Карст ғорларини ҳосил бўлишидаги асосий жараёнлар - Geologiya - Referatlar

Карст ғорларини ҳосил бўлишидаги асосий жараёнлар

Yuklangan vaqt:

16.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

63 KB

Ko'chirib olish

КАРСТ ҒОРЛАРИНИ ҲОСИЛ БЎЛИШИДАГИ АСОСИЙ ЖАРАЁНЛАР Ер шарида ғорлар жуда кенг тарқалган бўлиб, улар инсоният тарихида маданиятни биринчи марта вужудга келган масканлиги билан муҳим аҳамиятга эга. Чунки инсон дастлабки даврларда ўз қароргоҳларини ғорларда барпо этган. Масалан, Сурхондарё вилояти Бойсун тоғларининг Завталашсой водийсидаги Тешиктош ғорида (1938 й) неандертал 8-9 ёшли боланинг бош суягини ва иш қуролларининг топилиши республикамиз ҳудудида тахминан 35 минг йиллар олдин ҳам одамлар яшаганликларидан далолат беради. Бундан ташқари ғорларда қадимги аждодларимиз томонидан ғор деворларига турли шакллар, ёзувлар ва расмларнинг чизилганлиги инсоният маданиятини ривожланишида ғорларнинг аҳамияти катта эканлигини билдиради. Ер қаърида ҳар хил йўналиш бўйлаб тарқалган ва одам кириши мумкин бўлган ер ости бўшлиқлари ғор дейилади. Ғорларнинг ҳосил бўлишида табиий жараёнларнинг роли катта. Ғорлар жуда мураккаб геологик жараёндир. Ғорларни карстшунослар ўрганган ва спелеология фани юзага келган. Спелеология-лотинча бўлиб, Spulinsa – ғор деган маънони беради. Бу ном фанга француз олими Е.Ривера томонидан (1890 й) киритилган. Бу фан ғорларнинг ландшафтини ўрганади. Ўрта Осиёда карст ғорлари кенг тарқалган бўлиб, уларга қизиқиш қадимдан бошланган. Ҳозирда Ўрта Осиёда 1800 дан зиёд ғорлар борлиги аён, шулардан Ўзбекистонда 1000 га яқин ғорлар бор. Табиий ғорлар турли табиий жараёнлар, яъни сув, шамол, олов, емирилиш, ўпирилиш ва бошқалар таъсирида ер остида ҳосил бўлади. Айниқса ер ости ва ер усти сувларининг эрувчан жинслар, яъни оҳактошлар, доломитлар, гипс ангидрид, мергеллар, мармарлар ва турли тузларга таъсири натижасида вужудга келиб, уларни карст ғорлари деб юритилади. Карст сўзи жанубий славян тилида “қоя”, “тош” деган маънони билдиради. Еропадаги Истрия ярим оролининг шимоли-шарқида жойлашган ва оҳактошлардан

тузилган карст номли плато номидан олинган. Бу ҳудудда карст жараёни кенг тарқалган ва дастлаб шу ерда ўрганилган. Ўрта Осиёда тарқалган ғорларнинг асосий қисми полеозой даврида ётқизилган карстланувчи тоғ жинсларида ҳосил бўлган. Айниқса, тошкўмир даври оҳактошларида энг кўп карст ғорлари вужудга келган. Айнан карстланувчи жинслар кимёвий жиҳатдан бошқа ёшдаги тоғ жинсларига нисбатан жуда тоза бўлади. Сувда эрувчан кимёвий элементларнинг миқдори 98-99% ни ташкил қилади. Шунинг учун ҳам уларда фақатгина ғорлар эмас, балки карст жараёнлари натижасида ҳосил бўлган бошқа карст шакллари, карст воронкалари, понорлар, карст ёриқлари ҳам ҳосил бўлган. Понор – карст массивлари юзасидаги сувларни массив ичкарисига олиб кирувчи тор тешиклар. Ўрта Осиёда карст ғорларининг ҳосил бўлиши ва тарқалиши учун барча табиий шароитлар мавжуд бўлиб, буларнинг биринчиси бу ўлка ер усти тузилишининг жуда хилма-хиллигидир. Ҳудудда тоғ пайдо бўлиш жараёнлари турли тавсифга ва кучга эга бўлган. Ўлканинг бир ҳудуди кўтарилса, иккинчи бир ҳудуди чўкканлигини ҳозирги орографик тузилиш орқали кўриш мумкин. Кучли тектоник ҳаракатларнинг бундай тавсифга эга эканлиги карст ғорларини ҳосил бўлишида асосий омиллардан бири бўлганлиги аён. Чунки ер ости сувларининиг ҳаракат қилиши учун кўтарилган ва пасайган жойлар бир-бири билан алмашиниб туриши керак. Бу жараён эса ғор ҳосил бўлишида асосий рол ўйнайди. Эрувчан ёки карстланувчи тоғ жинслари карст тоғлари ҳосил бўлишида асосий омиллардан биридир. Сувлар эрувчан тоғ жинсларининг ёриқлари орқали қанча сув шимилса ҳам емирилиб кетмайди, аксинча ер ёриқлари аста-секин кенгайиб, натижада карст ғорларини ҳосил бўлишига сабаб бўлади. Ғорлар ҳосил бўлишида тоғ жинсларининг тектоник ҳаракатлар натижасида дарз кетиши уларни майдалаб, ёриқлар минтақасини келиб чиқишига олиб келади. Ёриқлар орқали эса тоғ массивларига сувлар кира бошлайди. Демак, ғорларнинг ҳосил бўлишида нафақат эрувчан тоғ

жинслари балки ёриқларнинг мавжудлиги ҳам зарурдир. Дарз кетган минтақалар ер тубига чуқур кириб боради. Шунинг учун ҳам ер юзасидан катта чуқурликларда ер ости бушлиқлари, яъни “кўр” ғорлар ҳам пайдо бўлади. Бундай ғорларни махсус геофизик асбоблар орқалигина аниқлаш мумкин. Бундай кўр ғорлар Ҳисор тоғларининг жануби-ғарбий тармоқларида нефт ва газ қидириш ишлари олиб борилган пайтда аниқланган. Ўрта Осиё тоғларида ғорларнинг кўпчилиги кичик сойлар ёнбағирларида жойлашган. Бунинг сабаби дарёларда сувнинг сарфи кўп бўлганлиги учун ернинг остини кичик сойларга нисбатан тез ювиб кетади. Кичик сойлар ёнбағирларида эса ер ости сувлари йўналишини ўзгартирмай ҳаракат қилади ва ғорлар ҳосил бўлишига сабабчи бўлади. Ғорлар ҳосил бўлиши учун ёғин-сочин мўл бўлиши шарт. Ўрта Осиёнинг тоғли қисмида йиллик ёғин-сочиннинг миқдори 1000-1500 м га етади. Бундай миқдордаги ёғин-сочин ғорлар ҳосил бўлиши учун етарлидир. Ўрта Осиёнинг чўл ва дашт қисмларида эса ёғин-сочиннинг миқдори 100-300 мм ни ташкил қилади. Чўлда ёғин асосан қиш, баҳор, куз фаслларида бўлганлиги сабабли кам буғланади. Натижада бу ҳудудда ҳам ғорларни пайдо бўлишига олиб келади. Юқорида таъкидлаганимиздек табиий сувларнинг роли ғор ҳосил бўлишида муҳим аҳамиятга эга. Денгиз ва кўл сувлари ҳам карст ғорларини ҳосил бўлишида асосий омилларидан биридир. Ҳисор тоғларининг жануби-ғарбий тармоқларининг тизмаларида карст ғорлари ҳосил бўлиши учун қулай шароит юра даври ётқизилган карбонат тоғ жинслари таркибида ҳам тез эрийдиган кимёвий элементлар кўп, ҳамда галоген тоғ жинсларининг карстлашиши натижасида, асосан иқлимнинг қўрғоқчилиги ва тектоник ҳаракатлар сабабли ҳосил бўлган. Булардан ташқари ғорларнинг ҳосил бўлишида тоғ пайдо бўлиш жараёни, рельеф, иқлим ҳамда табиий сувларнинг роли катта.

ҒОРЛАРНИНГ МОРФОЛОГИК ТУЗИЛИШИ Карст ғорларининг морфологик тузилиши Ўрта Осиё ҳудудида хилма- хилдир. М.Маматқуловнинг ёзишича (1991) ғорларни морфологик тузилиши жиҳатидан ётиқ ва тик йўналишдаги ғорларга бўлинади. Ўрта Осиёда ётиқ йўналишдаги ғорлар кенг тарқалган бўлиб, уларнинг сони 1649 дан ортиқдир (1-жадвал). Бундай ғорларнинг остқи қисми ётиқ ҳолда эмас, балки кўпчилиги кириш қисмидан ичкарига томон маълум бурчак ҳосил қилиб, юқорига ёки пастга йўналган бўлади. Ҳар хил пастга ёки юқорига йўналишини ўзгартириши узун ва майдони катта ғорларга хосдир. Ўрта Осиёда 500 м дан зиёд ётиқ ғорлар ҳам бор (2-жадвал). Ётиқ ғорлар ичида бир қаватли ғорлар кенг тарқалган. Тахмонсимон ғорларнинг узунлиги 10 м дан ошмайди. Улар кенг ва баланд бўлганлигидан ичи ёруғ бўлади. Бундай ғорларга ҳайвонлар ва қушлар қишнинг совуғидан баъзида ёзнинг иссиғидан сақланадилар. Баъзи ғорларнинг кириш қисми тор аммо ичкариси кенг бўлади. Бундай ғорлар қоронғи ва ҳарорати ташқаридан паст бўлади. Бир қаватли ғорларнинг баъзилари тор аммо баланд бўлади, баъзилари эса киришдан охиригача коридорсимон кўринишга эга бўлади. Тирқишсимон ва коридорсимон ғорлар Ўрта Осиёда кенг тарқалган бўлиб, йўлаклар заллар билан алмашиниб туради. Ғорлар жойлашган районларда тектоник кўтарилишларни тинч туриш даври билан алмашинишидан кўп қаватли ғорлар вужудга келди. Тектоник ҳаракатлар натижасида ҳудуд кўтарилса, ғорлар ҳосил қилаётган ер ости сув қатламлари унинг пастки қисмини ўйиб янги ер ости сув қатламини ҳосил қилади. Натижада ғорнинг янги каналлари вужудга келади. Ушбу жараён бир неча марта такрорланишидан кўп қаватли ғорлар ҳосил бўла бошлайди. Бундай ғорларнинг юқори қавати ҳаммавақт қуруқ, сувсиз бўлиб, пастки

қаватида эса дарё ёки кўл бўлиши мумкин. Қаватлар эса тик йўналишдаги тешиклар орқали боғланади. Бундай тоғларга мисол қилиб Ҳисор тоғларининг жануби ғарбий тармоқларида Қашқадарё вилоятидаги Кўкбулоқ қишлоғидан 2 км шимолда жойлашган Каптархона ғорини айтиш мумкин. Ҳозирда Ўрта Осиёда 11 та 2 қаватли ғорлар очилган бўлиб, уларнинг умумий узунлиги 2340 м га яқиндир. Хумсон қишлоғидан 12 км шарқда жойлашган Ғарбий Тян-Шань тоғларида “Ўзбекгидрогеология ғори жойлашган. Ғор 3 қаватли бўлиб, умумий узунлиги 230 м бўлиб, у тошкўмир даврининг оҳактошларида вужудга келган. Бу ғорнинг ичида ер ости дарё ва кўллари мавжуд. Тарағай ва Говхона сойларининг сув айирғич қисмида Зарафшон тоғларининг ғарбий қисмида 3 қаватли Амир Темур ғори жойлашган. Пиёзли тоғ ғори Зиёвуддин-Зирабулоқ тоғларида жойлашган 3 қаватли ғорлардандир. Бу ғор ҳосилаларга бойлиги билан ажралиб туради. Баъзи ғорнинг оғзи бир нечта бўлади. Бундай ғорларни халқ орасида тешик ғорлар дейилади. Ўрта Осиё ҳудудида 80 дан ортиқ тешик ғорлар бўлиб, уларнинг умумий узунлиги 4425 м дан зиёд. Тоғли ҳудудларда юқоридан пастга томон тик йўналган ғорлар учрайди ва улар ғоршунослар тилида карст қудуқлари ёки шахталари дейилади. Бундай ғорларнинг деворлари тик ҳолда бўлиб, унга чуқур бўлмаса, улар карст қудуқлари, агар жудуа тик ва чуқур бўлиб баъзида унча узун бўлмаган ётиқ йўналишлар билан алмашиниб турса, карст шахталари дейилади. Ўрта Осиёда 76 та карст қудуқлари очилган бўлиб, уларнинг умумий узунлиги 1400 м га яқин. Узунлиги 30 м дан ортиқ қудуқсимон ғорларнинг рўйхати 3-жадвалда берилган. Қудуқсимон ғорларни чуқурлашиши ва кенгайиши натижасида Ўрта Осиёда карст шахталари кенг тарқалган. Тектоник ҳаракатларнинг роли натижасида тик ғорлар ҳосил бўлади.

Жаус ғори қалин мармарлашган оч кулранг оҳактошлар (девон даври) дан таркиб топган. У Тагиматмон тоғининг жанубий ёнбағрида, Жиннидарё ва Қашқадарёнинг сувайирғичида жойлашган. Ғорга кириш қисми йирик қояли ёнбағирда 1610 м баландликда Жовуз қишлоғидан 2,5 км шимолда жойлашган. Кириш қисми учбурчак шаклида бўлиб, баландлиги 8 м, кенглиги 4 м. Ғор икки қаватли бўлиб, биринчи қаватда 2 м гача пастга тушилади ва иккинчи қаватгача аста-секин кўтарилиб боради. Деворлари целиндрсимон ва конусимон шаклдаги сталактетлар билан қопланган. Сталактетларнинг узунлиги ва эни 2-3 см. Иккинчи қаватнинг узунлиги 10 м, кенглиги эса 1-1,5 м бўлиб, ғор бу ерда юпқа лой билан қопланган. Ўрта қисмида лойнинг қалинлиги 10 см га етади. Ғорнинг кириш қисми кўзасимон шаклга эга бўлиб, узунлиги 26 м. Хўжақўрғон ғори Сувсар тоғларининг шимолий ёнбағрида Жовуз қишлоғидан 15 км жануби-шарқда жойлашган. Ғорга киришда Хўжақўрғон дарёси дарасининг шарқий ёнбағрида 1700 м баландликда силур даврининиг оҳактошларидан шаклланган. Ғорнинг оғзи тўртбурчалик бўлиб, бўйи ва энига ҳам 3 м оралиғидадир. Деворлари ва шипи нотекис бўлиб, ёриқлар ва ғадир-будурлар билан тавсифланади. Ғорнинг туби 2 м кўтарилган ва ўзан шаклини олган бўлиб, йўлакнинг узунлиги 3 м, охири билан тупик билан тугайди. Йўлакнинг кенглиги 1 м дан 3 м гача, баландлиги 1-1,5 м га етади. Ғорнинг умумий узунлиги 43 м. Ғор ҳавоси нам бўлиб, доимо томчи ҳосил қилади. Ғорнинг тубида ҳайвонларнинг суяклари тўпланган. Ғор кўршапалаклар ва ҳашаротларнинг маркази бўлиб, унинг оғзи тектоник ёриқ натижасида кенгайган. Тоғ жинсларининг қатламлари горизонтал ҳолда ётқизилганлигидан деворларида токчалар тахмонсимон шаклланган. Шипи гумбазсимон бўлиб, баландлиги 12 м., киришдан 18 мдан кейин ғор камаяди, шип эса пасайиб понорлар кузатиладиган шарқий девор томон қиялашиб чўзилади. Туби бу жойда тоғ жинслари ва ҳайвонот дунёсининг органик қолдиқлари билан қопланган. Ғорнинг 11 м ичкарисида у 2 та йўлакка ажралади. Йўлакларнинг деворлари ўткир туртиб чиққан ҳосилалар ва ҳар

томонга йўналган дарзлар билан қопланган. Ғорнинг кириш қисмидан 26 м ичкарида йўлаклар яна туташади. Бу ерда ғорнинг кенглиги 10-12 м, баландлиги 6-7 м. Деворларида лентасимон қуш уялари, юқилган ва туртиб чиққан жойлар учрайди. Ғор тубида йирик ғадир-будир гипс бўлаклари бор. Ғорнинг умумий узунлиги 6-8 м. Ғорнинг шимолий қисмидан киришда катта тухумсимон варонкалар учрайди. Хавар Калон ғори (Катта яйлов) Курак тоғларининг жануби ғарбий ёнбағирда, Лангар дарёси водийсига шимол томондан кўтарилган қисмида жойлашган. Лангар қишлоғидан 40 км шимолга йўналган сўқмоқ орқали ғорга бориш мумкин. Ғор юқори юра даврининг оҳактошларида шаклланган. Ғорнинг кириш қисмида баландлиги 19 м, кенглиги 10 м. Умумий узунлиги 35 м бўлиб, охирида тор ётиқлар юқорига йўналади. Ғордан қадимда молхона сифатида фойдаланилган. Бу ерга ҳозир одамлар кам келади. Фармон ғори Оқсув дарё дарасининг жанубида, унга серсув Ғилондарёси келиб қуйиладиган еридан анча юқорида жойлашган. Унга яқин бўлган қишлоқлардан бири Ғилондан 5 км жанубда жойлашган. Ғор зич оҳактош қатламидан ташкил топган. Ғор лабиринт шаклдаги ёриқлардан иборат. Кириш қисмида йўлак кенгайиб, баландлиги 1,5 м дан 3 м га етади. Шип ва деворида учли ҳосилалар осилиб туради, уларнинг орасида қатламлараро ёриқлар чўзилиб кетган. Жанубий девордаги ёриқларнинг кенглиги 0,5 м узунлиги 1,5-2,0 м. Баъзида бу ёриқлар органик қолдиқлар билан тўлган. Ғор кенглик бўйлаб чўзилган. Киришдан 42 м ичкарида ғор параллел ҳолда 2 га бўлишади ва улар яна 3 м дан кейин қўшилади. Бу ерда ғор ғўла толар билан понор ҳосил қилган. Ғорнинг олдинги қисмида деворлар намва суд томчилаб турганлиги учун мох ва лишайниклар билан қопланган. Мироқи ғори ордовик даврининг доломитли оҳактошларида шаклланган. Ётқизиқлар горизонтал ҳолда вужудга келган. Ғорнинг кириш қисми Қорасу дарёсининг номсиз чап ирмоғи бўйида жойлашган, Мироқи қишлоғидан 4 км шимоли-шарқда. Ғор оғзи тор эни 1 м, баландлиги 1,5 м

бўлиб, олдинда кичикрок майдонча мавжуд. Бу майдонда ғадир-будир тошлар ва органик қолдиқлар учрайди. Ғор 8 м ли йўлак билан тугайди. Ғор вертикал йўналган тектоник ёриқ билан боғлиқ. Гул ғори юқори юра даврининг оҳактошларида шаклланган. Ғор Ингичка дарё бўйида, Тошқўрғон қишлоғидан 5 км шарқда жойлашган. Ғорга кириш учбурчак шаклида бўлиб, Бешнов тоғининг жануби ғарбий тизмасида Гул тоғининг жанубий ёнбағрида жойлашган. Ғорнинг асосий қисми кенглиги 10 м, баландлиги 8 м. Ғорнинг туби ичкарига қараб букилган. Шипдан тушган сув томчилари бир нечта кўлмаклар ҳосил бўлган. Ғорда 2 та грат бўлиб, гратлар тектоник ёриқлар натижасида вужудга келган. Оқтош ғори полеогеннинг доломитли, бўрли, оҳактош жинсларида шаклланган. Ғор Кичикўрадарёнинг ўзанидан 300 м юқорида Оқтош қишлоғидан 1 км шимолда жойлашган. Ғорнинг умумий узунлиги 39 м. Ғорда 4 та грат бор. Ғор қуруқ бўлиб, томчи ва оққансувнинг излари бор. Ғорда ҳайвонларнинг қолдиқлари учрайди. Морхона ғори (илонлар уйи) Оққўл дарёси водийсида Сегузар қишлоғидан 5 км шимоли-шарқида жойлашган. Ғор палеогеннинг доломитли оҳактошларида, горизонтал ётган қатламларида шаклланган. Ғорда диаметри 3-4 см, узунлиги 20 см даги сталактитлар ва сталагмитлар мавжуд. Умумий узунлиги 18 м. У тектоник ёриқда вужудга келган. Обохшон ғори Кичикўрадарёнинг ўнг ирмоғи Обохшон сойининг юқори қисмида юқори юра даврининг оҳактош, доломитли қатламларида шаклланган. Ғор Обохшон қишлоғидан 14 км шимолда жойлашган. Ғорнинг умумий узунлиги 33 м. Катта Лангар ғори юқори юра даврининг қалин қатламли гипс ётқизиқларида шаклланган. Ғор Лангар дарёсининг Ингичка ирмоғининг шарқий қисмида Лангар қишлоғидан 1 км шимолда жойлашган. Ғорнинг кириш қисми эни 1,5 км, баландлиги 0,5 м. Ғорнинг туби салгина қияроқ бўлиб, қум-шағалли ётқизиқлар билан қопланган.

Ғорда ён томонга йўналган йўлаклар кўп ва бир нечта гротлар бор. Ғорнинг умумий узунлиги 36 м бўлиб, ғор тектоник ёриқларнинг кенгайиши натижасида ҳосил бўлган. Кичик Лангар ғори Ингичка сойининг ғарбий қисмига (мутлоқ баландлиги 1160 м) жойлашган. Бу ғорнинг ҳам ҳосил бўлиши Катта Лангар ғорига ўхшайди. Ғорга киришда горизонтал йўналган бўйиндан иборат, унинг эни 10 м, баландлиги 0,4-0,5 м ташкил этади. Ғорга киргандан кейин 2 га бўлинади: биринчиси 10 м узунликда, 2-9 м узунликда. Биринчи тармоғи 3 м га қиялашган бўлиб, гипс ётқизиқлари мавжуд. Шипларида ва деворларида ғадир-будир, ўткир учли туртиб чиққан ҳосилалар ва ҳар томонга йўналган ёриқ ва дарзлар мавжуд. Ғорда сув томчилари вужудга келади ва тубида органик қолдиқлар мавжуд. Гулбулоқ ғори оҳактош қатламларида (юқори бўр даврида вужудга келган. Ғор Лангар қишлоғидан 12 км жануби-ғарбда жойлашган. Ғорнинг атрофи ўнқир-чўнқир рельефли қуруқ сойлар билан парчаланган. Ғорнинг узунлиги 15 м бўлиб, жануби-шарққа йўналган. Ғорга киришда Гулбулок булоғи жойлашган. Оқжар ғори Лангар қишлоғидан 5 км жанубда. Шу номли тоғда жойлашган. Ғорга кириш денгиз сатҳидан 1242 м баландда жойлашган. Ғорнинг умумий узунлиги 22 м. Пачкамар ғори Пачкамар сув омборидан 4 км шимоли-ғарбда денгиз сатҳидан 710 м баландда жойлашган. Ғор юқори бўр даврининг гипсида шаклланган. Ғорнинг кириш қисми Тугучак тоғининг жануби-шарқий ёнбағрида жойлашган.

O'xshashlar

Карст ғорларини ҳосил бўлишидаги асосий жараёнлар

Экзоген геологик жараёнлар

Каталитик риформинг. Гидрогенизацион жараёнлар

Ерости сувларининг геологик иши

Физикавий геологик жараенлар ва уларнинг турлари