Узбекистон пахта толасининг сифати хакида - Geografiya - Referatlar

Узбекистон пахта толасининг сифати хакида

Yuklangan vaqt:

15.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

101.2822265625 KB

Ko'chirib olish

Ўзбекистон пахта толасининг сифати ҳақида Ғўзa ўсимлиги мaҳсули бўлгaн пaхтa – жaҳондa толaсини йигириш учун имкониятгa эгa бўлгaн экин ҳисобланиб, унинг пaхтaчиликдa толaси aсосий хом aшё сифaтидa фойдaлaнилaди. Бундa пaхтa ишлaб чиқaрувчининг мaқсaди – бирликдaги мaйдондaн юқори миқдордa ғўзa толaсини олишдир. Бутун дунёдa ғўзa ҳосилдорлиги – пaхтa толaсининг чиқиши билaн МДҲ мaмлaкaтлaридa эсa шу жумлaдaн, Ўзбекистондa ҳам чигитли пaхтa хом aшёси йиғиб териб олингaн миқдори билaн бaҳолaнaди. Мазкур мақолада Тошкент, Сирдарё, Жиззах вилоятлари бўйича кейинги беш йилликда (2002-2006 йй.) ғўзанинг ҳосилдорлиги ва ялпи ҳосилларини республикадаги ўртача ҳосилдорлик билан солиштириб нисбатан таҳлил қиладиган бўлсак, ғўза майдони 7,8, 8,2, 7,3%, ялпи ҳосили 7,6, 5,7, 6,4%, ҳосилдорлик манфий -3, -29,4, ва -13,5 фоизларни ташкил этди. Демак, кўриб чиқилаётган учта вилоят алоҳида олиб қараганда ва ЎзР худуди бўйича ўртача хосилдорликдан орқада эканлиги маълум бўлди. Бунинг учун уч вилоят ҳудудида пахтачиликка аҳамиятни қаратиш, илмий изланишларни олиб бориш ва агрометеорологик хизматни анада такомиллаштириш зарур бўлади. Келажакда бу вилоятлардаги пахта хосилини, айниқса пахта толасини етакчи мамлакатлар даражасига олиб чиқишни илмий асослаб бериш лозим. Ҳозирги вақтда дунё бўйича 90 га яқин мамлакатларда пахта етиштирилади. 1-жадвалда асосий ғўза экувчи давлатларда пахта толаси ҳосилдорлигига оид маълумот келтирилди [3]. Бу жадвалдан турли мамлакат тола ҳосилдорлигини қандайлигини таққослаш мумкин.

Жадвал Ғўза экувчи асосий давлатлардаги пахта толаси ҳосилдорлиги (кг/га) Давлатлар Йиллар 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Австралия 1595 1800 1663 1888 2080 1833 А Қ Ш 708 790 746 818 958 911 Аргентина 429 396 427 449 393 422 Бразилия 1101 1024 1152 1191 1096 1149 Греция 1081 1111 1052 918 1045 1074 Миср 898 996 944 919 945 887 Мали 493 487 428 506 449 464 Покистон 610 580 607 546 771 657 Сирия 1351 1406 1318 1415 1489 1463 Туркия 1198 1249 1300 1257 1291 1279 Хитой 1089 1102 1176 950 1110 1046 Ҳиндистон 278 307 301 386 460 445 Маълумки, ғўза нави , одатда , тупроқ ва агрометеорологик шароитларига мослашиб мўл ҳосил беради. Ҳозирги замон пахтачилиги интенсив типдаги навларга юқори талаблар қўймоқда ; навлар юқори потенциал маҳсулдорликка эга, тезпишар, касаллик ва зараркунандаларга чидамли, механизация билан парваришлашга ва ҳосилни териб олишга мослашган бўлиши, тола чиқими, мойиллиги юқори бўлиши керак. Чигит қобиғида ривожланиб борадиган пахта толаси уруғкуртак пўстидаги бўйига ўсиб кетган ҳужайрадир (ҳужайра-тола). Тола етилиб борган сайин, унинг деворлари қалинлашади ва бўйига чўзилади, канали эса жуда қисилиб, яссиланган шаклга кириб қолади. Тола каналининг катта- кичиклиги ғўзанинг тур ва нав хусусиятларига, шунингдек, агротехника шарт-шароитларига боғлиқ, чунки ғўза парвариши целлюлоза тўпланиб боришига таъсир кўрсатади. Ҳозир экиладиган ғўза навларида ҳар бир чигитда ҳосил бўладиган тола сони 10-15 минг ва ундан ҳам кўпроқ. Пахта толаси сифатининг 3 даражаси мавжуд: тур, нав ва синф [1, 4, 5]. Пахта толасининг турини ғўзанинг айтарли даражада наслий

хусусиятлари белгилайдиган кўрсаткичлари – штампель узунлиги, чизиқли зичлиги ва узилиш нагрузкаси тавсифлайди. Жами пахта толасининг 9 тури аниқланган. Улардан 5 таси – узун толали, 4 таси – ўрта толали. Пахта толасининг навини унинг ранги ва етилганлиги белгилайди. Пахта толасининг 5 та нави белгиланган. Навлар ўзбек тилида тартиб сонлари билан номланади: биринчи, иккинчи, учинчи, тўртинчи, бешинчи. биринчи нави табиий шароитлар оқибатида шикастланмаган меъёрида етилган пахтага берилади. Қ олган навлар доғлар мавжудлиги, тола ташқи кўриниши ва унинг етилгани ёмонлашгани билан фарқланади. Пахта толасининг синфи унинг ифлосланганлик даражасини белгилайди. олий, яхши, ўрта, оддий, ифлос синфлари мавжуд. Ҳар бир синф учун ифлосликнинг чегаравий меъёри белгиланган. Пахта толасининг синов тизими бир неча вариантларни кўзлайди. сифат маркази намуналари асосидаги вариант ҳозирда экспортда асосий ҳисобланади. сифат Ўзбекистонда пахта толасининг сертификатлашнинг қонуний асосланган маркази ҳисобланади. сифатнинг минтақавий лабораториялари республиканинг ҳар бир вилоятида бор. Пахта толаси синови натижаларига кўра мувофиқлик сертификати деб номланган тола сифати тўғрисидаги махсус ҳужжат берилади. Сертификат республика чегараси орқали пахта толаси экспортида мажбурий ҳужжат ҳисобланади. Дунёдаги барча пахтачилик билан шуғулланувчи мутахассислар ўзбек пахта толасини сертификатлаш тизими ўзгартирилганлиги ва сифатини баҳоловчи Ўзбекистонда “Сифат” маркази халқаро тамойилларга асосланган HVI базасида толани таснифлашнинг ривожланган тизимига эга эканлигини бозор иқтисодидан келиб чиқан ҳолда тан олганлар Пахта толасини сифатини баҳолашда микронейр кўрсаткичидан фойданилади. Баҳолаш шкаласи қуйидагича: 3,0 дан кам бўлса тола жуда ингичка; 3,0 дан 3,9 гача – ингичка; 4,0 дан 4,9 гача-ўртача; 5,0 дан 5,9 гача - дағал.

Ғ ўза кўсагини ичидаги пахта толасининг ўсиш муддати ўсимлик гуллагандан сўнг 30-35 кун давом этади. Бу даврда агрометеорологик шароит муҳим рол ўйнайди. Ўртача ҳаво ҳароратининг суткалик миқдори 25-27 ° С бўлса 15-20 кун давомида тола жадал суратлар билан ўсади. Аксинча , об-ҳаво паст келса , яъни ҳавонинг ҳарорати 21-23 ° С бўлса , толани ўсиш даври 20-23 кунни ташкил этади. Толанинг ўсиш даври ғўзанинг навига қараб, агар тезпишар бўлса 23 кунни, ўртапишар - 28-28 кунни ва кечпишари - 30-40 кунни ташкил этади. Шубҳасиз , толанинг ўсиши ва унинг сифати иқлим ва об-ҳавога боғлиқдир. Ҳисоблар Ўзбекистон ҳудудида ғўзанинг толаси бир фоизга оширилса , қўшимча 11-12 минг тонна тола олиш мумкинлигини кўрсатди. Республикада пахта ишлаб чиқариш ҳажмини сақлаган ҳолда тахминан 15-16 минг. га ғўза майдонини камайтириш бир фоизга толани чиқишини кўпайтириш ҳисобига амалга ошириш мумкин. Пахтачиликни бундан кейин ҳам ривожлантириш мақсадида юқори ҳосилли, эртапишар, касалликларга чидамли, истиқболли ғўза навларини жойлаштиришда минтақанинг иқлим ва об-ҳаво шароитларини оптимал ҳисобга оладиган янги схемаларини яратишга эътиборни қаратиш лозим. Пахтачилик ривожланишини - юқори потенциал маҳсулдорликка эга ва юқори табиий хусусиятли толали ғўзанинг янги навларини яратишсиз тасаввур қилиб бўлмайди. Ўзбекистон олимларининг меҳнати натижасида сўнги 60 йил ичида ғўза хом ашёси толасининг узунлиги 27,0 мм дан 33-34 мм гача ортди. Толанинг чиқиши 5-6 фоизга ўсди, метрик рақами ортди, ғўза кўсакларининг йириклиги 4,5 гр. дан 6,5-7 гр. гача ошди. Ҳозирги пайтда республикада 20 та ғўза нави районлаштирилган. Уларнинг кўпи вилтга чидамлилиги, толасининг узунлиги ва мустаҳкамлиги каби қатор ижобий хусусиятларга эга. Тола сифатини ошириш ишида ғўза навларининг тез етилиши катта аҳамиятга эга. Ўрта толали ғўзанинг сўнги йилларда районлаштирилган 20 та навида етилиш муддатлари 10-15 кунга қисқаради. Янги яратилган истиқболли навлар бундан ҳам юқори эрта

етилувчанликка эга. Ғ ўза навлари кўпинча ўз қимматли сифатларини нотўғри етиштириш, ўстириш технологиясини бузиш натижасида йўқотади. Пахта толаси технологик хусусиятларига кўпинча намликнинг етишмаслиги таъсир этади. Пахта етиштиришнинг яна муҳим шартларидан бири серҳосил, зараркунанда ва касалликларга чидамли, толаси тўқимачилик саноати ва хорижлик харидорлар талабларига тўлиқ жавоб берадиган навни танлаб экишдир. Аммо серҳосил, ҳашоратларга чидамли, тезпишар, машинада теришга қулай ва сифатли тола берадиган навлар етарли эмас. Республикамиз олимлари кейинги йилларда хўжалик учун қимматли, сифат белгилари бўйича чет мамлакатлар навларидан қолишмайдиган, эртапишар, мўл ҳосил берадиган навларни яратдилар. Уларга агрометеорологик кўрсаткичлар топиш керак Кўпчиликка маълумки, Россия, Бангладеш, Хитой мамлакатларнинг тўқимачилик саноати Ўзбекистон пахтачилиги билан боғлиқдир. Ўзбекистон Республикаси пахтачилик - нинг айрим соҳаларида муайян дунёвий ютуқларга эришган. Табиийки ғўза ўсимлигини маҳсулоти бўлмиш пахта асосан очиқ ерларда турли иқлим ва об-ҳаво шароитида яратилади. Шунинг учун ҳам келажакда “Иқлим-об-ҳаво-пахта толасининг сифати” тизимида тадқиқотлар олиб борилиши ҳозирги замоннинг талабидир.

Адабиётлар : 1. Ганиев Э. Хлопок в Узбекистане // Uzbekistan 2000. Cotton Outlook. Special Feature. – Tashkent, 2000. – С . 3-5. 2. Пахтадан мўл ҳосил етиштириш омиллари (тавсиянома) Назаров Р.С., Нурматов Ш. ва б. - Тошкент, 2003. - 40 б. 3. Абдуллаев А.К., Назаров Р.С., Холбаев Г.Х. Производство хлопкового волокна в различных странах мира - Ташкент, НИГМИ, 2006. –269 с. 5. Cotton Outlook. Special Feature. International Cotton and Textile Conference Tashkent 24-25 may 2005. – Tashkent, 2005. - 90 p.

O'xshashlar

Узбекистон ахолиси

Узбекистон ички сувлари

Узбекистон геологик тузилиши

Узбекистон хайвонот дунёси

Ландшафт хакида тушунчалар