Чўл зонасининг суғориладиган тупроқлари - Geologiya - Referatlar

Чўл зонасининг суғориладиган тупроқлари

Yuklangan vaqt:

16.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

56.5 KB

Ko'chirib olish

Чўл зонасининг суғориладиган тупроқлари Режа: 1. Чўл зонасининг суғориладиган тупроқлари 2. Ўтлоқи-воҳа тупроқлари 3. Суғориладиган тақирли-ўтлоқи тупроқлар 4. Ўтлоқи-воҳа тупроқлари 5. Ботқоқ-воҳа тупроқлари

Тошкентлик тупроқшунослар чўл зонасининг суғориладиган тупроқларини ўтлоқи-воҳа, ботқоқли-воҳа ва тақирли-воҳа тупроқ типларига бўладилар (Н.В.Кимберг, 1974). VII. Ўтлоқи-воҳа тупроқлари. VII.1. Суғориладиган ўтлоқи тупроқлар ўтлоқи тупроқларнинг ўзлиштирилишидан ҳосил бўлади. Бу тупроқларни ўзлаштириш яқинда бошланганлигидан агроирригацион ётқизиқлар юпқа ёки умуман ҳосил бўлмаган, чириндиси оз ва тупроқ қатламининг пастига томон кескин озаяди. Суғориладиган ўтлоқи тупроқлар сизот сувларининг тартиботига кўра аллювиал ва соз тартиботларига бўлинади. Аллювиал тартиботдаги суғориладиган ўтлоқи тупроқлар дарё делpталари ва водийларида ўтлоқи тупроқларнинг ўзлаштирилишидан ҳосил бўлган. Агроирригацион қатлам бу тупроқларда ҳайдалма қатлам қалинлигига тўғри келади, ҳайдалма қатлам остида қатламлашган аллювий мавжуд. Чиринди юқоридан пастга тезлик билан озаяди. Соз тартиботидаги суғориладиган ўтлоқи тупроқлар дарё ёйилмалари ва уларнинг чеккаларида ҳосил бўлиб, Фарғона водийсида айниқса кенг тарқалгандир. Бу тупроқлар аллювиал тартиботдаги ўтлоқи тупроқларга нисбатан чириндига бой, структурали ва "арзиқ" ҳамда "шўх" қатламларининг мавжудлиги билан ажралиб туради. Ўттиз-қирқ йиллик ўзлаштириш ҳар иккала тупроқлар орасидаги фарқни йўқота олмаган. VII.2. Суғориладиган ботқоқлашган-ўтлоқи тупроқлар. Бу тупроқлар ҳам юқоридаги тупроқлар типчаси сингари яқинда ўзлаштирила бошланган, агроирригацион қатлами юпқа, чиринди миқдори кўп, глейланиш аниқ кўриниб туради. Аллювиал тартиботдаги суғориладиган ботқоқлашган-ўтлоқ тупроқларнинг агроирригацион қатлами юпқа, глейлашган, чиринди миқдори кўп. Сизот сувлари ўртача бир метр чуқурликда бўлиб, дренаж ишларини амалга ошириш талаб қилинади. Соз тартиботидаги суғориладиган ботқоқлашган-ўтлоқи тупроқлар юқоридаги тупроқлардан чиринди (2-4 %) ва карбонатларнинг (СО 2 26 %)

кўплиги билан фарқ қилади. VII.3. Суғориладиган тақирли-ўтлоқи тупроқлар. Дарёларнинг этаклари ва воҳаларнинг чекка қисмларида учрайдиган тақирли тупроқлар мелиоратив тадбирларсиз ўзлаштирилиши натижасида сизот сувларининг кўтарилиб кетиши туфайли пайдо бўлади. Тақирли тупроқларнинг қатқалоғи ва тангачасимон қатлами йўқолиб ўрнига оқиш-бўз рангли ҳайдалма қатлам, глейланиш содир бўлади. Чиринди ва озиқа элементлари оз. VII.4. Ўтлоқи-воҳа тупроқлари. Чўл зонасидаги гидроморф тупроқларнинг кўп йиллар давомида ўзлаштирилиши натижасида ўтлоқи- воҳа тупроқлари ҳосил бўлади. Ўзлаштирилиш даражасига кўра юпқа, ўртача қалинликдаги ва қалин агроирригацион қатламли ўтлоқи-воҳа тупроқлари ажратилади. Ўтлоқи-воха тупроқларининг кўндаланг кесими анализ қилинганда илгариги чимли-чириндили ва чим ости катламларининг ўрнига қалин агроирригацион қатлам ҳосил бўлганлигини кўриш мумкин. Бу тупроқлар аллювиал ва соз тартиботидаги ўтлоқи-воҳа тупроқларига бўлинади. С.К.Кондрашев, В.В.Цинзерлинг Амударё этакларида йилига 1 мм, М.А.Орлов эса Зарафшон водийсида 0,2 мм агроирригацион қатлам тўпланаётганлигини кўрсатиб берганлар. Агроирригацион қатламнинг қалинлиги ҳамма жойда ҳар хил бўлиб, бу қатлам бу жойнинг ўзлаштириш муддатини кўрсатиб туради. Агроирригацион қатламнинг ранги ҳамма воҳаларида бир хил эмас. Зарафшон ҳавзасида занг-сур, Амударё ҳавзасида қўнғир-сур, Тўрткўл воҳасида қизғич доғлар мавжуд. Агроирригацион горизонт нисбатан майин қум ва йирик чанг фракцияларига бойлиги билан ажралиб туради. Ўтлоқи- воҳа аллювиал тупроқларида чиринди пастга томон секинлик билан озайиб боради. Ҳайдалма қатламда чиринди миқдори 1 % дан ортиқ. Бу миқдор тупроқ кесмаси бўйлаб секин озаяди. Хуллас, агроирригацион қатлам чиринди тўпланадиган жойдир. Бу жойда гумус азотга бой бўлиб, С:N 9-7 атрофидадир. Ўтлоқи-воҳа аллювиал тупроқларда фулpвокислота гумин

кислотага тенг (айрим ҳолларда икки марта ортиқдир). Ўтлоқи-воҳа тупроқларда карбонатлар (СО 2 ) деярли ўзгармаган ёки гранулометрик таркибига кўра ўзгаргандир. Гипс эса маoлум даражада ювилгандир. Фосфор 0,1 %, баoзан (Зарафшон ҳавзасида) 0,2 % ни ташкил қилади. Калийли ўғитларнинг қўлланилмаслиги тупроқда унинг миқдорини озайиб кетишига олиб келади. Ўтлоқи-воҳа аллювиал тупроқлардаги сувда эрийдиган туздар миқдори уларнинг планировкасига, мелиоратив жараёнларнинг тўғри ташкил қилинишига боғлиқ. Бу тупроқлар ташландиқ ҳолига тушиш билан уларнинг юзасига тузлар кўтарилиб чиқади ва кучли шўрлашган тупроқларга айланади. Сингдирувчи хажм 7-11 мг/экв атрофида, катионлардан калpций кўпчиликни ташкил қилади. Бухоро воҳасида эса магний тупроқ профилининг остки қисмида кўп бўлиб, юқорига томон озайиб боради. Аллювиал тартиботдаги ўтлоқи-воҳа тупроқларнинг ҳайдалма қатламида хажм оғирлиги оз бўлиб, қуйи қатламларда ортади. Умуман бу тупроқларнинг хажм оғирлиги худди шундай қўриқ тупроқлардагидан ортиқ, ғоваклиги ва аэрацияси эса оздир. 60 см қалинликдаги агроирригацион қатламда юқоридан пастга тамон бир грамм тупроқдаги микроорганизмларнинг миқдори 2237-1400 млн. донага тенг, бу миқдор ўтлоқи тақирли-воҳа тупроқларидан кўпдир, фақат бўз-воҳа тупроқларидагина шунча миқдорда микроорганизмалар мавжуд. Бу тупроқларни биологик активлиги, чириндиси, озиқа элементларга бойлиги, сингдирувчи хажми, физик хоссаларн жиҳатидан юқори ҳосилли тупроқ деб айтишга имкон беради. Ўтлоқи-воҳа соз тупроқлари сойларнинг ёйилмаларида ўтлоқ соз тупроқларининг кўп йиллар давомида ўзлаштирилиши натижасида ҳосил бўлган. Бу тупроқлар ўтлоқи-воҳа аллювиал тупроқларига ўхшаб кетади. Аммо чиринди миқдори ва запасининг кўплиги, калpций карбонатга бойлиги, структурасининг яхшилиги билан бу тупроқлардан ажралиб туради. Микроагрегатлар ўтлоқи-воқа аллювиал тупроқларидан кўп, нисбатан

енгил гранулометрик таркиби туфайли сув-физик хоссаларининг яхтилигидан ҳосилдорлиги юқори даражада туради. VIII. Ботқоқ-воҳа тупроқлари. Бундай тупроқ илгариги ботқоқлар ёки ҳар қандай бошқа типдаги тупроқлар ўрнида шоли экиш туфайли пайдо бўлади. Сизот сувлари 1 метр атрофида бўлган шароитда суғориладиган сувлар билан доим бостириб суғорилиши тупроқда қайтарилиш реакциясини юзага келтиради, кислород кимёвий реакцияларда иштирок этмайди, балки моддалар закисp ҳолича қолади. Аммо бу тупроқларнинг майдони тобора озайиб бормоқда, чунки коллектор-дренаж системасининг яхши йўлга қўйилиши билан ботқоқ-воҳа тупроқларга пахта ва бошқа қишлоқ хўжалиги экинлари экилмоқда. Шунга қарамай бу тупроқлар воҳаларда ҳали ҳам мавжуд ва уларни тўғри баҳоламоқ учун ўрганиш лозим. Ботқоқ-воқа тупроқлар типининг иккита: суғориладиган ботқоқ ва ботқоқ-воҳа тупроқ типчалари мавжуд. IX. Тақирли-воҳа тупроқлари. Тақирлар, тақирли тупроқлар, сур-қўнғир ва қумли-чўл тупроқларининг ўзлиштирилиши натижасида, механик таркибининг оғирлашуви ва тақирланишга мойил бўлиши туфайли тақирли-воҳа тупроқлари ҳосил бўлади. Морфологик жиҳатдан тақирли-воҳа тупроқлари чуқур ичкарига кириб бир хил тузилишга эга бўлади. Аммо қумли-чўл, сур- қўнғир ва тақирли тупроқлар ўзлаштиришнинг дастлабки даврида морфологик жиҳатдан бир-биридан ажралиб туради. Бу тупроқлар сизот сувлари билан кучсиз намланиб турадиган суғориладиган ўтлоқи-тақирли, ўтлоқи-тақирли-воҳа ҳамда фақат суғориладиган сувлар билан намланадиган суғориладиган тақирли ва тақирли-воҳа тупроқ типчаларига бўлинади. Суғориладиган ўтлоқи-тақирли ва ўтлоқи-тақирли-воҳа тупроқлари тақирли ва ўтлоқи тақирли тупроқларнинг ўзлаштирилишидан ҳосил бўлади ва дарё делpталарининг ўзан усти кўтарилмаларида учрайди. Сизот сувлари 3-5 м чуқурликда, кесмаси остки қисмида ўтлоқ хусусияти, ҳайдалганда кесакларнинг ҳосил бўлиши, қатқалоқ ҳосил бўлишга мойиллиги эса тақир

белгиларидир. Ўтлоқи-тақирли воҳа тупроқларида эса агроирригацион ётқизиқлар ҳосил бўлган. Бу тупроқларда чиринди миқдори 0,8 %-1,2 % атрофида бўлиб, азот бирмунча оз тўпланган. Ўрта ва енгил соз ҳамда чангсимон жинслар тупроқ таркибининг кўпчилигини ташкил қилади. Ўтлоқи- тақирли-воҳа тупроқларининг хажм оғирлиги (1,11-1,42 г/см 3 ) ўтлоқи- воҳа тупроқларидагидан (1,41-1,53 г/см 3 ) оз, сувга чидамли агрегатлар (0,25 мм дан йирик зарралар, %) эса ўтлоқи-воҳа, ўтлоқи-тақирли-воҳа ва тақирли-воҳа тупроқлари қатори бўйича озайиб (7,78-5,89-3,88) боради. IX.1. Суғориладиган тақирли тупроқлар. Бу тупроқлар қадимги тақирли тупроқлар ўрнида деҳқончилик қилиш туфайли ҳосил бўлган. Тақирли ва тақирлар орасидаги фарқ фақат уларнинг морфологик тузилишида бўлиб, ўзлаштириш туфайли бу фарқ йўқолиб кетади. Суғориладиган тақирли тупроқлар кесаксимон структурали зич, сур-қўнғир, ҳайдалма қатламдан ва унинг остида тўқ-тусли (жигарранг-қўнғир) ҳайдов ости қатламидан иборат. Унинг остида турли гранулометрик таркибли аллювий жойлашган. Бу тупроқлар оз шўрлашган бўлишига қарамай коллектор-дренаж системасини қўллашни талаб қилади. IX.2. Тақирли-воҳа тупроқлари. Тақирли воҳа тупроқлари суғориладиган тақирли, суғориладиган сур-қўнғир ва суғориладиган қумли чўл тупроқларидан агроирригацион қатламининг қалинлиги, карбонатли қатламининг чуқурда жойлашганлиги билан ажралиб туради. Бу тупроқлар аллювиал текисликларда кенг тарқалган. Тақирли-воҳа тупроқлари морфологик жиҳатдан қайси тупроқлардан (тақирлар, сур-қўнғир ёки қумли- чўл тупроқлардан) пайдо бўлганлигини аниқлаш қийин. Чунки уларда қалин, бир хил рангли агроирригацион қа тлам ҳосил бўлган. Фақат агроирригацион қатламдагина ўтмишда қандай тупроқ бўлганлигини билдирувчи қолдиқ белгиларни кўриш мумкин. Тақирли-воҳа тупроқлари бир хил-енгил соз гранулометрик таркибли,

келиб чиқиши бир хил бўлишига қарамай ил миқдори 10-20 % атрофида чанг кўп (70 %) ва қум оздир. Чиринди ҳайдов қатламида (0,7-0,8 %) ҳам ҳайдов ости қатламида (0,2 %), ҳам суғориладиган тақирли тупроқлардан кўпдир. Карбонатлар бир хилда тарқалган ва юқори қатламлардан иастга секинлик билан ортиб боради. Сингдирувчи комплексда ишқорий ер-металлар кўп. Тақирли-воҳа тупроқларининг оз шўрланган кам ва қолдиқ хусусиятга эга. Сизот сувлари чуқурда жойлашганлиги бу тупроқлардаги шўрланишнинг озайиб боришга олиб келади. Ўтлоқи-воҳа тупроқларига нисбатан тақирли-воҳа тупроқларида (чиринди ва структурасининг озлигига мувофиқ) хажм оғирлиги катта ва ғоваклиги оздир, умуман тақирли-воҳа тупроқларининг физик хоссаларини ноқулайлиги ҳисобга олинмаса пахтачиликни ривожлантириш учун энг қулай тупроқлардир.

O'xshashlar

Чўл зонасининг қўриқ тупроқлари

Чўл минтакасининг тупроклари

Тупроқларни таснифлаш

Бўз тупроқлар пояси (камари)нинг тупроқлари

Узбекистоннинг ер захираси, ерни бахолаш, туркумлаштириш ва тупрокларни бонитировка килиш