Quyi Zarafshon okrugi - Geografiya - Referatlar

Quyi Zarafshon okrugi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

75 KB

Ko'chirib olish

Quyi Zarafshon okrugi Reja: 1. Geografik o`rni . 2. Quyi Zarafshon okrugida eng ko`p tarqalgan jinslar . 3. Zarafshon vodiysi. 4. Quyi Zarafshon okrugishshg asosiy suv manba i .

Bu okrug Zarafshon daryosining quyi qismidagi Buxoro va Qorako`l deltalarini o`z ichiga olib, sharqda O`rta Zarafshon okrugidan kengligi 2—4 km keladigan Xazar yo`lagi orqali ajralib turadi. Quyi Zarafshon okrugini shimoldan va g`arbdan Qizilqum, okrugi, janubi- g`arbdan Sanduqli qumligi, janubdan Eshakchi qumligi, sharhdan Qiziltepa, Azkamar, Quyimozor, Qaynog`och, Qushtepa va Qumsulton balandliklari o`rab turadi. Quyi Zarafshon paleozoy burmali negizining bukilgan qismida joylashib, uning ustini mezozoy va kaynozoy cho`kindi jinslar g`ilofi qoplab olgan. Binobarin, okrugda eng qadimiy jins bu paleozoy yotqiziqlari bo`lib, ular 1200— 1300 m chuqurlikda joylashib, ustini so`nggi davr jinslari qoplab olgan. Paleozoy yotqiziqlari ohaktoshlardan, slaneo`lardan iborat bo`lib, uning ustini yura, bo`r davrining mergellari, gillari va qumtoshlari qoplagan. Yura va bo`r davr jinslarining qalinligi 500—1000 metrga yyetib, ustini paleogen va neogen davr jinslari qoplagan. Yura va bo`r davri jinslari faqat okrugning sharqidagi balandliklarning ba`zi joylarida ochilib qolgan, xolos. Quyi Zarafshonda eng ko`p tarqalgan yotqiziq bu kaynazoy davrining jinslaridir. Lekin paleogen yotqiziqlari okrugda neogenga nisbatan kam bo`lib, asosan, Gazli atrofida, Jarqoq, Saritosh va Qiziltepa balandliklarida ochilib qolgan bo`lib, ohaktosh, dolomit, qumtosh va gillardan iborat. Neogen davr jinslari sarrish sur, jigar rang qumlardan, qumtoshlardan, gillardan iborat bo`lib, Buxoro vohasining janubiy qismida, Dengizko`l atrofida va Qorako`l vohasida uchraydi. Quyi Zarafshon okrugida eng ko`p tarqalgan yotqiziqlar to`rtlamchi davrga xos bo`lib, ular genetik jihatidan allyuvial, prolyuvial, delta prolyuvial, allyuvial prolyuvial, ko`l yotqiziri, eol va madaniy irrigao`iya yotqiziqlaridir. Okrug atrofidagi balandliklarda va Buxoro Qorako`l deltasining chetlarida ellyuvial va prolyuvial yo`l bilan vujudga kelgan sharal, qum, qumoq jinslar mavjud. Deltaprolyuvial yotqiziqlar esa Ko`kcha va Azkamar balandliklari atrofida uchrab, sharal va lyossimon jinslardan tashkil topgan. Quyi Zarafshon okrugida eng ko`p tarqalgan jinslar allyuvial delta

yotqiziqlari hisoblanib, Zarafshon daryosi olib kelgan shag`al, qum, qumoq kabilardan iborat. Okrugdagi Dengizko`l va boshqa kichik ko`llar atrofida ko`l yotqiziqlari — to`q sur rangli gil va qumoq jinslar uchraydi. Buxoro va Qorako`l atrofida eol yo`l bilan vujudga kelgan qumliklar joylashgan. Quyi Zarafshon okrugining qadimdan sug`orilib, dehqonchilik qilib kelinayotgan qismida madaniy qatlam vujudga kelgan. Quyi Zarafshon okrugining relefi bir xil emas. U Xazar yo`lagida torayib, so`ng Abumuslim tepaligida Zarafshon vodiyi kengayib, Shoptoli qishloqida janubi-g`arbga qarab kengayib, Buxoro deltasini hosil qiladi. Buxoro deltasining shimoldan va g`arbdan Qizilqum, o`rab olsa, sharqida Qiziltepa (362 m), Azkamar (372 m), Quyimozor (216 m), Qaynaroch (322 m) balandliklari, Qushtepa va Qumsulton tepaliklari, janubi-sharqdan esa Qorako`l balandligi o`rab turadi. Buxoro deltasining uzunligi 102 km, o`rtacha kengligi 50—55 km, eng keng yyeri 70 km ga boradi. Bu qismda Zarafshon vodiysining balandligi g`arbida 200 m, sharqida esa 250 m atrofida o`zgaradi. Buxoro deltasi janubi-g`arbga bir oz nishab bo`lgan tekislik hisoblanib, sugorish shoxobchalari orqali bir qancha qismlarga bo`lingan. Sug`orish shoxobchalari yonida esa nisbiy balandliklari 2—8 m ga yyetuvchi marzalar vujudga kelgan. Buxoro deltasida Zarafshon daryosining to`rtta qayiri joylashgan. Birinchi qayiri daryoning har ikki qismida joylashib, nisbiy balandligi 1—1,5 m, kengligi esa 1,5—2 km. Ikkinchi qayirning nisbiy balandligi (daryo o`zanidan) 2—5 m bo`lib, kengligi 6 km dan ba`zi joylarda (Buxoro shahri meridianida) 50 km ga yyetadi. Uchinchi qayiri esa uncha keng bo`lmasdan bilinarbilinmas ikkinchi qayirdan ko`tarilib turuvchi allyuvial tekisliklardan iborat. Nihoyat to`rtinchi eng zski qayiri Buxoro delsini o`rab olgan Avtobach, Qiziltepa, Quyimozor platolarida joylashgan. Buxoro deltasi janubi-g`arbga qarab yana pasayib, torayib boradi va Chandir qishlog`i yaqinida vodiy torayib, har ikki tomonida Qorako`l platosi yaqinlashadi. Bu qismda Qorako`l platosining nisbiy balandliklari 15 m ga yyetadi. Lekin

Zarafshondaryosi bu platoni kesib, tog` (kengligi 0,5—1,0 km) Qorako`l yo`lagini hosil qiladi. Qorako`l yo`lagi o`z navbatida Buxoro deltasini Qorako`l deltasidan ajratib turadi. Buxoro deltasining janubi-g`arbida Og`or qishlog`i yonida Zarafshon daryosining qadimiy quruq o`zani Maxandaryo ajralib chiqib Lukli ko`ligacha taxminan 80 km ga cho`zilgan. Maxandaryo o`zanida bir qancha botiqlar joylashib, ular zovur suvlari bilan to`lib, Chuqurko`l, Maxanko`l, O`rtako`l va Chandirko`l hosil bo`lgan. Maxandaryo o`zanidan Maxanko`l yonida Gujayli o`zani ajralib chiqib, g`arbga qarab davom etadi va Qorako`l platosini kesib o`tib, Zamoybobo ko`ligacha davom etadi. Hozir bu zski o`zanlar zovur vazifasini ham o`taydi. Maxandaryo va Gujayli o`zanlari atroflarida kichik qumliklar va nisbiy balandliklari 7—15 m ga yyetuvchi qirlar joylashgan. Buxoro deltasining sharqida ham bir necha botiqlar joylashib, ular hozir suv bilan to`lib, To`dako`l va Quyimozor suv omboriga aylangan. Zarafshon vodiysi Qorako`l yo`lagidan o`tgach janubi-g`arbga qarab yana kengayadi va Qorako`l deltasini hosil qiladi. Qorako`l deltayei g`arbdan Kimirek qumligi, janubi-g`arbdan Sanduqli qumligi, janubdan Eshakchi qumligi, shimoli- sharqdan zsa Qorako`l platosi bilan o`ralgan. Qorako`l deltasining uzunligi 48—50 km, o`rtacha kengligi esa 26—27 km, ba`zi joylarda 35— 36 km ga yyetadi. yyer usti nisbatan tekis bo`lib, bir oz janubi-g`arbga, Amudaryo vodiysi tomon nishab bo`lib, mutloq balandligi shimoli-sharqida 200 m, janubi-g`arbida, Chigako`l yonida 185 m, Amudaryo vodiysiga tutashgan joyda 178 m ga tushib qoladi. Qorako`l deltasi relefi jihatidan Buxoro deltasidan uncha katta bo`lmagan, hozir sho`rxoklarga aylangan botiqlarning va kichik sho`r ko`llarning ko`pligi bilan farqlanadi. Shuningdek, deltani eol jarayoni natijasida vujudga kelgan qumliklar har tomondan o`rab olgan. Bu qumliklar harakatdagi, nisbiy balandliklari 5 m ga yyetuvchi barxanlardan hamda mustahkam marza qumlardan tashkil topgan. Bu qumliklar ichida Zarafshonning qadimiy o`zanlari ham saqlangan bo`lib, ular ichida eng muhimi Toyqir o`zanidir. Qorako`l deltasida Zarafshon daryosining ikkita qadimiy qayiri

joylashgan. Birinchi qayiri uncha keng (200 m) emas, nisbiy balandligi 0,5—1,0 m. Ikkinchi qayig`ining kengligi 2—3 km ga yyetib, nisbiy balandligi 2—3 m. Bu qayirlarshshg ko`p qismi qishloq xo`jalik ishlarida tekislanib yuborilganligi uchun, chegaralarini aniqlash ancha qiyin. Quyi Zarafshon okrugi o`ta arid iqlimiy sharoitga ega bo`lib, juda qisqa va beqaror qish bilan, quruq, seroftob, jazirama yoz bilan tavsiflanadi. Okrug ancha janubda joylashganligi tufayli quyoshdan ko`p issiq olib, har kv sm yuzaga yiliga 140— 150 kilokaloriya issiqlik tushadi. Lekin okrug shimoldan tog`lar bilan to`silmaganligi uchun qishda shimoldan esuvchi sovuq, quruq havo massalari ta`sirida bo`lganligi tufayli yanvarning harorati hamma qismida 0° dan past. Qishda, shuningdek, okrug hududiga shimoli-g`arbdan va g`arbdan o`iklonlarning kirib kelishi tufayli harorat bir oz ilib, yog`in yog`adi. yilning sovuq faslida Quyi Zarafshonga janubi-g`arbdan tropik havo massalari esib, haroratni ilitib turadi. Quyi Zarafshon okrugiga yozda, asosan, shimoldan va shimoli-g`arbdan nisbatan salqin, nam havo massalari esib tursada, lekin hudud haroratining yuqoriligi tufayli ularning kondeno`iyalashish jarayoni yuz bermaydi, oqibatda yog`in ajratmaydi. Quyi Zarafshon okrugi O`zbekiston hududining eng issiq qismlaridan biri hisoblanib, o`rtacha yillik harorati 14,2—15° atrofida o`zgaradi. Iyul oyining (eng issiq) o`rtacha harorati 28—29,6°, yanvarning (eng sovuq) o`rtacha harorati esa — 0,4 (Qorako`l),—1,5° (Shofrikon) atrofida o`zgaradi. Quyi Zarafshon okrugida ba`zan kuchli arktika havo massalarining kirib kelishi va Sibir antio`iklonidan esayotgan shimoliy-g`arqiy havo massasining turib qolishi oqibatida harorat sovib ketib, Kogonda —25° ga, Shofrikonda esa —20° ga tushadi. Lekincha, yozda quyosh nurining tik tushishi oqibatida havo qizib, harorat +45° ga ko`tariladi, binobarin, mutloq yillik , harorat implitudasi 74° ga boradi. Quyi Zarafshon okrugida bahorgi oxirgi sovuq tushishining O`rtacha muddati 24—30 martlarga, kuzgi birinchi sovuq tushishinnig o`rtacha muddati esa 22—25 oktabr kunlariga to`g`ri keladi. Sovuq bo`lmaydigan davr 204—214 kun davom etadi. Kuzda birinchi sovuq tushishidan oldingi effektiv haroratning yig`indisi T.40

—2668° ga, vegetao`iya davridagi haroratning yig`indisi esa 0° ga yyetadi. Quyi Zarafshon okrugida yog`inlar hudud va fasllar bo`yicha bir xil taqsimlangan emas. Buxoro va Qorako`l deltasiga bir yilda 114—125 mm yog`in tushsa, atrofini o`rab olgan qumli cho`lda 90—100 mm ni tashkil qiladi. Eng ko`p yog`in (yillik yog`inning 90%) dekabr-may oylariga, eng kam yog`in (deyarli yog`maysh) iyul-sentabr oylariga to`g`ri keladi. Eng ko`p yog`in mart-aprel oylarida sodir bo`ladi. Yog`inning ko`p qismi yomg`ir tariqasida tushadi. Bir yilda 30 kun yomg`ir yog`sa, ba`zi yillari deyarli yog`maydi, ba`zi yillari 10 kun yog`adi. Ba`zan bahorda yomg`ir jala tariqasida tushibu qishloq xo`jalik ekinlariga zarar keltiradi, yo`l, ko`prik, sug`orish shoxobchalarini buzib yuboradi. Okrug hududida qor har yili yog`sada, uzoq turmay erib ketadi. Qor dekabr- fevral oylarida yog`ib, o`rtacha 3—5 kun, ba`zan esa 10—13 kun erimay turadi. Qor qoplami yupqa bo`lib, eng sovuq yanvar oyidagina qalishshgi 5 sm ga yyetadi. Quyi Zarafshon okrugi hududiga yozda shimoli-g`arbdan Qizilqum tomondan quruq qizigan shamollar esib, qumlarni uchirib, ekinlarga katta zarar keltiradi. Bu shamol ayniqsa, Vobkent, G`ijduvon, Buxoro kabi tumanlarga katta ta`sir etadi. Shu sababli bu hududlardagi vohani qum bosishidan saqlash va o`sha issiq va quruq shamollarning yo`lini to`sish uchun o`rmon mintaqasi barpo etilgan. Quyi Zarafshon okrugishshg asosiy suv manbai Zarafshon va Amudaryo hisoblanadi. Okrug hududiga Zarafshon daryosining o`rta va quyi oqimi qaraydi. Bu qismda Zarafshon daryosining suvn 54 ga yaqin magistral ariqlar (eng muhimlari Konimex, Shofrikon, Vobkentdaryo, Romiton, Shaxud) orqali sug`orishga sarflanib, tabiiy o`zanidan faqat sizot suvlari oqadi, xolos. Qadim Zarafshon daryosi Amudaryoga 20 km yyetmasdan Eshakchi va Sanduqli qumliklarida shimilib ketar edi. Zarafshon daryosi Buxoro deltasida Vobkentdaryo va Qorako`l daryo deb nomlanib ikki tarmoqqa bo`linadi. Vobkentdaryo g`arbga qarab davom etib, suvi butunlay sug`orishga sarflanadi, Qorano`ldaryo Qorako`l sha,hari yaqinida yana ikki tarmoqqa ajralib, chapdagisi Toyqir, o`ngdagisi esa Saribozor deb ataladi. Toyqir o`zani Dengizko`lgacha, Saribozor o`zani esa Chigar ko`lgacha davom

etadi. Lekin hozir Zarafshon suvi ko`plab sug`orishga sarflanishi tufayli Toyqir va Saribozor quruq o`zanlarga aylanib qolgan. Faqat ba`zan Zarafshon daryosi sersuv bo`lgan yillardagina ulardan suv oqishi mumkin. Zarafshon daryosi muzqorlarning erishidan to`yinadi. Hazar yo`lagidagi suv o`lchagich bekati ma`lumotiga ko`ra Zarafshon daryosining o`rtacha yillik suv sarfi sekundiga 116,1 me ni, Qorako`lda 14,3 m3 ni, tog`li qismida (Dupuli ko`prigida) 1155 m3 ni tashkil etadi. Ko`rinib turibdiki, Quyi Zarafshon okrugi hududiga kelguncha Zarafshon daryosining suvini bir qismi Eski Tuyatortar arig`i orqali Sanzar havzasigacha, Eskianhor arig`i orqali Qashqadaryo havzasiga oqizilsa, bir qismi Samarkand botig`ida joylashgan ekin dalalarini sug`orishga sarflanadi. Hazar suv o`lchagich bekati ma`lumotlariga ko`ra Zarafshon eng ko`p suvini (yillik oqimning 60% atrofidagisini) maysentabr oylarida, eng kamini (15,4%) qishda oqizadi. Quyi Zarafshon okrugidagi yyerlarni sug`orish ishlarini yaxshilash maqsadida Amu-Buxoro arig`i (uzunligi 268 km, yillik suv sarfi sekundiga 235 m3) orqali Amudaryo suvi keltirilgan. Ariq Amudaryo suvini Olat, Qorako`l va Hamza nasos stano`iyalari yordamida 66 m.ga ko`tarib beradi. Amu-Buxoro arig`idan yana uzunligi 40 km, suv sarfi sekundiga 42 m3) Amu-Qorako`l arig`i ajralib, so`ngra Qorako`ldaryoga borib tutashadi. Amu-Buxoro arig`i esa Shohrud arig`iga va Quyimozor suv omboriga tutashib ketadi. Amu-Buxoro arig`i orqali Amudaryo suvi To`dako`lga ham yyetib, uni suv bilan ta`minlab turadi. Quyi Zarafshon okrugidagi sug`oriladigan yyerlar meliorativ holatini yaxshilash maqsadida 60 dan ortiq (eng muhimlari Dengizko`l, SHo`rariq, Yomonjar, Shimoliy Buxoro, Maxan kabi zovurlar) zovurlar qazilgan. Quyi Zarafshon okrugidagi yyerlarni sug`orish uchun yiliga Zarafshon va Amudaryodan 4,3—4,5 km3 atrofida suv olinadi. Usha olingan 4,3—4,5 km3 suvning 0,86 km3 yoki 20—21% yuqorida qayd qilingan zovurlar orqali sug`oriladigan mintaqadan tashqaridagi tabiiy chuqurliklarga chiqarib tashlanishi tufayli bir necha ko`llar vujudga kelgan.

Quyi Zarafshon okrugida eski o`zonlarda vujudga kelgan Deng`izko`l, Xojiakob, Qurko`l, Somonko`ldan tashqari zovur suvlarini tashlash tufayli To`dako`l, SHo`rko`l, Kattako`l, Maxanko`l, Qoraqirko`l, Parsanko`l, Zamonbobo kabi ko`llar ham vujudga kelgan. Bu ko`llarda yiliga 0,8—1,0 km3 zovur-drenaj sho`r suvlari to`planadi. Bu zovur suvlarining bir qismi hozir Maxanko`l zovuri orqali Amudaryoga borib quyilmoqda. Yuqorida qayd qilingan ko`llarning eng kattasi To`dako`l hisoblanib, u hozir suv ombori sifatida foydalanilmoqda. Chunki unga Amu-Buxoro arig`i orqali Amudaryo suvi kelib to`llanmoqda. To`dako`l suv bilan to`lsa 1,0 km3 ni tashkil qiladi. Quyi Zarafshon okrugidagi ko`llardan yiliga 510 mln. m3 zovur suvlari burlanib ketib, ko`llarda har xil tuzlar miqdori yil sayin ortib bormoqda. Quyi Zarafshon okrugida Quyimozor suv ombori joylashgan. Bu suv ombor Quyimozor botig`ida bunyod etilib, asosan Zarafshondan hamda Amu-Buxoro arig`i orqali Amudaryodan suv oladi. Suv omborining maydoni 6 km2, eng chuqur yyeri 22,8 m, o`rtacha chuqurligi 16,8 m, suv sig`imi 350 mln. m3. Quyi Zarafshon okrugida yyer osti suvlari, xususan grunt suvlari 1—60 m chuqurliklarda joylashgan. Bu eng avvalo okrug relefiga, neogen va to`rtlamchi davr yotqiziqlarining qalinli giga borliq. Okrugning sharqiy qismida grunt suvlari 10 m chuqurlikda joylashib, siljishi yaxshi, binobarin, nisbatan chuchuk bo`lib, tuproq ham sho`rlashgan emas. Lekin janubi-g`arbga qarab — Buxoro va Qorako`l deltasi tomon grunt suvlari yyer betiga yaqinlashib, sho`rligi ortib, bir litr suvida 10 grammgacha har xil tuzlar uchraydi. Eng sho`r grunt suvlari Buxoro Qorako`l deltasining ichki qismidagi botiqlarda uchrab, minerallashish darajasi har litr suvida 15 grammgacha yyetadi. Quyi Zarafshon okrugining atrofini o`rab olgan Saritosh, Toshquduq, Dengizko`l, Qorako`l va Gazli platolarida grunt suvn eng sho`r bo`lib, 60 m chuqurlikda joylashgan. Bu yyerlarda grunt suvining sho`r bo`lish sababi tarkibida tuz saqlovchi neogen yotqiziqlarining mavjudligidir. Quyi Zarafshon okrugida nisbatan chuchuk grunt suvlari Maxandaryo va Gurdush kabi quruq o`zanlarda joylashib, chuqurligv 3—10 m, sho`rligi esa har

litrida 1—4 grammni tashkil etadi. Okrugda joylashgan grunt (sizot) suvlari asosan sug`oriladigan mintaqadan, Zarafshon daryosidan shimilish hisobiga hamda yog`inlardan to`yinib turadi. Ma`lumotlarga ko`ra Buxoro Qorako`l deltasida har yili 1 km3 grunt suvi vujudga kelib, shuning 77 foizi bug`lanishga sarflanadi. 9% zovurlar orqali sug`oriladigan mintaqadan chiqarib tashlanadi, 1 % Zarafshon o`zaniga siljiydi, qolgan 13% esa delta va atrofidagi platolar tomon tarqalib ketadi. Ko`riiyb turibdiki, grunt suvining asosiy qismi bug`lanishga sarflanib, undagi har xil tuzlar tuproq tarkibida to`planib, uning meliorativ holatini yomonlashtirmoqda, binobarin, Buxoro- Qoraqo`l deltasida tuproq sho`rini qochirish uchun qo`shimcha zovur-drenajlar qurishni, tuproqni yuvib turishni taqozo etadi. Quyi Zarafshon okrugida yana yura, bo`r va paleogen davr yotqiziqlari orasida, bosimli, mineral yyer osti suvlari joylashib, Buxoro-Qarshi artezian havzasiga kiradi. Okrugda qatlamlar orasida bosimli suvlar 1000—1500 m. chuqurliklarda, asosan yura davri ohaktosh va qumtoshlari orasida joylashgan bo`libg minerallashgan. Bunday yyer osti suvlari Gazli, Jarqoq, Toshquduq kabi joylarda burg`alaganda o`zi otilib chiqib, sarfi ba`zi joylarda (Jarqoq va Gazlida )sekundiga 20 litrgacha, minerallashish darajasi 1—10 grammgacha boradi. Bosimli minerallashgan yyer osti suvlari aksariyatining minerallashish darajasi 2 g/l. ga borib, undan shahar va qishloq aholisini ichimlik suv bilan ta`minlashda foydalanilsa bo`ladi. Quyi Zarafshon okrugida yyer usti tuzilishi, yotqiziqlari, yyer osti suvining xususiyatlari kabi tabiiy unsurlar ta`sirida turli xil tuproq turlari joylashgan. Okrugda eng ko`p tarhalgan tuproq turlari surqo`ng`ir, (qumloq, taqir, sho`rxok, o`tloq taqir, sug`oriladigan o`tloq, sug`oriladigan o`tloq allyuvial, o`tloq va botqoq tuproqlaridir, Surqo`ng`ir tuproq turlari Buxoro-Qorako`l deltasining ba`zi joylarida, deltani o`rab olgan Qiziltepa, Dengizko`l, Azkamar, Toshquduq, Qoraqir, Qorako`l kabi plato va balandliklarda joylashib, chirindi miqdori kam (0,5—0,7%), chirindi saqlovchi qatlam yupqa (20—70 sm), tarkibida gips, har xil tuzlar mavjud.

Quyi Zarafshon okrugining chetki qismlarida ya`ni Qizilqum, Kimirek, Sanduqli, Eshakchi qumliklariga tutashgan joylarida, deltaning ichki qismlaridagi ba`zi kichik hududlarda gil qumloq va qumli tuproqlari keng tarqalgan. Bu tuproq turlarida chirindi juda kam bo`lib, 0,3—0,4% ni tashkil etadi. Buxoro-Qorako`l deltasining chetlarida taqir tuproqlari uchraydi. Shuningdek, taqir tuproqlar qadimiy Daryasoy o`zanida ham mavjud bo`lib, tarkibida gipsning miqdori 7—9% ga, gumus miqdori esa juda kam bo`lib, 0,5% gacha boradi. Taqir tuproqlari shuningdek, qadimiy sug`orilgan joylarda, xususan Varaxsha xarobasida ham uchraydi. Quyi Zarafshon okrugining deyarli hamma qismida sho`rxoklar uchraydi. SHo`rxoklar ayniqsa Buxoro Qorako`l deltasining pastqam, grunt (sizot) suvi yuza bo`lgan joylarida xususan SHo`rko`l, Dengizko`l, Xojakob, To`dako`l botiqlarida, Gurdush, Maxanko`l, Tayqir quruq o`zanlarida keng tarqalgan. SHo`rxok tuproqlar shuningdek, sug`oriladigan mintaqa ichida grunt suvi yuza, lekin. zovur-drenajlar yaxshi ishlamaydigan joylarda ham uchraydi. Quyi Amudaryo okrugining voha qismida asosan sug`oriladigak o`tloq (o`tloq-voha), sug`oriladigan o`tloqallyuvial tuproqlarjoylashgan. Bu tuproq turlari ishlov berilishi tufayli tabiiy xususiyatlarini o`zgartirib, o`tloq voha tuprog`iga aylangan. Bunday tuproq turlari tarkibida chirindi miqdori 1,5 dan 4—6% hgacha boradi. Ayniqsa, sug`oriladigan o`tloq soz tuproq turida gumus ko`p bo`lib, 6% ga yyetadi. Buxoro-Qorako`l deltasida o`tloq va botqoq tuproq turlari grunt suvi yyer betiga yaqin (0,5—1,0 m chuqurda) bo`lgan Zarafshoi daryosi qayirida tog` lenta hosil qilib joylashgan. Shunday qilib, yuqorida qayd qilinganlardan ma`lumki, Quyi Zarafshon okrugidagi sug`oriladigai tuproqlar yyer osti suvlarining yuzaligi, bug`lanishning kattaligi tufayli u yoki bu darajada sho`rlashgan bo`lib, o`z navbatida ularning meliorativ holatini doimo yaxshilab turishni talab etadi. Quyi Zarafshon okrugining o`simligi ham tabiat unsurlariga (relefi, iqlimi, yyer osti suvlari va tuproq qatlami xususiyatlariga) bog`liq holda bir xil tarqalgan

emas. Akademik Q. 3. Zakirov Zarafshon vodiysining bu qismi o`simlik qoplamini quyidagi jamoalarga ajratgan: qumli, gipsli,. sho`rxok va to`qay. Qumli cho`llar vohaning atrofida joylashyb, psammofit o`simlik turlari uchraydi. Oq saksovul Qorako`l deltasining g`arbida, Sanduqli qumligidagi musta:hkamlashgan marza va do`ng qumliklarda o`sadi. Bundan tashqari bu yyerlarda juzg`un, quyonsuyak, cherkaz, iloq kabk o`simliklar ham uchraydi. Oq va qora saksovul Buxoro deltasining g`arbiy qismida uchrab, oq saksovul qumli yyerlarda, qora saksovul esa botiqlardaga sho`rhok tuproqli yyerlarda o`sadi. Shuningdek, bu joylarda shuvoq, sho`ralar ham uchraydi. Juzg`un jamoasi Buxoro vohasining g`arbiy va sharqiy qismidagi, Qorako`l vohasining janubi-sharqiy qismidagi kichik marza usimliklarda joylashgan. Juzg`un bilan birga yana quyonsuyak, selen, oq shuvoq, iloq kabi o`simliklar ham o`sadi. Cherkez jamoasi Qorako`l deltasining januyisharqidagi Mahandaryo quruq o`zanidagi kichik umr do`nglarida uchrab, yana juz; g`un, quyonsuyak, erkak selen: Maxandaryo o`zanida esa jingil, bir yillik sho`ralar o`sadi. Quyonsuyak jamoasi Qorako`l vohasining janubidagi harakatdagi qumliklarda uchraydi. Bundan tashqari oq saksovul, cherkez, juzrun, erkak selen, iloq kichik do`ng qumlarda esa singren, partek o`sadi. Okrugning gipsli cho`larida singren, partek, shuvoq, boyalish, keyreuk, litr (yer tezak) kabi o`simliklar formao`iyasi uchraydi. Singren jamoasi Buxoro vohasining shimoli-g`arbiy xamda janubi-g`arbiy qismida, Qorako`l vohasining shimoli-g`arbiy qismidagi sur qo`ng`ir tuproq turlari joylashgan yyerlarida uchraydi. Bu qismda singrendan tashqari yana shuvoq, partek, yantoq o`sadi. Partek jamoasi uncha baland bo`lmagan tepaliklarda toshloqli surqo`ng`ir tuproqlar tarqalgan joylarda o`sadi. Shuvoq jamoasi okrugda eng ko`p tarqalgan o`simlik turi bo`lib, asosan BuxoroQorako`l deltasining surqo`ng`ir tuproq tarqalgan qismida uchraydi.

Shunintdek yana juzg`un, partek, singren, oq saksovul ham o`sadi. Buxoro vohasining g`arbiy qismida boyalish jamoasi tarkalgan. Bu qismda boyalishdan tashqari yana juzg`un, partek, iloq ham uchraydi. Buxoro vohasining qadimiy allyuvial tekislik qismida, kadimiy sug`orilgan taqirli tuproqlar tarqalgan qismida keyrek jamoasi tarqalib, yana shuvoq, yyertezak (titr), boyalish kabi o`simliklar ham o`sadi. Buxoro deltasining sho`rlashgan surqo`ng`ir tuproqlar tarqalgan qismida titr (yer tezak) tarqalgan. Shuningdek, yana karabarak, bir yillik sho`ralar, yantoq, qora saksovul o`sadi. Quyimozor suv omborining shimoli-sharqiy qismida va okrugning sho`rxok joylarida sho`rxok cho`lga moslashgan o`simliklar — sarsazan, jingil, yyermak kabilar o`sadi. O`tloq sho`rxok tuproqlar tarqalgan joylarda ajriq keng tarqalgan. Zarafshon daryosining yangi qayirida va quyi qayirida, Maxandaryo, Toyqir, Saribozor kabi eski o`zanlarida, ko`llar atroflarida to`qay o`simliklar turi mavjud. To`qaylarda turanril, jiyda, tol, lox, qamish, chingil, yantoq, yulg`un kabi o`simliklar o`sadi. Quyi Zarafshon okrugining voha qismida sug`orilib, dehqonchilik qilinadigan katta qismida tabiiy o`simliklar yo`q kilinib, ekin dalalariga aylantirilgan. Quyi Zarafshon hayvonlari cho`lga xos bo`lgan vakillar bilan tavsiflanib, uzoq davom etgan jazirama, kuruq, seroftob yozga moslashgan. Okrugda kalamushlar, sichqonlar, qo`shoyoqlar, ilonlar, kaltakesaklar, echkemarlar har qadamda uchraydi. Shuningdek, tulki, bo`ri, bo`rsiq, jayron, jayra, tipratikon; to`qaylarda chiyabo`ri, to`ng`iz, to`qay mushugi, qirg`ovul kabilar yashaydi. To`dako`l, Quyimozor suv havzalarida va ko`llarda esa baliqlar, qushlar (o`rdak, roz) yashaydi. Okrugning o`zlashtirilmagan qismida hasharotlardan qoraqurt, falang kabilar ham uchraydi. Quyi Zarafshon okrugi tabiiy resurslarga boy hudud xisoblanib gaz, tuz, har xil qurilish xom ashyolari konlari mavjud, Ayniqsa, okrug qulay iqlimiy resurslarga ega bo`lib, vegetao`iya davridagi harorati N0° dan yuqori bo`lgan kunlaridagi haroratning yig`indisi 4600—5150° ga, sovuqsiz kunlar o`rtacha 212

— 214 kunga yyetadi. Bunday iqlimiy sharoitda oddiy, hatto ingichka tolali paxta, shirinshakar mevalar yyetkazish mumkin. Quyi Zarafshon okrugida o`tloq-voha tuprog`ining mavjudligi undan dehqonchilikda keng miqyosda foydalanishga imkon beradi. Quyi Zarafshon okrugi o`z navbatida Buxoro Qorako`l, Gazli, Sanduqli tabiiy-geografik rayonlariga bo`linadi. I. Buxoro Qorako`l tabiiy-geografik rayoni Zarafshonning Buxoro Qorako`l deltasini va uning birinchi hamda ikkinchi qayirlarini o`z ichiga oladi. Bu rayon hududning ko`p qismi sug`orilib, vohaga aylantirilganligi tufayli okrugdagi yozi eng salqia (iyulning o`rtacha xarorati 19,5°), qishi esa niabatan iliq (yanvarning o`rtacha harorati —0,5°) hududi hisoblanadi. Vegetao`iyali qish 50% ga yaqin, +10° dan yuqori bo`lgan davrdagi haroratning yig`indisi 5150° ga yyetadi. Rayon tarkibida quyidagi landshaftlar mavjud. Sug`oriladigan o`tloq allyuvial tuproqlar tarqalgan landshaft. Bu landshaft Buxoro va Qorako`l delhxasidagi sug`oriladigan yyerlarni o`z ichiga oladi. To`qay o`simliklari o`sadigan o`tloqtaqir tuproqli delta tekislikli landshaft. Bu landshaft o`z ichiga Maxandaryo, Gudjayli o`zanlarini va Qorako`l del`tasining atrofidagi berk botiqlarini oladi. Cho`l qum tuproqli juzg`un o`suvchi eol jarayonlarida o`zgartirilgan landshaft. Bu landshaft Buxoro Qorako`l vohasi orasidagi va chetlaridagi qumliklarni o`z ichiga oladi. Buxoro Qorako`l deltasining kichik berk botiqlarini o`gichiga oluvchi bir yillik sho`ralar o`suvchi shurxok botqoqlik delta tekisliklar landshafti. II. Gazli tabiiy-geografik rayoni okrugning janubi-g`arbiy qismidagi Zarafshonning qadimiy allyuvialak kumulyativ tekisliklarini o`z ichiga oladi. Rayon nisbatan sovuq kish (yanvarning o`rtacha harorati—1,5°), lekin quruq, issiq (iyulning o`rtacha harorati +31°), yoz bilan tavsiflanadi. Vegetao`iyali qish esa 41% ga boradi. Harorati +10° bo`ladigan davrdagi haroratning yig`indisi 5130° yyetadi. Rayonda quyidagi landshaft turlari mavjud. Shuvoq o`suvchi surqo`ng`ir tuproqli, mezokainazoi negizli balandliklar landshafti. Bu gazli

ko`tarilmagani o`z ichiga oladi. Shuvoq tarqalgan, surqo`ng`ir tuproqli, negizi pliotsen — eski to`rtlamchi davr jinslaridan iborat bo`lgan platoli landshaft. Bu landshaft asosan Qorako`l platosini o`z ichiga oladi. Singren o`suvchi, cho`l qumoq tuprog`i tarqalgan delta tekisliklar landshafti. Bu landshaft asosan Kimirek qumligini o`z ichiga oladi. Juzg`un va oq saksovul o`suvchi, cho`l qumli tuprog`i tarqalgan, eol jarayonida o`zgartirilgan delta tekisliklar landshafti. Ko`l atroflarida va kichik botiqlardagi sho`rxoklarda o`suv chi bir yillik sho`ralar tarqalgan delta tekislik sho`rxoklar landshafti. III. Sanduqli tabiiy-geografik rayoni. Rayon okrugning janubi-sharqiy va sharqiy qysmi va u yyerdagi Setalitepa, Jarqoq, Qorovulbozor, Dengizko`l kabi platolariii hamda Sanduqli qumligining bir qismini oladi. Rayon Quyi Zarafshon okrugidagi qishi iliq (yanvarning o`rtacha harorati 0° dan yuqori) bo`lib, vegetao`iyali qish 70% ga yyetadi. yozi esa issiq (iyulning o`rtacha harorati +30°) bo`lib, 4 10° dan yuqori bo`lgan davrdagi haroratning yig`indisi 5200°. Rayon tarkibida quyidagi landshaft turlari uchraydi. Sarisazanli sho`rxoklardan iborat, negizi mezokaynazoy jinslardan tashkil topgan berk botiqlar landshafti. Bu landshaft Dentizko`l botig`ini, Qorako`l shahri sharqidagi botiqni o`z ichiga oladi. Oq saksovul tarqalgan eol qumli landshafti. Bu landshaft do`ng va barxan qumli joylarni (xususan Sanduqli qumligini) o`z ichiga oladi. Singren o`suvchi, surqo`ng`ir tuproqli, eol jarayonlar tufayli qayta o`zgargan pliotsen — eski to`rtlamchi davr platolar landshafti. Bu landshaftga Dengizko`l platosi va uning janubidagi qumli yyerlar kiradi. Shuvoq tarqalgan, surqo`ng`ir tuproqli pliotsen — eski to`rtlamchi davr platolar landshafti. Bu landshaftga Quyimozor va To`dako`l sho`rxogining sharhidagi platalar kiradi.

Shuvok o`suvchi, surqo`ng`ir tuproqli, negizi mezokaynazoy jinslaridan tashkil topgan balandliklar landshafti. Bu landshaftga Kogon ko`tarilmasi, Jarqoq (uzunligi 12 km, kengligi 3—4 km), Qorovulbozor (uzunligi 11 km, kengligi 10 km), Saritosh (uzunligi 11—12 km, kengligi 6—7 km) platolari kiradi. Sug`oriladigan taqir tuproqli delta tekislik madaniy landshafti.

Foydalanilgan adabiyotlar : 1. Yermakov Y.G. i dr. Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov. M: Vqsshaya shkola, 1988. 2. Ryabchikov A.M. Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov. M: Vqsshaya shkola, 1988. 3. Fizicheskaya geografiya mirovogo okeana. M: Izdatelpstvo Moskovskogo Universiteta, 1988. 4. Ryabchikov A.M. Dunyo qitoalari tabiiy geografiyasi, Toshkent, 1968. 5. Vlasova T.M. Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov. Tom I-II, M: Prosveo‘yeniye, 1976. 6. Vlasova T.M. Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi. I-II tom.Toshkent, 1985. 7. Leontpev O.K. Fizicheskaya geografiya mirovogo okeana. M: 1982. Ensiklopeditseskiy slovarp geograficheskix terminov. M.1968. 8. http://ziyonet.uz

O'xshashlar

Quyi Amudaryo okrugi

O`rta Zarafshon okrugi

Bobotog` okrugi

Qizilqum okrugi

Surxondaryo okrugi