Табиат билан жамият ўртасидаги ўзаро муносабатлар - Geografiya - Referatlar

Табиат билан жамият ўртасидаги ўзаро муносабатлар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

56.5 KB

Ko'chirib olish

Табиат билан жамият ўртасидаги ўзаро муносабатлар, унинг кескинлашув сабаблари ва оқибатлари Режа: 1. Табиат билан жамият ўртасидаги ўзаро муносабатлар, унинг кескинлашув сабаблари ва оқибатлари 2. Янги иқтисодий шароитларда табиатдан фойдаланишнинг иқтисодий механизмлари 3. Табиат компонентларидан фойдаланиш ва уларни мухофаза қилишнинг экологик–иқтисодий асослари

Экология ва иқтисодиёт: ўзаро боғлиқлик ва таъсир. Иқтисодиётнинг экологияга ва экологиянинг иқтисодиётга таъсири. Фан-техника тараққиёти, ишлаб чиқариш кучларининг ривожланиши, аҳоли сонининг тез суръатларда ўсиши ва инсоннинг табиатга таъсири. Иқтисодиёт ва экология ўзаро таъсир ва алоқада бўлиб, бирининг издан чиқиши иккинчисини бадном этишга олиб келади. Табиат билан жамият яхлит ҳосила. Улар ўртасидаги ўзаро муносабатларнинг кескинлашуви турли миқёсдаги экологик ва ижтимоий- иқтисодий муаммоларни келтириб чиқаради. Иқтисодиётнинг экологияга таъсири маълум, лекин экологиянинг иқтисодиётга таъсири анча мураккаб кечади. Фан-техника тараққиёти, ишлаб чиқариш кучларининг ривожланиши, аҳоли сонининг тез суръатларда ўсиб бориши инсоннинг табиатга таъсир доирасини кенгайтириб юборди. Янги иқтисодий шароитларда табиатдан фойдаланишнинг иқтисодий механизмлари Экстерналия харажатлари. Табиий муҳитнинг ассимиляция потенциали. Экология иқтисодиётининг иқтисодий механизмлари реал мақсадга эришишда ижрочи ва бажарувчининг моддий манффатдорлигига асосланади. Шундай механизмларга умумий ҳаракатдаги институтлар (турли кадастрлар, моддий-техника ва молиявий таъминлаш тадбирлари, турли тўловлар, кредитлаш, солиққа тортиш бўйича имтиёзлар) ҳамда бозор муносабатларига ўтиш асосида пайдо бўлган янги белгилар (экологик суғурта, табиат муҳофазаси фондлари, рағбатлантирувчи баҳолар, экологик хизматлар, шартнома муносабатлари ва бошқалар) киради. Табиий ресурс кадастрлари – табиий ресурслар тўғрисида табиий- иқтисодий ахборотларни кадастр шаклида беришдир. Амалиётда уларнинг қуйидаги турлари кенг қўлланилади: ер, сув, ўрмон, фойдали қазилма

конлари, овчилик, алоҳида муҳофаза қилинадиган ҳудудлар кадастри ва бошқалар. Ендиликда табиий ресурсларнинг комплекс ҳудудий кадастрини (ТРКХК) тузиш амалиётга кириб келаётир. Бу еса бозор муносабатларига ўтиш шароитида табиий ресурсларни бошқариш қулай ва тўпланган шаклда бериладиган мукаммал ва комплекс ахборотга эга бўлишга имкон беради. Табиат муҳофазаси тадбирларини молиялаштиришнинг асоси давлат бюджетлари ҳисобланади. Барча даражадаги бюджетларнинг даромад қисмига табиий ресурслардан фойдаланиш ва атроф-муҳитни ифлослантирганлик учун тегишли солиқлар, тўловлар ва ажратмалар ўтказилади. Экологик жамғармалардан экологик фонднинг республика жамғармаси ва маҳаллий жамғармалари, атроф-муҳит суғурта жамғармалари, корхоналарнинг экологик жамғармалари таркиб топган. Экология суғуртаси мамлакат ҳудудларида атроф табиий муҳитнинг ифлосланиши ва табиий ресурслар сифатининг ёмонлашуви оқибатида зарар етказиш ҳолларини назарда тутиб, корхоналар, муассасалар, ташкилотларнинг мол-мулки ҳамда даромадлари, фуқароларнинг ҳаёти, саломатлиги ва мулкини ихтиёрий ва мажбурий суғурта қилиш асосида амалга оширилади. Табиий-экологик ресурсларга тўловлар ресурслардан фойдаланганлик учун тўловлар ва атроф табиий муҳитни ифлослантирганлик учун тўловлар шаклида амалга оширилади. Табиий ресурслардан фойдаланганлик учун тўловларга ер учун тўловлар, ер ости бойликларидан фойдаланганлик учун тўловлар, сув объектларидан фойдаланганлик учун тўловлар (сувдан фойдаланиш ҳуқуқи учун тўловлар, сув объектларини тиклаш ва муҳофаза қилишга тўловлар), ўсимлик ресурсларидан фойдаланганлик учун тўловлар, ҳайвонот олами ресурсларидан фойдаланганлик учун тўловлар киради. Атроф табиий муҳитни ифлослантирганлик ва атроф табиий муҳитга бошқача тарзда зарарли таъсир кўрсатганлик учун тўлов ундириш табиий ресурслардан фойдаланишнинг пул тўлаш турларидан бири ҳисобланади.

Унинг моҳиятини компенсация, рағбатлантирувчи, экологик йўналишлар белгилайди. Бундай тўловлар нормативларга асосланиб амалга оширилади. Атроф-муҳит ифлосланишининг иқтисодий зиён етказишини аниқлаш методикаси халқ хўжалигига зарар етказишнинг қиймат шаклида ифодаланган ва еҳтимол тутилаётган зарар кўришини ёки ушбу зарар кўришнинг компенсациясига сарфланган қўшимча харажатларни таҳлил қилиш ва зарур хулосалар чиқариш йўналиши ҳисобланади. Унинг иккита асосий усули ишлаб чиқилган: 1) тўғри счёт (ҳисоблаш) усули; 2) емпирик йириклаштирилган счёт (ҳисоблаш) усули. Улар тегишли формулалар орқали аниқланади. Бунда умумий зиён, компонентлар бўйича зиён формулаларидан фойдаланилади. Табиат муҳофазаси тадбирларининг иқтисодий самарасини ҳисоблаш уларни амалга ошириш харажатларини ушбу тадбирлар туфайли еришилган иқтисодий натижалар билан таққослашга асосланади. Бу натижа ресурснинг бузилиши ёки йўқотилиши оқибатида содир бўлган иқтисодий зиённи бартараф этиш ёки уларнинг олдини олишнинг ўлчами (миқдори) билан ифодаланади. Иқтисодий натижаларнинг уларга еришиш харажатларидан ошиб кэтиши табиат муҳофазаси тадбирларининг иқтисодий самарадорлиги тўғрисида далолат беради. Натижалар ва харажатлар ўртасидаги фарқ иқтисодий самарани ифодалайди. Иқтисодий самарадорликнинг турли йўналишлари тегишли формулалар орқали аниқланади. Экстерналия харажатлари ёки ташқи самаралар бу иқтисодий фаолиятнинг ташқи самараси (ёки оқибати) бўлиб, у ушбу фаолиятнинг субъектига ижобий ёки салбий (кўпинча) таъсир кўрсатади. Экстерналия харажатлари табиий ресурсларнинг чекланганлиги билан боғлиқ ҳолда пайдо бўлади. Бунда атроф табиий муҳитнинг сезиларли зарарли оқибатларсиз маълум миқдордаги чиқармаларни ўзига олиши (сингдириши) қобилияти ассимиляция потенциали ҳисобланади. Ассимиляция потенциали ҳажмидан ошиб кетган чиқармалар зиённи келтириб чиқаради ва шунга мос ҳолда экстерналия харажатлари юзага келади. Экстерналия таъсирнинг хилма-

хиллигига кўра темпорал, глобал, секторлараро, минтақалараро, маҳаллий турларга бўлинади. Атроф-муҳитнинг ассимиляция потенциали (АМАП) ўзига хос табиий ресурс бўлиб, у чекланган ёки камчил ресурс ҳисобланади. АМАП турли усулларда аниқланади (рента ва бошқалар). Табиат компонентларидан фойдаланиш ва уларни мухофаза қилишнинг экологик–иқтисодий асослари Атмосфера-Ер куррасининг ташқи қобиғи, унинг барча табиий жараёнлардаги аҳамияти ниҳоятда катта. У аввало Ер сатҳининг умумий иссиқлик режимини бир маромда сақлайди, коинотдан келадиган турли зарарли осмон жисмлари ва улар таъсиридан асрайди. Атмосфера циркуляцияси маҳаллий иқлим шароитларига таъсир етади ва у орқали дарёларнинг сув режими, тупроқ-ўсимлик шароитларига, шунингдек релеф ҳосил бўлиш жараёнларига таъсир кўрсатади. Ҳаво-Ерда ҳаётнинг вужудга келишида зарурий омил. Атмосферанинг газ таркиби қуйидагича (ҳажм бўйича фоиз ҳисобида) азот-78.09, кислород-20.95, аргон-0.93, углерод икки оксиди- 0,03, неон- 0,00018. Атмосферада шунингдек сув буғлари мавжуд. Атмосферанинг таркибига инсоннинг хўжалик фаолияти борган сари кўпроқ таъсир кўрсатмоқда. Атмосферани ифлослантирувчи чиқиндилар одатда икки қисмга бўлинади: газсимон ва қаттиқ моддалар, шундан газли моддалар бутун чиқиндиларнинг 90%, қаттиқ моддалар еса 10% ини ташкил етади. Атмосферани ифлослантирувчи манбаларни табиий ва ишлаб чиқариш-маиший жараёнлар ташкил қилади. Табиий манбаларга чанг, чанг-тўзон, вулқонларнинг отилиши, коинот чанглари ва бошқалар хос. Ҳавони ифлослаштиришда автомобил транспортининг хиссаси жуда ҳам юқори. Ҳозирги вақтда дунёда 800 млн.. дан зиёд автомобиллар мавжуд

бўлиб, уларнинг 80 млн.. таси юк, тахминан 1 млн.. таси автобуслардан иборат. Ўзбекистонда моддий ишлаб чиқаришнинг кэнг миқёсларда ривожланиши Чирчиқ, Оҳангарон, Фарғона водийсида, Қизилқум паст тоғлари етакларида, Сурхондарё, Қашқадарё, Зарафшон воҳаларида бир неча саноат ва транспорт тугунлари, шаҳарларни таркиб топишига олиб келди. Саноат ишлаб чиқаришининг беқиёс даражада тараққий қилиши атроф муҳитни, хусусан атмосфера ҳавоси ифлосланишига таъсир этмоқда. Саноат ишлаб чиқаришнинг атмосфера ҳавосини ифлослантиришда улуши қуйидагича (% ҳисобида): ёқилғи саноати-40, електроенергетика-28, металлургия-14, қурилиш индустрияси-5, кимё саноати-3 ни ташкил қилади. Ўзбекистонда бошқа давлатлар қатори атмосфера ҳавосини муҳофаза қилиш ишлари Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси қабул қилган “Атмосфера ҳавосини муҳофаза қилиш тўғрисида”ги қонун асосида амалга оширилади, бу қонун ЎзР Олий Мажлиси томонидан 1996 йил 27 декабрда тасдиқланган. Атмосферага чиқарилаётган саноат чиқиндиларини тозалаш катта амалий аҳамиятга эга. Қуруқ иқлим шароитида сувнинг аҳамияти беқиёс улуғвор, ахир бекорга айтилмаганку: “сув бор жойда ҳаёт бор” деб. Дарҳақиқат сув Ер курраси миқёсида улкан аҳамият касб етади, сув сайёрамизнинг гидросфера қобиғини ташкил қилган ҳолда бошқа қобиқлар билан мустаҳкам ўзаро алоқада, боғлиқликда мавжуддир. Марказий Осиё ёки Орол денгизи ҳудуди улкан бекиқ (океанга чиқмайдиган) ҳавза бўлиб, тоғли қисмида вужудга келган сув оқими бутунлай халқ хўжалиги соҳаларида сарфланади. Сув тақчил бўлган бу ўлкада ишлаб чиқаришни ривожлантириш сув ресурсларига жуда боғлиқ. Ўзбекистон сув ресурсларини Орол денгизи ҳавзаси миқёсида ўрганиш жоиз. Чунки, республика ҳудудини икки йирик дарё: Амударё ва Сирдарё кесиб ўтган, уларнинг сув олиш ҳавзалари Тян-Шан ва Помир-Олой тизими тоғларида жойлашган. Ўзбекистонда энг йирик дарё Амударё ҳисобланади. Унинг тоғ қисмида сув олувчи ҳавзаси 227 минг км 2 , унинг ҳавзасидан ҳар

йили ўртача 79 км 3 сув оқиб ўтади. Шундан республика ҳудудида тахминан 6 км 3 (7,5%) сув оқими вужудга келади. Сирдарёнинг тоғли қисмидаги сув олувчи ҳавзаси майдони 150 минг км 2 , ушбу ҳавзада ҳар йили ўртача 38 км 3 сув оқиб ўтади. Шундан тахминан 4 км 3 (қарийб 10%) сув Ўзбекистонда вужудга келади. Қирғизистон ва Жанубий Қозоғистондаги берк ботиқларининг сув оқими 10,2 км 3 ни ташкил қилади. Орол денгизининг ўртача йиллик сув ҳажми 126,9 км 3 . Ўзбекистон ҳудудида вужудга келадиган ер усти сувларининг ўртача йиллик оқим ҳажми 10 км 3 , атрофдан қўшимча 89 км 3 сув келади. Дарёлар оқимини тартибга солиш, ирригация ва энергия ишлаб чиқариш мақсадида мамлакатда 53 та катта-кичик сув омбори ва 28 та селхона қурилган, сув омборларининг жами сув сиғими 16 км 3 дан зиёд. Орол ҳавзасида аҳоли кўплиги ва улар сонини барқарор ошиб бориши суғориладиган деҳқончиликни муттасил ривожлантиришга таъсир етади. Денгиз сувининг шўрлик даражаси барқарор ортиб бормоқда, ҳозир ҳар литр сувдаги туз миқдори ўртача 48-50 г ни ташкил қилади. Оролнинг қуриган қисмининг (майдони 5,0 млн. га дан ортиқ) табиий шароити ўзига хос, эски қирғоқ (1961 йил )дан ичкари томон 100км масофада сидирғасига қумли минтақа мавжуд. Оролнинг қуриган қисмидан қум, чанг ва туз заррачалари шамол таъсирида турли томонларга тўзимоқда. Сувдан фойдаланишда икки хусусиятга алоҳида аҳамият бериш даркор: 1) омилкорлик, яъни илмий ассосланган; 2) сифатни бузилишига йўл қўймаслик. Ер инсоннинг бебаҳо бойлиги, ер ўсимликлар дунёси билан биргаликда инсонни озиқ-овқат билан таъминлайди, кийинтиради, қурилиш материаллари ва тиббий ашёлар билан таъминлайди ва б. Шунинг учун она- ерни муҳофаза қилиш ҳар бир кишининг муқаддас бурчидир. Қуруқ иқлим шароитида суғориладиган ерлар беқиёс аҳамиятга эга. Обикор ерлар Республикада ер майдонининг 10% қисмини эгаллаган ҳолда

ўсимликшунослик бўйича етиштириладиган барча маҳсулотнинг 95%ини етказиб беради. Табиий ресурслар орасида биологик бойликлар алоҳида аҳамиятга эга. Чунки, улар тугалланмайдиган ресурслар бўлиб маҳсулотларни чексиз муддатда беради. Ўсимликларнинг инсон ҳаётидаги аҳамияти ниҳоятда катта. Ўсимликларнинг тупроқни эрозия ва дефляцияга қарши барқарорлигини оширишда бош омил, деб баҳо берилса муболаға бўлмаса керак. Рекреация (инсоннинг соғлигини ва меҳнатга қобилиятини дам объектларида қайта тиклаши, сайёҳлик йўли билан табиатнинг турли масканларига бориш, архитектура ва тарихий ёдгорликларни бориб кўриш ва ҳоказо) дунё бўйича ривожланган ва айрим давлатларда (Испания, Италия, Греция, АҚШ, Франция, Буюк Британия, Югославия, Туркия, Япония ва бошқ.) катта даромад манбаига айланган иқтисодиёт соҳаси ҳисобланади. Реакреация соҳалари ниҳоятда кўп: курорт, санатория, касалхона ва бошқа саломатлик объектларида соғликни қайта тиклаш, сайёҳлик йўли билан турли географик жойларда (дарё, кўл, сув омбори, селхона, денгиз, музлик, тоғ, адир, ўрмон ва б.) табиат ёдгорликлари (ғор, шаршара, релеф шакллари)да бўлиш, сув ҳавзаларида чўмилиш, қармоқ билан балиқ тутиш, сув спорти билан шуғуланиш, қайиқда сайр қилиш ва ҳоказо, сайёҳлик йўли билан турли шаҳарларга бориб тарихий ва архитектура ёдгорликларини кўриш, турли ўлка, мамлакатлар, шаҳарларга бориш ва уларнинг диққатга сазовор жойларини ва ижтимоий-иқтисодий объектларини кўриш ва б. Реакреация ресурслари-табиий ва маданий, иқтисодий, тарихий ресурларнинг бир қисмларидан иборат бўлиб, улар инсоннинг дам олиши ва соғлиғини қайта тиклаши учун ва меҳнат қобилиятини яхшилиш учун зарур бўлади. Рекреация соҳасининг халқ хўжалиги тузилмасида тутган ўрни бениҳоя катта. Ўзбекистон рекреация ресурслари, унинг турли типлари бўйича кўплиги жиҳатидан олдинги ўринлардан бирини эгаллайди. Ҳар қандай дам олиш тури маълум ҳудудда амалга оширилади, лекин мазкур ҳудуд маълум муддатга хордиқ чиқариш учун келганларни экологик

жиҳатдан ўзига сиғдира оладими ёки йўқми бу масала унинг экологик сиғими билан аниқланади. Экологик сиғим шундай ўртача меъёрки унда рекреантлар миқдори экологик майдонга тўғри келиб, ундан ошмаслиги лозим, акс ҳолда табиий мувозанат бузилади.

O'xshashlar

Осиёнинг табиат зоналари ( Экваториал минтака табиат зоналари, Субэкваториал минтака табиат зоналари)

Европанинг табиат зоналари

Африка материгининг табиат зоналари

Австралия Материгининг табиат зоналари2

Жанубий Америка табиат зоналари