Yer resurslar va ulardan samarali foydalanish muammolari

Yer resurslar va ulardan samarali foydalanish muammolari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

93.5 KB

Ko'chirib olish

YerYer resurslarresurslar vava ulardanulardan samaralisamarali foydalanishfoydalanish muammolarimuammolari Reja: 1. Yer resurslari haqida tushuncha. 2. Dunyo yer resurslari. 3. Yer (tuproq) boniteti va kadastri. 4. Yer resurslarini muhofaza qilish.

Tabiiy resurs deb inson hayoti va faoliyati davomida bevosita foydalanayotgan barcha turdagi tabiiy ne'matlarga aytiladi.(Mineral yer, suv, o`simlik, kosmik kabi turli xil boyliklarni o`z ichiga oladi). (Qayumova boshq. 2002, 15 b). Yer resurslari ham, tabiiy resurslar qatoriga kiradi. U xalq xo`jaligi tarmoqlarini, axolini joylashtirishda hududiy asos hisoblanadi. Qishloq xo`jaligida esa ishlab chiqarish vositasidir. Yer yuzasidagi quruqlikning (Antarktidadan tashqari) 133,9 mln km 2 maydoni yer fondi hisoblanadi. Shundan qishloq xo`jaligi yerlari 35% (shudgor, o`tloq, yaylov) o`rmon va butazorlar 30%, aholi manzilgohlari, sanoat, transport majmualari 3% egallaydi. (GES, 1988) Yer resurslariga, turli maqsadlar uchun yaroqli bo`lgan tabiiy –tarixiy xususiyatlarga ega bo`lgan hudud kiradi. Hozirgi kunda yer fondining umumiy hajmi 13,4 mlrd gektar (yaroqli yerlar). Shulardan insoniyatga faol xizmat qiladigan (kx yerlari) jaxon yer fondini 34% tashkil qiladi. Shundan ishlov beriladigan yerlar 11% va o`tloq, yaylovlar 23% ni tashkil qiladi. Bundan ishlov beriladigan, ekin eqiladigan yerlar zarur oziq–ovqat vositalarini 88%, o`tloq va yaylovlar esa 10% ni bermoqda. Yer fondini 30% o`rmonlar, texnogen yerlar (shahar, qishloklar, sanoat, transport tarmoqlari, turli injenerlik inshoatlari) 2% ni egallaydi. Kon foydalanadigan, butunlay unumsizerlar 34%ni tashkil qiladi. (Qayumov va boshq 2002). O`zbekistonda 1998 yilning 24 iyulida O`zbekiston Respublikasi yer resursari bo`yicha Davlat qo`mitasi tuzildi (Goskomzem). Bundan tashqari Respublika tabiatni muhofaza qilish qo`mitasi (goskompriroda) birgalikda yerdan samarali foydalanish va uni muhofaza qilish bo`yicha faoliyat ko`rsatib keladi. (goskompriroda 1988 yil tashkil qilingan)

O`zbekistonda sug`oriladigan yerlar va ularning hosildorligi (nas. Doklad, 2002) № Viloyatlar 1995 2001 2001 200 1 Jami erlar (ming ga) Shu j. Sugori - ladigan (ming ga) Jami erlar (ming ga) Shu j. Sugorila - digan (ming ga) Paxta hosild. ts/ga Bug doy ts/ ga 1 Qoraqalpog` iston 16100,2 508,1 16100 ,6 500,1 14,7 19,2 2 Andijon 452,0 280,8 430,3 271,5 34,9 71,1 3 Buxoro 4193,7 272,2 4193, 7 273,7 27,1 36,9 4 Jizzax 2048,6 292,2 2117, 8 301,0 15,3 17,5 5 Kashkadaryo 2856,8 500,6 2856, 8 504,5 20,5 18,6 6 Navoiy 10937,4 124,3 10937 ,4 124,4 27,1 34,8 7 Namangan 695,0 276,3 718,1 279,2 25,3 40,3 8 Samarkand 1677,4 374,9 1677, 1 373,1 18,0 28,6 9 Surxondaryo 2059,9 327,7 2009, 9 324,6 27,4 36,0 1 0 Sirdaryo 499,7 298,7 427,6 293,1 14,7 26,7 1 1 Toshkent 1453,0 392,8 1512, 3 389,1 26,2 35,9 1 2 Fargona 722,2 357,2 714,7 356,6 27,5 37,6 1 3 Xorazm 682,0 269,7 681,6 275,9 - 36,0 1 4 Toshkent shaxri 30,0 5,1 32,1 6,3 - -

1 5 Respublika bo`yicha 44457,9 4280,6 44410 ,5 4273, 8 23,3 32,2 Izoh : Respublikadagi 2001 yilda 3268 ming ga yer ekilgan, shundan 1452 ming ga (44,4%) donli, dukkakli 1255 ming.ga(38,4), yem-xashak 308 ming.ga (9,4%), shu jumladan beda 165 ming.ga (5,0%) maydon va ularning hosildorligi jadval tarzida berilgan. Yer (tuproq)larning sifat ko`rsatgichlari joylarda farq qiladi. Tuproqlar unumdorligini baholash va tuproqlardan samarali foydalanish maqsadida tuproqlar bonitirovkasi va kadastirini ishlab chiqish joriy qilingan. Tuproq bonitirovkasiga –yerlarni baholash ishlarini dastlab V.V.Dokuchayev boshlab bergan. Uni amalda V.V.Dokuchayevning shogirdi N.M.Sibirsev rivojlantiradi. U 1900 yilda tuproqshunoslik bo`yicha o`quv qo`llanmasi yozadi va uning bir bobini tuproqlar bonitirovkasiga bag`ishlaydi. Bonitirovka lotincha – bonitas – «yaxshi sifatlilik» ma'nosiga ega. Tuproq bonitirovkasida tuproqning barcha sifat ko`rsatkichlari inobatga olinadi. O`zbekistonda tuproq bonitirovkasi uchun 100 balli shkala qabul qilingan. Qulayroq bo`lishi uchun 100 balli shkala (sug`oriladigan yerlar uchun) 10 sinfga bo`lib o`rganiladi. Bunda paxtadan olinadigan hosil miqdoriga tayangan xolda ish tutiladi.

Buxoro viloyati tumanlari bo`yicha tuproqlar sifati klassifikatsiyasi (ga) (Atlas O`zb.Res.yer resurslari, 2001). T / r Tumanlar O` r ta cha ball Sifa ti yomon y erlar O` rtac hadan past y erlar O` rtach a y erlar Y a xshi y erlar Eng yaxshi y erlar Jami Kadastr zonasi Sinfi, ballari, me’yoriy hosildorlik ts/ga 1 2 3 4 5 I-II, 0- 20, <12 III-IV, 21-40, 12 V-VI, 41-60, 20 VII- VIII, 61-80, 28 IX - X , 81-100 >32 1 Buxoro 56 - 3611 6843 12485 - 22939 2 Vobkent 59 - 1085 4981 9709 - 15775 3 Jondor 55 - 4896 5640 13168 - 23704 4 Kogon 51 - 3861 7063 4866 - 15790 5 Olot 55 - 5043 3526 7799 - 16368 6 Peshku 52 55 5497 4865 7137 - 17554 7 Romitan 53 - 6623 6925 7729 - 21277 8 Shofirkon 51 194 6752 7479 7257 - 21682 9 Qorak o` l 56 77 5912 5710 7516 537 19752 1 0 Q orovulbozor 42 - 4330 12023 94 - 16447 1 1 Gijduvon 62 - 1071 3337 13807 - 18215 1 2 Buxoro sh. 61 - 104 350 552 - 1006 Jami: % hisobida 53 326 0,2 48785 23,2 68742 32,6 92119 43,7 537 0,3 210509 100 Masalan, Buxoro viloyatidagi sugoriladigan yerlar sifatiga ko`ra 5 ta kadastr zonasiga ajratilgan. 1-nchi kadastr zonasiga (I-II klass tuproqlari) kiradigan tuproqlarning bonitet ballari 0-20 gacha boradi. Bunday yerlarda paxta hosildorligi 12 sga dan past (sifati yomon yerlar – 2%)

II-nchi kadastr zonasiga (III-IV klass tuproqlari) kiradigan tuproqlarning bonitet ballari 21-40 ballgacha baholanadi. Paxtaning me'yoriy hosildorligi 12 sga ni tashkil qiladi (sifati o`rtachadan past yerlar-23,2%) III-nchi kadastr zonasiga (V-VI klass tuproqlari) kiradigan tuproqlarning bonitet ballari 41-60 gacha bo`ladi. Paxta hosildorligi esa 20 sga (sifati o`rtacha yerlar- 32,6%). IV-nchi kadastr zonasi (VII-VIII klass tuproqlari) kiradigan tuproqlarning bonitet ballari 61-80 gacha bo`ladi. Paxta hosildorligi - 28 sga (sifati yaxshi yerlar- 43,7%). V kadastr zonasiga (IX-X klass tuproqlari) kiradigan tuproqlarning bonitet ballari 81-100 ballgacha bo`ladi. Paxta hosildorligi 32 sga (sifati eng yaxshi yerlar -0,3% maydonni tashkil qiladi). (Buxoroda sugoriladigan tuproqlar 56, o`rtacha ballga ega). Kadastr degan so`z fransuz tilidan olingan bo`lib codastre- reyestr, ro`yxat ma'nosiga ega. Kadastrning tarkibiy qismini, negizini tuproq botirovkasi tashkil qiladi. Demak, kadastr tuproqni bozor iqtisodiyoti nuqtai nazardan iqtisodiy baholash demakdir. Yerlarning kadastr bahosini chiqarganda uning boniteti hisobga olinishi bilan bir qatorda, ayni joyning suv manbalariga, markaziy rayonlarga qulaylik darajasi hisobga olinadi va bahosi chiqariladi, aholiga mulkdorlarga sotilishi mumkin. Tuproqlarni muhofaza qilish, ularning kambag`allashuvidan asrab-avaylash eng dolzarb masalala. Chunki har yili dunyo bo`yicha 6-7 mln.ga yer eroziya tufayli nobud bo`lmoqda va 1,0-1,5 mln. gektar yer maydonlari botqoqlanish va sho`rlanish tufayli ishdan chiqmoqda. Buxoro viloyatida sugoriladigan 229,2 ming gektardan atigi 24,0 ming gektari (10,5 %) sho`rlanmagan xolos. Qolgan yerlar (89,5%) turli darajada sho`rlangan. Shu sababli Buxoro viloyatida har yili 60 ming tonna paxta hosili kam olinadi. Buni ustiga tuproqlarning bonitet ballari yildan yilga pasaymoqda (jadvalga qarang). Respublikada sugoriladigan yerlarning bonitet ballari 1990 va 1999 yillar orasida 58 dan 55 ga tushgan. Samarqand,

Farg`ona viloyatlarida 10 ballga kamaygan. Buxoro viloyatida esa bu ko`rsatkich 5 ballni tashkil qiladi. Tuproq umumxalq boyligi, uni ko`z qorachigidek asrash lozim. Xalq bekorga «Barcha boyliklarning otasi mexnat, onasi esa yer» demagan. «Er yigit yer sotmaydi, yer sotsa er bo`lmaydi» degan maqol ham bor. Ayniksa shamol, suv eroziyasi, ikkilamchi sho`rlanishi, tuproqlarni kimyoviy ifloslanishi bu boradagi muammolardir. Tabiiy boyliklarni jumladan yer-tuproqni asrab-avaylash O`zbekiston Konstitusiyasida har bir fuqaroning burchi ekanligi qayd qilingan. O`zbekiston sug`oriladigan yerlarning sifat o`zgarishi ball boniteti hisobida, 100 balli shkala bo`yicha*. t /r Viloyatlar 1990 1999 Farq 1 Qoraqalpog`iston R. 44 41 3 2 Andijon 60 60 - 3 Buxoro 58 53 5 4 Jizzax 53 50 3 5 Kashkadaryo 54 51 3 6 Navoiy 59 52 7 7 Namangan 66 59 7 8 Samarkand 67 57 10 9 Surxondaryo 68 60 8 1 0 Sirdaryo 53 49 4 1 1 Toshkent 66 59 7 1 2 Fargona 66 56 10 1 3 Xorazm 54 54 - Respublika bo`yicha 58 55 3 * Na t sionaln i y doklad 2002 g. Qo`shimchalar: K.G`afurov (1976) Qorakul vohasidagi sug`oriladigan tuproqlarda: kam sho`rlangan tuproqlarda 35-40 tga urtacha sho`rlangan tuproqlarda 70-210 t/ga

kuchli sho`rlangan tuproqlarda 150-370 tga sho`rxoqlar tarkibida 400-800 t/ga mineral tuzlar borligini qayd qiladi. O`zbekistonda cho`l qumli tuproqlar va qumlar 13,8 mln. gektar maydonga ega. Bu barcha yerlarning 30,6 % ni tashkil qiladi. (Rafiqov, 1988). «O`rta Osiyo - gidrotermik keskinliklar va rangbarang tuproq qoplamiga ega bo`lgan o`lka» (I.Stepanov, avtoreferat,1970,37b.) Respuklikada 1993-1996 yillarda 1 ga yerga o`rtacha qilingan suvning miqdori: Samarqand viloyatida 7,1ming m 3 ga, Jizzaxda 7.3 ming m 3 ga, Sirdareda 7.9 ming m 3 ga, Xorazmda 15.5 ming m 3 ga, Qoraqalpog`istonda 13.2 ming m 3 ga, Buxoro viloyatida 12.1 ming m 3 ga.

Adabiyotlar: 1. Abdullayev A., Maqsudov A. Tuproqshunoslik asoslari va tuproqlar geografiyasi. Toshkent “O`qituvchi”, 1988, 144 b. 2. Dobrovolskiy V.V. Geografiya pochv. Moskva. «Prosveщenie», 1968, 350 str. 3. Klimberg N.V. Pochvы pustыnnoy zonы Uzbekistana. Tashkent, “Fan”, 1974, 298 str. 4. Miraxmedov X., Mirsuyunov M. Tuproqshunoslikdan amaliy mashg`ulotlar. Toshkent “O`qituvchi”, 1976, 156 b. 5. Pankov M.A. Pochvovedenie. Tashkent. “Ukituvchi”, 1970, 512 str. 6. Tursunov L. Tuproq fizikasi, Toshkent “Mehnat”, 1988, 224 b. .

O'xshashlar

Yer osti suvlarining kelib chiqishi va tasnifi. Yer osti suvlarining fizik xususiyatlari va kimyoviy tarkibi. Yer osti suvlari dinamikasi

Yer osti suvlari va muzliklarning geologik ishi

Yer osti suvlarining kelib chiqishi va tasnifi

Dengiz, ko`l va botqoqliklarning geologik ishi yer osti suvlari va muzliklarning geologik ishi

Effuziv magmatizm. Vulkanizm metamorfizm va metamorfik tog jinslari yer kobigida sodir buladigan tektonik harakatlar