzilani vujudga keltiradigan « o ` choq »- gipotsentrning joylashish holatini va zilzila sodir bo ` ladigan joy - epitsentrda , silkinishlarning takrorlanish haraktyerini , intensivligini , joyning muhandislik - geologik nuqtai nazardan sharoitlarini , tog ` jinslarini fizik - mexanik xususiyatlarini o ` rganish asosida tuziladi . O`rta Osiyo Respublikalari mintaqalari 6-9 balli sodir zilzila bo`ladigan hududga kiradi. Ma’lum hududining muhandislik-geologik sharoiti hisobiga seysmik aktivlikni oshib ketishini nazarda tutib 10 ball va undan yuqori ballar belgilanishi mumkin. Yuqori seysmik hududlarga (8-9 ball)-tog`li hududlar, tog` oldi tekisliklari va daralar kiradi. Zilzila sodir bo`ladigan hududlarda qurilish ishlari Seysmik aktiv xududlarda loyihalash va qurilish ishlarining haraktyeri, hajmi, seysmik aktiv bo`lmagan xududlarga nisbatan o`ziga xos xususiyatlari bilan farq qiladi. Hozirda bunday xududlar uchun loyihalash me’yorlari ishlab chiqilgan. Bino loyihasini tuzayotganda, binolarda antiseysmik konstruktiv choralar ko`rilishi natijasida ularning zilzilaga qarshiligi ortadi. Tabiiyki, bunday qurilishning tannarxi qimmatlashadi. Zilzilaga bardoshli binolar loyihasini tuzayotganda ularning turiga, hajmiga, konstruktsiyasiga va joyning seysmik kuchiga bog`liqligini hisobga olish lozim. Zilzilabardoshli binolar loyihasini tuzayotganda ularning rejadagi ko`rinishi simmetrik bo`lishiga hamda massa va bikrliklarining bir tekisda taqsimlanishiga yerishish lozim. Devorlar va ramalarni binoning bo`ylama va ko`ndalang o`qlariga nisbatan simmetrik ravishda joylashtirish lozim. Bino yoki uning alohida qismlarining uzunligi me’yor orqali cheklangan bo`ladi. CHunki, me’yordan ortiq uzunlikka ega bo`lgan binoning ayrim bo`laklari tebranishning turli fazalariga tushib qolsa, seysmik ta’sir kuchayib ketadi. SHu

sababli, uzun binolar antiseysmik choklar yordamida kichik bo`laklarga (otseklarga) ajratiladi. Antiseysmik choklar ajratilgan qismlar binoning bemalol siljishiga (tebranishiga) imkon byermog`i lozim, aks holda, qo`shni qismlar o`zaro urilish natijasida konstruktsiyalari, qattiq shikastlanishi mumkin. Antiseymik choklar orasidagi masofa hamda binolarning balandligi qurilish me’yorlarida belgilab qo`yilgan. Umuman, seysmik kuchlar miqdorini kamaytirish uchun bino konstruktsiyalarining vaznini kamaytirish lozim. Buning uchun konstruktsiyalarni ko`ndalang kesimini uning mustahkamligiga zarar yetkazmaydigan qilib kichraytirish, konstruktsiyalar uchun yengil matyerialdan foydalanish zarur. Binoning ustivorligini oshirish maqsadida, og`irlik markazini iloji boricha pastga tushirish, buning uchun binoning yuqori qismlarini yengil matyerialdan ishlash, og`ir jihozlarni pastki qavatlarga ko`chirish yo`li bilan yerishsa bo`ladi. Seysmik xududda barpo etiladigan binolar asosiy yuk ko`taruvchi konstruktsiyalarning xiliga qarab quyidagi guruhlarga ajratiladi. Devorlari yuk ko`taruvchi binolar (g`isht yoki tosh devorli. yirik blokli, yirik panelli, yaxlit beton elementlardan tashkil topgan yig`ma binolar ham shu guruxga kiradi. Bikr diafragmalari va sinch oralig`i tuldirgichlari seysmik kuchlarni kabul qilishda ishtirok etadigan sinchli binolar. Seysmik kuchlarni qabul qilishda sinch ishida kam ishtirok etadigan osma panelli sinchli binolar, devorlari o`z og`irligini o`zi ko`tarib turadigan sinchli binolar ham shu toifaga kiradi. G’isht devorli binolarda qo`llaniladigan antiseysmik choralar, bir tomondan zilzila jarayonida alohida konstruktiv elementlarning birgalikda ishlashini ta’min etish maqsadida, ular orasidagi bog`lanishlarni kuchaytirishga, ikkinchi tomondan, yuk ko`taruvchi konstruktsiyalarning o`zini mustahkamligini oshirishga qaratilgan. Hozirdagi ko`p bo`shliqli yig`ma temir-beton yopmalari gorizontal diafragma rolini o`ynab, seysmik kuchlarni yuk ko`taruvchi konstruktsiyalarga (devorlarga) taqsimlaydi. G’isht devorli binolarda bo`ylama va ko`ndalang devorlarning tutashuv yerlari, choklari nozik joy hisoblanib, ikki yo`nalishdagi devorlarni bir- biridan ajratishga intiluvchi zo`riqishlar shu yerlarga to`planadi. Ikki yo`nalishdagi

devorlarning bog`lanishini kuchaytirish maqsadida tutashuv yerlaridagi gorizontal choklarga sim to`r yotqiziladi. Sim to`rlardan tashqari temir-beton antiseysmik kamarlardan keng foydalaniladi. Bunday kamarlar barcha bo`ylama va ko`ndalang (ichki va tashqi) devor bo`ylab yotqizilib har bir qavatning shipi balandligida yotqiziladi; devor va yopmalar bilan chambarchas bog`lanishni mustahkamlaydi, devorlarni o`z tekisligida mustahkamlikni oshiradi, yopmalarning bikrligi va yaxlitligini ta’minlashga yordam beradi. G’isht devorlar mo`rt matyerialdan tashkil topganligi uchun, zilzila kuchlariga bo`lgan qarshiligi, temir-beton konstruktsiyalariga nisbatan pastroq bo`ladi. Ana shunga asoslanib, g`isht devorlarni tiklashda devor orasiga vertikal yo`nalishda temir-beton elementlar-o`zaklar (syerdechnik) qo`yilib, kompleks konstruktsiya hosil qilishni mutahassislar maqsadga muvofik deb hisoblaydilar. Yuk ko`taruvchi g`isht devorlar ostiga lentali poydevorlar qurish maqsadga muvofiqdir, agar poydevorlar yirik bloklardan tiklansa, u holda bloklarni bir-biriga tishlatishga alohida e’tibor byermok zarur. Seysmik xududlarda ham poydevor uchun noseysmik xududlarda qo`llaniladigan matyeriallardan foydalaniladi. Silliq chag`irtoshlar esa, faqat 7 ballgacha mo`ljallangan xududlarda balandligi 5 m gacha bo`lgan 1 qavatli binolarda ishlatish mumkin. Agar devorlar ustinsimon bo`lsa, u holda ularning barchasi uzluksiz temir-betondan ishlangan to`siq yordamida o`zaro tutashtiriladi. Yirik blokli binolar seysmik mustahkamligini ta’minlashga qaratilgan umumiy talablar xuddi g`ishtli binolar uchun qo`yilgan talablar kabi bo`ladi. Zilzila kuchlariga qarshilik ko`rsatishda, barcha bloklarning baravariga ishlashini ta’minlovchi konstruktiv choralar hamda yopmalarning roli benihoyat katta. Yirik blokli binolarning seysmik mustahkamligini ta’minlaydigan choralardan biri blok qirg`oqlarida vertikal armatura qo`llash usulidir. Vertikal armatura uchun sarbasta (pyeremichka) bloklarda mahsus teshiklar qoldiriladi. Armatura o`tkazilgandan so`ng o`yilgan novlar betonlanadi. Armatura sinchlari blokka mahkamlangan ushlagich (skoba) larga payvandlanadi. Yirik panelli binolarning vaznining yengilligi (g`isht devorga nisbatan 1,2-2 baravar yengil) devor matyeriallarining mustahkamligi, yuk ko`taruvchi

konstruktsiyalarning soddaligi va ularni rejada birdek tarqalishi, seysmik xududlarda ham kengroq ishlatilishga imkon beradi. Poydevorlar yaxlit yoki yig`ma -betondan ishlanib, binoning ostki devorlari poydevor yoki yer to`la devorlaridan chiqib turgan armaturalarga mahkamlanadi. Seysmik xududlarda qo`llaniladigan tashqi devor panellarining konstruktsiyasi bir va uch qatlamli bo`lishi mumkin, ular fazoviy sinch ko`rinishida ishlangan qo`sh armatura bilan kuchaytiriladi. Sinchli (sinch) imoratlar O`rta Osiyoda juda qadim zamonlardan byeri qo`llanilib kelinadi. Sinchlar yakka tartibli uy-joy qurilishida yog`och matyerialdan ishlangan. Sinchlarning zilzilalarga bardosh berishi ko`p marotaba tasdiqlandi va hozirda ham bu g`oya dadillik bilan ishlatilmokda. Zamonaviy binolarda sinchlar - mustahkam metall va temir - betonlardan tayyorlanmoqda. Seysmik xududlar uchun mo`ljallangan sinch binolarning hisoblash va loyihalash printsiplari noseysmik xududlar binolari kabidir, farqi shundaki, seysmik xududlarda qad ko`taradigan binolar, odatdagidan tashqari, seysmik kuchlar ta’siriga ham hisoblanadi hamda shunga yarasha konstruktiv chora tadbirlar belgilanadi. Bino sinchi ustun (kolonna), to`sin (rigel’) va binoyopmadan tashkil topib o`zaro mahkam biriktirilgan yagona, bir butun fazoviy sistema hosil qiladi. Elementlar vertikal, hamda gorizontal (seysmik) kuchlarni o`ziga qabul qiladi. Sinchlar orasiga devor uriladi. Devorlar sinch ishida, u yoki bu darajada ishtirok etadi. Devor konstruktsiyasining xiliga va uni sinch bilan biriktirilish uslubiga qarab sinchli binolarning hisoblash sxemalari turlicha bo`ladi. Inshootlarning seysmik mustahkamligi ularni to`g`ri hisoblash va to`g`ri loyihalashgagina bog`liq bo`lib qolmay, ko`p jihatdan qurilish montaj ishlarining sifatiga ham bog`liqdir. Bino loyihasi a’lo darajada bajarilgan bo`lishiga qaramay, qurilish ishlari sifati past bo`lsa, u holda bino zilzila ta’siriga bardosh bera olmaydi. G’isht devorli binolarda yuk ko`taruvchi elementlarning mustahkamligi g`isht va qorishmaning sifatiga shuningdek g`isht bilan qorishmaning birikishiga bog`liq. Biroq amalda ko`pincha g`isht devorlarning mustahkamligi me’yordagidan ancha past bo`lgan. Masalan: Toshkent, Nazarbek va Gazli

zilzilalarida shikastlangan va buzilgan bino devorlarning mustahkamligi me’yordagidan ancha past bo`lgan. Devorlarning aksariyatida g`isht bilan qorishma bir-biriga yaxshi yopishmagan, ayrim binolarda qorishmaning siqilishiga bo`lgan mustahkamligi 5,0 MPa o`rniga bor yo`g`i 1,0-1,5 MPa ni tashkil etgan. Qurilayotgan binolar ustidan olib borilgan sinovlar g`isht bilan qorishmaning birikishi loyihadagidan 4-5 marta kam ekanligini ko`rsatadi. Yirik blokli binolarda gorizontal choklarni qoidaga amal qilgan holda, bajarilishi muhim ahamiyatga ega. Bloklar orasidagi montaj choklarining sifati yetarli darajada bo`lmasa, ustki bloklarning ostki bloklarga tayanish yuzasi kichrayib, devorning siqilishga bo`lgan mustahkamligi kamayib ketadi, ichki va tashqi devor bloklari tutashadigan joyga qo`shimcha armatura qo`yiladi, natijada tutashmaning mustahkamligi ortadi. Temirbeton sinchli binolarning elementlari tutashadigan joylari plastik deformatsiya hosil qiladigan qilib ishlanishi zarur. Bino va inshoot seysmik mustahkamligi ko`p jihatdan inshootning ustidagi gruntga bog`liqdir. Agar gruntlar bo`sh bo`lsa, cho`kuvchan, bir jinsli bo`lmasa, seysmik kuchlar ta’sirida bino buzilishi mumkin. Bino zaminini mustahkamlash quyidagi usullar bilan amalga oshirilishi mumkin: gruntni shibbalash, kimyoviy usullar bilan mustahkamlash, tsement bilan qotirish, silikatlash, yer osti suvlar sathini pasaytirish. Agar zamin gruntlari nosoz bo`lsa, u holda qoziq poydevorlardan foydalanish yoki butun temirbeton plitalar bilan qoplash tavsiya etiladi. Qurilish-montaj ishlarini me’yor va qoidalariga to`la amal qilingan holda tashkil etish, asosida inshootlarning seysmik mustahkamligini ta’minlashiga yerishish mumkin. Zilzila sodir bo`lishini oldindan bashorat qilish Hozirgi vaqtda zilzilani oldindan aytish va ehtiyot choralarini ko`rish maqsadida juda keng miqyosda seysmik, muhandislik-geologik, geofizik, tektonik, gidroximik, matematik usullar yordamida ilmiy-tadqiqiot ishlari olib borilmoqda. Ana shu olib borilayotgan ilmiy-tadqiqot ishlari natijasida seysmik rayonlashtirish

xaritalari tuzilgan bo`lib, bu xaritalarga qarab mamlakatimizning qayerida va qanday kuchda zilzila bo`lishini aniq bilishimiz mumkin. Seysmik mikrorayonlashtirish xaritasi, birinchidan, zilzila vujudga keltiradigan «o`choq»-gipotsentrning joylashish holatini va zilzila sodir bo`ladigan joy-epitsentrda silkinishlarning takrorlanish xaraktyeri, intensivligi to`g`risida uzoq yillar mobaynida seysmik asboblar yordamida kuzatish natijasida olingan xulosalarga asoslanib, ikkinchidan, o`sha hududning muhandislik-geologik nuqtai nazaridan tutgan o`rniga, ya’ni tog` jinsi qatlamining kimyoviy, mineralogik tarkibiga, fizik-mexanik xossalariga, yer osti suvlari sathining fasllar davomida o`zgarib va jarayonlarning qay darajada tarqalganligiga hamda ana shu hodisalarning hozirgi vaqtdagi rivojlanish xaraktyeriga qarab, uchinchidan, yerning ustki qobig`ini tashkil qilgan, ya’ni turli inshootlarga zamin hisoblangan lyoss jinslar, qum, shag`al tosh va boshqalarning yoshi jihatidan fizik-mexanik xususiyatlariga ko`ra, o`ziga xos tog` jinslarida (granit, bazal’t, ohaktosh va h.k.) sun’iy tebranishlar hosil qilinib va ana shu tebranishlarni avval seysmik asboblar yordamida olingan tabiiy tebranishlar bilan taqqoslash va yuqorida aytib o`tilgan tog` jinslarining yer qimirlash kuchini oshirish yoki kamaytirishda ko`rsatadigan ta’sirini o`rganish asosida tuziladi. SHuni aytish kerakki, tekshirishlar natijasida aniqlanishicha, zilziladan nam lyoss tog` jinslari (yer osti suvlari 1-7 m chuqurlikda joylashganida) ustiga qurilgan imorat, quruq lyoss tog` jinslar ustiga qurilgan imoratlarga qaraganda ko`proq talafot ko`rar ekan. SHunga o`xshash, lyoss tog` jinslari, qum shag`allar ustiga qurilgan imorat va inshootlarga qaraganda, qattiq tog` jinslari-granit, bazal’t, ohaktosh ustiga qurilgan imoratlar zilzilaga ko`proq bardosh berar ekan. SHu sababli nam lyoss tog` jinslari tarqalgan hududda haqiqiy yer qimirlash kuchi 7 ball bo`lsa, bu jinsning namligi tufayli yer qimirlash kuchi bir qancha ortib ketib 8, ba’zan 9 ballga yetar ekan.

Zilzila bo`lishini oldindan aytib berish masalasi hali to`liq hal qilinmagan. Bu masalaning murakkabligi yer qimirlashni vujudga keltiradigan «o`choq»- gipotsentrning nihoyatda kishilar ko`zidan yashiringanligida, ana shu «o`choq»da yig`ilgan va yer silkinishiga olib keladigan enyergiyaning yig`ilishi va sarf bo`lishi qonuniyatlarini chalkashligida hamda yer qimirlashning Quyosh radiatsiyasiga, oyning tortish kuchiga qanchalik moyil yoki moyil emasligini hal etilmaganligidadir. Ammo olimlarimiz zilzilaning sir-asrorini o`rganish, uning ro`y berishini oldindan aytib berish, tabiatni tadqiq etish borasida salmoqli natijalarga yerishmoqdalar. SHuni aytish kerakki, O`zbekistonda zilzila darakchilarini izlash borasidagi tadqiqotlar 1966 yilgi Toshkent yer qimirlashidan keyin, ya’ni Seysmologiya instituti barpo etilganidan so`ng ancha rivoj topdi. Mazkur institutda keyingi paytda olib borilgan izlanishlar, xususan, zilzila markazlarining ko`chib yurish xususiyatlarini, shuningdek, yirik seysmik hodisalar sodir bo`lishining taqriban 40 yillik davriyligini aniqlash imkonini beradi.

Bu institutning dasturlaridan biri zilzila darakchilarini bevosita izlashdan iborat bo`lib, uning mohiyati zilzila vaqtida ro`y beradigan jarayonlarni seysmik, tartibi, zilzila markazlari dinamikasi, geofizik maydonlar, shu jumladan seysmik, magnit, elektr, gravitatsion maydonlarning vaqt davomidagi o`zgarishlari, gidrogeologik hamda geoximiyaviy jarayonlar, yer yuzasining sust deformatsiyasi hamda qiyalanishi va boshqa tabiiy hodisalarni o`rganishdir. Institut xodimlari va bir gurux olimlar birgalashib ish olib borish chog`ida yer osti silkinishlari bo`lib turganida va bunday silkinish boshlanishidan oldin ma’lum vaqt mobaynida minerallashgan suvning gaz-ximiyaviy tarkibi anchagina o`zgarishini aniqlashdi. Jumladan, suvda geliy, radon, argon, uran, ftor kontsentratsiyasi oshadi, ularning izotop tarkibi o`zgaradi (5.9-rasm). Bu olimlarning zilzila bo`lishini oldindan aytgan taxminlarining ko`pchiligi tasdiqlandi. Masalan, 1976 yil 19 martdagi taxminni shu yilning 21 martida Talasda yuz byergan zilzila, 4 apreldagi taxminni 8 apreldagi va 14 martdagi taxminni 17 maydagi Gazli zilzilasi tasdiqladi. AQSH geologiya xizmatining vakili doktor Jeyms O`nil 1976 yil may oyida O`zbekiston FA seysmologiya institutiga kelgan edi. Unga Gazlida yer osti suvi tarkibida radon miqdori keskin oshib ketganligini, shuning uchun yaqin kunlarda kuchli yer qimirlash bo`lishini aytishdi. Ammo Jeyms O`nil bunga ishonmadi. 17 mayda esa u Buxoro shahrida 9 balli Gazli yer qimirlashini o`z boshidan o`tkazdi. 1978 yili sobiq Ittifoqdagi Ixtiro va kashfiyot ishlari davlat qo`mitasi a’zolari Toshkent va Moskva olimlarining bu sohadagi ishlarini ko`rib chiqib, uni kashfiyot deb topdi. Olimlardan G’.O. Mavlonov, A.N. Sultonxo`jaev, L.A. Hasanova, Xitarov, V.I. Ulomov, L.V.Gorbushina, V.G.Timinskiy, A.I. Spiridonov shu kashfiyot mualliflaridir. Xozirgi davrda zilzila darakchilarini aniqlash bo`yicha quyidagi asosiy yo`nalishlar belgilangan: -Rus, amyerikalik va Yangi Zelandiyalik olimlar tomonidan yer silkinishi kutilayotgan hududdan seysmik to`lqinlarning o`tishida ularning tarqalish tezliklarining o`zgarishini kuzatishlari orqali. Bo`ylama va ko`ndalang to`lqinlarning

tezliklari nisbati (1,75-1,8 marta) odatda doimiy hisoblanadi. Agar, gruntlar zo`riqqanlik holatida bo`lsa, u holda bu nisbat taxminan 15% ga kamayadi. Tojikistonning Garma hududi misolida kuzatilishicha, kuchli zilziladan oldin ushbu nisbatlar kamaygan, ma’lum vaqt davomida kichik bo`lib turgan, kuchli yer silkinishi oldidan o`zining avvalgi qiymatiga qaytgan; -O`zbekiston olimlarining kuzatishicha, yer silkinishidan oldin radon tarkibiga ega bo`lgan 1,5-2 km bo`lgan chuqurlikdagi yer osti mineral suvining radioaktivligi ortishi mumkin; -bir-biridan bir necha kilometr oralatib gruntga qoqilgan elektrodlar orasidagi elektr qarshilik kuchlarining o`zgarishi natijasida grunt g`ovaklaridagi suyuqliklar tarkibini baholash orqali; -yer osti silkinishlari statistik ma’lumotlarini qayta ishlash orqali; -hududdagi deformatsiyasi kuzatilayotgan nuqtalararo masofani o`lchash asosida aniq vaqt oralig`ida yig`ilgan deformatsiyalarni kuzatish orqali. Ushbu kuzatishlar AQSH, Yaponiya va Yangi Zelandiyada olib borilgan; -ushbu mamlakatlar tomonidan suv toshqini, turli meteorologik omillar va hatto qo`shni planetalardagi geomagnit maydonlarni ta’sirini (masalan, Yaponiyada har 5-10 yilda ushbu holat bo`yicha tasvirga olib turiladi) zamin qatlamidagi bosimlarni o`zgarishini kuzatish orqali; -Yaponiyada olib borilgan izlanishlar asosida yer satxi qiyaligining o`zgarishini maxsus qiyalik o`lchovchi asboblar yordamida kuzatish orqali; -qush va hayvonlar, shuningdek, suv orqali seysmik to`lqinlar o`tganda baliqlarning tovush va titrash ta’siriga sezgirligini kuzatish orqali. Lekin, qachonki yer silkinishgacha birinchi ogoxlantirish qilingan bo`lsa, boshqacha aytganda bir necha kun oldin yoki to`g`ridan-to`g`ri seysmik to`’sirdan oldin zilzila sodir bo`lishi xaqida bashorat qilinsa amalda undan foydalanilgan bo`ladi. Va nihoyat, bashorat qilishning aniqligi xususida. U to`g`ridan-to`g`ri aholi yashaydigan hududning yetarli hayot faoliyati bilan bog`liq. Boshqacha aytganda, aholini birichi ehtiyojlar uchun zarur bo`lgan maxsulotlar bilan

ta’minlanishi, sug`urta tizimini shakllantirish va zilzila asoratlarini bartaraf qilishga oid tadbirlar ishlab chiqilishi zilzilani bashorat qilinishi bilan bog`liq. Agar zilzilani bashorat qilish hali yetarli darajada o`rganib chiqilmagan ekan, lekin uni dastlabki elementi-zilzila sodir bo`lishining takroriyligi amaldagi me’yoriy xujjatlarda o`z aksini topgan.

Adabiyotlar: 1. R.E.Eshboev, M. SH. Rahimboboeva Geologiya, mineralogiya va petrografiya asoslari. O`quv qo`llanma Toshkent-2011 2. I.Ergashev. «Muhandislik geologiyasi va gidrogeologiya», T., «O‘qituvchi», nashriyoti, 1990.- I.Ergashev. «Muhandislik geologiyasi asoslaridan amaliy mashg‘ulotlar», T., «O‘qituvchi » nashriyoti, 1992. 3. M.Z.Nazarov. «Muhandislik geologiyasi va atrof-muhitni muhofaza qilish», T., « O‘zbekiston » nashriyoti, 1994.-200 bet. 4. V.Yunusov. «Injenyernaya geologiya», T., «O‘qituvchi», 1994.-300 str. 5. Ananev V.I., Korobkin V.I. «Injenyernaya geologiya», Iz - vo «Vo‘sshaya shkola», M., 1973. 6. S.Zoxidov. «Muhandislik geologiyasi», T., «O‘qituvchi», 1988.-280 bet 7. Islomov O.I., SHoraxmedov SH.SH. Umumiy geologiya. «O‘qituvchi» nashriyoti, T.,1971. 8. Craig R.F. Craigs soil mechanics. -Formerly Department of Civil Engineerring University of Dundee, -UK.London: 2004 9. Lange O.K. Gidrogeologiya. Iz - vo « Vo‘sshaya shkola», M., 1969.

O'xshashlar

Yerning sirtqi kuchiga bog`liq bo`lgan geologik hodisalar

Geologik hodisalar. Endogen va ekzogen geologik hodisalari va ularning ahamiyati. Endogen geologik jarayonlar

Geologik hodisalar. Endogen va ekzogen geologik hodisalari va ularning ahamiyati. Endogen geologik jarayonlar

Geoxronologiya va geologik yosh haqida ma'lumot

Geologik jarayonlar haqida umumiy ma'lumotlar. Nurash jarayonlari