Осиёнинг табиий географик улкалари ( олд Осиё) - Geografiya - Referatlar

Осиёнинг табиий географик улкалари ( олд Осиё)

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

100.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz O сиёнинг табиий географик ўлкалари Р е ж а : 1. Осиёнинг табиий географик ўлкалари. 2. Ғарбий Сибирь. 3. Узоқ Шарқ. 4. Шарқий Осиё. 5. Жанубий Осиё. 6. Жануби-шарқий Осиё. 7. Жануби-ғарбий Осиё. 8. Олд Осиё.

www.arxiv.uz Шарқий Осиё ёки Узоқ Шарқ таркибига Шарқий Хитой, Шимолий- Шарқий Хитой ва Корея ярим ороли ҳамда Япон ороллари киради. Бу табиий ўлкалар бир-биридан анчагина фарқ қилишига қарамай, умумий белгиларига ҳам эгадирлар: бу умумий белгилар уларнинг географик ўрни, материкнинг шарқий чекка қисмида Тинч океан билан кенг масофада туташиб турган шароитда таркиб топиши ва ривожланиши бирлиги туфайли мавжуддир. Муссон циркуляциясининг таъсири Марказий Осиё билан бўлган чегарадаги тоғлар-Сичуан Альпи, Цинлин ва Катта Хингангача боради. Ёғин сочиннинг мавсумий тафовути ҳам муссон циркуляциясига боғлиқ. Етарли миқдордаги иссиқлик ва нам учламчи даврдан буён ўрмонларнинг ривожланиши учун қулайлик туғдириб келмокда. Ўрмонлар тарихий даврдан илгариёқ тоғларнигина эмас, балки текисликларни ҳам қоплаб олган. Хозирги ўрмонсиз текисликлар жуда зич яшайдиган аҳолининг кўп асрлик деҳқончилик фаолияти натижасидир. Музлик таъсирини тотмай, пана жойларда таркиб топган флора билан фауна жуда қадимий бўлиб хилма-хил турларга эга. Бу ерда фауна ва флоранинг тропикда яшовчи вакиллари билан бирга мўътадил минтақа вакиллари, хатто тўртламчи давр музланиши даврида материкнинг шимолий ва шимолий-шарқий томонлаидан келиб, махаллий шароитга ўрганиб қолган Арктикага хос вакиллари ҳам ёнма-ён яшайди. Шарқий Осиёда табиий шароитнинг қулайлиги, чунончи ҳосилдор тупроқлар ва нам иқлимнинг, кўпдан-кўп дарё ва кўлларнинг уйғун келиши, худуднинг денгиз бўйида жойлашганлиги-буларнинг ҳаммаси аҳолининг қадимдан зич жойлашганлигига ва бу ерда бутун майдоннинг 20% дан кам қисмини ташкил этган текисликларнигина эмас, балки тоғли районларни ҳам хўжаликда тезда ўзлаштирилишига ёрдам берди. Аҳолининг кўп йиллик фаолияти натижасида табиий ландшафтлар анча ўзгариб, улар ўрнида маданий ландшафтларга айлантирилган Шарқий Осиёнинг антропоген ландшафтлари жуда ўзига хосдир, улар Ғарбий Европанинг саноатлашган

www.arxiv.uz ландшафтларидан фарқ қилиб, сўнгги вақтларгача асосан қишлоқ хўжалиги ландшафтлари бўлиб қолмоқда. Шарқий Хитой рельефининг йирик тектоник шакллари орасида Шимолий Хитой пасттекислиги, Сичуан котловинаси, шунингдек кичикроқ котловиналардан Дунтинху, Поянху кўллари жойлашган котловиналар кўтарилган рельеф шаклларида Циньлин тизма тоғи, Жанубий Хитой тоғлари, Гуйчжоу платоси, Юньнань тоғликлари ажралиб туради. Шарқий Хитой дарёлари режими муссон циркуляциясига боғлиқ, улар ёзда тўлиб оқиб, қишда саёзланиб колади. Чунончи, Янцзи дарёси сув сатхи Сичуань котловинасидан оқиб чиқишда, Ичана шахари яқинида хар йили ёмғиргарчилик даврида 20-23 м кўтарилади. Хатто куйи оқимда ҳам, тошқин сувлари Дунтинху ва Поянху кўлларига йигилишига қарамай, ёғингарчилик мавмсуми охирида дарёдаги максимал сув сарфи йиллик ўртача микдордан 2 хисса ортиб бўлади. Шарқий Хитойнинг муссон иқлими Япония иқлимидан фарқ қилиб анча совуқ ва қиш қуруқ келиши сабабли ҳамма фаслларда континенталрокдир. Январда нол градусли изотерма Гибралтар бугози билан бир кенгликда жойлашган Циндао шахри орқали ўтади. Пасттекисликлар орасида Шимолий Хитой пасттекилиги (Буюк Хитой текислиги) алохида ажралиб туради. Унинг Сариқ денгиз томонга кўз илғамас даражада нишаб бўлган ясси юзаси Хуанхэ, Хуайхэ ва қисман Янцзи дарёлари сувниниг узоқ вақт давомида лёсс, қум ва гилни ювиб келиб ёткизиши натижасида вужудга келган. Пастекисликда дарахтлар деярли йўқ. Ҳамма ер хайдалиб, жуда диққат билан ишланган. Денгиз бўйидаги дарёларнинг "хақиқий" қуруқликка айланиб улгурмаган ёш келтирма жинслари тарқалган кенг ерлар бундан мустаснодир: ботқоқлик ва шурхоклар 30% га яқин майдонни ишғол қилади. Пасттекисликда маккажўхори, гаолян, тариқ, картошка, соя, ерёнгок, наша, пахта етиштирилади. Кейинги йилларда мамлакат табиатини ўзгаритириш планига мувофиқ пасттекисликка дарахтлар ўтқазилмокда.

www.arxiv.uz Пасттекисликда кўплаб каналлар ўтли томонга йуналган бўлиб, бу каналлардан кема қатновида, ерларни суғоришда, балиқ овлашда ва тошқин вақтида, кўллар каби, сув омборлари сифатида фойдаланилади. Янцзи дарёси куйи оқимининг қирғоқлари бир неча қатор кўтармалар билан тусилган: кўтармалар пасттекисликни денгиз томондан ҳам тўсиб туради, дарё этагининг аҳолиси денгиздан кенг польдерлар полосасини ажратиб олган. Янцзидан жануброкда Жанубий Хитой тоғлари жойлашган. Жанубий Хитой тоғлари нотектоник харакатлар босқичида ёшарган: тоғлар гумбаз шаклида кўтарилган, натижада ювилиш жараёни кучайган. Янцзиннинг ўрта оқимида тоғлар билан ўралган Сичуан котловинаси, яъни қизил хавза жойлашган, унинг катта амфитеатр шаклида бўлишига сабаб Хитой платформаси шу қисмининг узоқ вакт давомида чўкканлигидир. Котловинани тўлдирган қизил рангли қатламлар силур давридан буён вужудга келган. Марказий қисм энг кўп чўккан. Қизил хавзадан шимолрокда Циньлин тоғ тизмаси географик кенглик бўйлаб чўзилган. Унинг морфологик хусусияти ён бағирларнинг тик ва кескин ассиметрик эканлиги ҳамда ўртача баландликларнинг катталигидан (2500 м га яқин) иборатдир. Жанубий Хитойда жойлашган Сицзян дарёси хавзаси, Жанубий Хитой денгиз сохиллари ва Хайнан ороли нам тропик ландшафтлари билан характерланади. Бу ерда қишда ҳаво харорати 15°С атрофида, ёзда эса 28°С бўлади. Йиллик ёғин миқдори 1300 мм дан 2000 мм гача боради. Ўсимликлар йилнинг ҳамма фаслларида ўса беради, далалардан йилига уч мартадан ҳосил олинади. Деҳқончилик учун салгина бўлсада, ярокли бўлган барча ерлар ишланиб, шоли, чой, цитрус ўсимликлари, шакарқамиш ва бошқа хил тропик ўсимликлари етиштирилади. "Тош ўрмонлар" ер остида ҳосил бўлган ва улар устидаги сув ўтказувчи қумтош қатламлари емирилиб, олиб кетилгандан кейин ажойиб карст ҳосилалари ер юзасига чиқиб қолган, деб тахмин қиладилар.

www.arxiv.uz Тайван ороли - Хитойнинг энг катта (майдони 35834 км.кв) оролидир. Рельефга кўра Тайваннинг икки қисмга: тоғлар кўпчиликни ташкил этган шарқий ва текисликдан иборат ғарбий қисмларга бўлиш мумкин. Тоғларнинг жуда баландлиги (3950 м гача) бурмаланган ҳаминни баланд кўтариб юборган ёш гумбазсимон кўтарилишлар билан боғлиқ. Орол рельефининг таркиб топишида гумбазсимон кўтарилиш билан бирга чуқурдаги ёрилишлар, вулқонлар фаолияти ва муз босиши ҳам қатор роль уйнаган. Оролда субэкваториал намгарчил иқлим шароитида ўсимликлар барк уриб ривожланади. Шимолий-Шарқий Хитой ёки Дунбей ландшафтлари баъзи жойда сертепа, баъзи жойда ясси ва ботқоқ босган текисликлардан ҳамда уларни така шаклида ўраб олган тоғлардан иборат. Икки жойда тоғ йўлаги бор: бири Сўнгари водийси бўйлаб шимоли-шарқка Амурга чикади, иккинчиси эса Ляохэ водийси орқали жанубга Ляодун қўлтиғига чиқади. Тоғлар ўрмонлар билан қопланган, бу ўрмонлар қия эса этакларида кенг ўрмон- дашт полосаси билан алмашинади, ундан эса текисликлардаги прерия ва даштларга ўтилади. Жанубий Маньжурия текислиги Ляохэ дарёси буйлаб жойлашган бўлиб, аҳоли анча зич жойлашган. Дарё водийларигина эмас, балки сувайиргичлардаги ерлар ҳам ёппасига хайдалиб, шоли, дуккакли экинлар экилади, боглар барпо килинган, полиз экинлари етиштирилади. Бу текисликни шимолдан жанубга томон кесиб ўтилса, фақат қишлоқ хужалиги ландшафтларини эмас, балки турли хил саноат ландшафтларини ҳам кузатиш мумкин. Темир ва кўмир қазиб чиқарадиган марказлар Фушунь, Фусин, Аньшань ва бошқка йирик саноат шахарлари мавжуд. Марказий Маньжурия текислиги - ёмғир келтирадиган ҳаво оқимларидан панада жойлашган, бу ерга қиш вақтида Сибирь ва Марказий Осиёдан тез-тез совуқ ҳаво келиб туради. Совуқ қишда, Жанубий Маньжуриядаги каби, кунлар деярли хеч илимайди. Январнинг ўртача харорати Харбинда - 20°С. Ёғин сочин йилига шимолда 550 мм, жанубда 65 мм тушади. Йиллик ёғин

www.arxiv.uz микдорининг 75% гача қисмини ташкил этган ёзги ёмғирлар даврида дарёлар кенг тошиб, атрофдаги жойларни босиб кетади ва водийлардаги ботқоқ ҳамда кўлларни тўйинтиради Ғарбдаги катта Хинган тоғлари, шимолдаги Кичик Хинган ва жанубдаги Маньжурия-Корея тоғлари ландшафтлари бир-биридан фарқ қилади. Бу тоғлар ёзда кўп эсадиган океан ҳаво массалари йуналишига, қишда эса қуруқ ва совуқ ҳаво оқимлари йўналишига нисбатан турли хил жойлашганлигидан улар турли даражада намгарчилдир. Тоғларда қалин ўрмонлар яхши сақланиб қолган: бу ўрмонларда Коея кедрлари билан бирга дублар, липа, қайинлар, ясси баргли ва Даурия қайинлари ҳам ўсади. Катта Хинган ассиметрик тузилган ғарбий ён бағри қия, шарқий бағри тик, тоғ тепалари (1750 м гача) ясси, дарё водийлари тоғларни кўндаланг кесиб ўтган. Катта Хинган тоғлари жанубий қисмининг Марказий Осиёга яқинлиги ва ҳавонинг қуруқлиги туфайли бу жойдаги ўрмонларда, ўрмон- дашт ва дашталрда ксерофит ўсимликлар устун бўлган Монголия флораси вакиллари кўпдир. Корея ярим ороли. Табиий шароитига кўра Корея ярим оролининг шимолий қисми Шимолий-Шарқий Хитойга, жанубий қисми эса Япон оролларига ўхшайди. Ярим орол ороллар ёки ундан ажралиб қолгунга кадар мўъатадил ва субтропик кенгликлар фауна ҳамда флоралари бир-бирига аралашиб турган ўзига хос кўприк вазифасини ўтаган. Ярим ороланинг бир вақтлар Осиёнинг ороллари билан қўшилиб турганини унинг жанубий қисми геологик тузилиши кўрсатади. Камфора лаври ва апельсин дарахти учун Корея ярим ороли оролларидан фақат энг жанубдагиси Чечжудо оролида шароит кўлайдир. Таркибида доимий яшил ўсимликлар салмоғи анчагина бўлган субтропик ўрмонларнинг куйи тоғ митақаси ярим оролнинг ўрта қисмида тугайди ва ўрмонларнинг қуйи тоғ митақаси ярим оролнинг ўрта қисмида тугайди ва ўрмонларда барг тўкувчи кенг япроқли дарахтлар кўпчиликни ташкил эта бошлайди.

www.arxiv.uz Япон ороллари - занжири иккита ороллар ёйидан ташкил топган. Шимолий ёйга тўртта катта орол - Хақкайдо, Хонсю (Хондо), Кюсю ва Сикоку ороллари, шунингдек, кўпгина майда ороллар киради. Жанубий Рюкю ёйига фақат майда ороллар қарайди. Япон ороллари Тинч океан томонидан чуқур чўкималар билан, материк томондан эса шельф (саёз) денгизлари билан ўралган. Хонсю оролининг марказий қисмидан идзуситито-Бонин ороллари ёйи ажраб чикиб, Тинч океанда узоқ давом этади. Марказий Осиё ер юзидаги энг катта табиий ўлка бўлиб Евросиёнинг ўрта қисмини эгаллайди. У Шимолида ҳам Шарқда ҳам Россия давлат географиясидан ҳам ўтади. Ғарбда, Шимолда, Жанубда тоғлар билан ўралган. Марказий Осиёнинг географик ўрни тахминан қуйидаги координат билан белгиланган. 50° билан 27° шимолий кенглик ва 76°-120° шимолий орасида жойлашган. Марказий Осиё бутун ер юзининг энг баланд ўлкасидир. Унинг ички қисми кенг ясси тоғликлардан иборат бўлиб улар баланд тоғ тизмалари билан ўралган. Баланд тоғ тизмаларининг бундай жойлашиш натижасида а) Марказий Осиёда катта оқимлар хавзаларининг бўлишига б) Марказий Осиёнинг денгиз ва океанларнинг таъсиридан узоқка бўлинишига сабабдир. Ўлканинг юқоридаги сабабларга кўра узоқ вақтларгача кам текширилишига сабаб бўлган. Марказий Осиё районлари хақидаги қадимги маълумотлар Хитойдаги ёзувларда бор. Эрамиздан 2 аср бурун Читонцип деган сайёх Марказий Осиёни кесиб сўнг Фарғона водийсига келган. VII асрда Суаньцзен Марказий Осиёни ўрганганлар. 13 асрда Чан-Чун деган сайёх Марказий Осиёни айланиб чиққан. 19 асрдан 2-ярмидан бошлаб Марказий Осиёни табиатини биринчи бўлиб текширган, улуғ рус сайёхи Н.М.Пржевальский. Сўнгра Гумбольд,

www.arxiv.uz В.А.Обручаев ва бошқалар ўрганиб ўз хиссаларини қўшиб жуда кўп илмий асарлар яратганлар. Марказий Осиё тоғ яратилиш харакатлар хозирги геологик даврларда ҳам давом этмокда. Унинг ер юзаси палахсали турсимон карталар тузилишига эга бир неча бир қайта тикланган тектоник харакатлар ана шундай тузилишни ҳосил қилади, территорияни рельефини умумий хусусиятлари тектониканинг жуда катта роль ўйнаганига процесслари кучсизланишига структура такланиш кескин ифодалагани текисликлар юзалари кўп тарқалганлигига боғлиқдир. Жанубий Монголия ва Шимолий Хитойда Гоби ясси тоғлиги Ордос ясси тоғлиги, Альшан чўли Бэйшан ясси тоғлиги қириб ландшафти чўл ва даштлардир. Жанубда Тибет тоғлиги, ғарбдан Шимолий, ғарбий Хитой чўллари ўраб туради. Территориянинг платформасининг структураси Мезозойдаги тектоник харакатлар натижасида мураккаблашган. Ер усти тузилишини кенг, баланд, кристали жинслардан тузилган ясси тоғликлар ташкил этади. Уларнинг ўсишини қадимги денгиз ётқизиқлари ёки мезозойнинг континентал чўкинди жинслари қоплаб ётади. Ясси тоғларнинг эросия парчалаб палахсали тоғ тизмалари билан уйғунлашган. Тоғлар Қояли, ёнбағирларида чуқур эрозия айиқлар бор. Гоби ясси тоғда шамол натижасида ботиқлар ҳосил бўлган. Бундан ташқари қум тўпламлари барханлари грядалар мавжуддир. Ордос платоси-платформа Синеклизаси бўлиб, Юра ва бур даврининг қумтошлари билан тўлган. Ғарбий қисми баланд 3000 м бўлиб, у Арбисс тоғлари ва Алашан тизмаси билан ўралган. Алашан чўққиси 3600 м кўтарилган. Ғарбий томонидаги қумли чўлга тик тушган Гардан Эдзин Гол дарёси водийси Алашан чўлини 2000 м ортик баланд жойлашган. Эдзин - Гол дарёси кўлга қуйилади чегара тоғларидан оқиб тушадиган дарёлар сугорига ишлатилади ва қумларни ичида йук бўлиб кетади. Ўлкада кўллар кўп аммо ҳаммаси тур кўл вақти вақти билан сувсиз ётади. Аҳолига

www.arxiv.uz ва ўсимликлар учун грунт сувлари аҳамиятлидир. Шунинг учун қудуқлар кавланади. Совуқда қудуқлар ҳам музлаб аҳоли учун сув кийинчилиги ортади. Тупроғи даштга хос ва қумли намли жойларда баъзиларида даахтлар учрайди улардан саксовул, жузгун шура, Гобида қумартики уни донидан ун тайёрланади. Қумли жойларда ёввойи пиёзли ўсимликлар ўсади. Шўрхокларда шувоқ, гоби чалови ўсади. Грунт суви ер юзасига яқин жойлашганда терак қамишлар учрайди, хайвонлардан туёқлилар, кемирувчилар, Антилопалар ва уларни турларидир. Пржевальский оти (қирилиб кетган), ёввойи туя, ёввойи эшак, Гоби айиғи яшайди кемирувчилар ҳам бор. Жануби-Ғарбий Осиёга Арабистон ярим ороли, Месопотамия текислиги ва Ўрта денгиз сохили буйлаб чўзилган камбар Сурия-Фаластин толари киради. Ярим оролнинг жанубида тропик ландшафтлари, шимолида субтропик чўл ва чала чўллар ҳукмрон. Фақат Ливан ва Антиливан тоғларининг шамолга рўпара ён бағирларида нам Ўрта денгиз ҳавоси таъсирида, шунингдек Арабистон ярим оролининг жануби-ғарби жануби- шарқида Яман ҳамда уммон тоғларида сийрак ўрмонлар ўсади, улар ҳам сақланиб қолган жойларда кўплаб кесилмокда. Арабистон - Арабистон ландшафтларида Осиёга хос хусусиятларга қараганда Африкага хос хусусиятлар кўпрокдир. Фараз қилинган Гондвананинг "бир бўлаги" бўлган ва Евросиё материгига учламчи даврда қўшилган Арабистон бу материкка ёт бўлиб, Шарқий Африкага яқиндир. Кучли Шарқий Африка ёрилишлари руй берган вақтда пенеленлашган. Арабистон платформаси ҳам бўлиниб-бўлиниб кетган ва Деканга ўхшаб, жануби-ғарбдан шимоли-шарққа томон силжиган. Рубал-Хали шимолда куэста баландликларининг шарқий чеккаси яқинида тор қум полоса орқали кичикроқ қумли чўл катта Нефуд чўли билан қўшилади. Бу ерларда қумлар қизил рангда, чунки улар юра ва бур даврларининг қизил қумтошларидан вужудга келган. Баранлар орасида

www.arxiv.uz баъзи жойларда орол шаклидаги тоғлар, паст дунглар, қолдиқ тоғлар бор. Уларнинг ён бағрилари тик, шамол вужудга келтирган кўзанаклар, чуқурчалар бор, палахса-палахса қумтошлар чуқурчалар устида гуё ҳавода осилиб турганидек туюлади. Қурғоқчил қиш даврида аҳоли 30-40 м чуқурликдан чиқадиган қудуқ сувидан фойдаланади. Намгарчилик шароити қулай бўлиши бирга жазирама иссиқлар зам йўқ (июлда харорат 21°С, январда 14°С), лекин қишда 2000 м баландликда бир оз совуқ ҳам тушади. Таги ясси ички котловиналардан кўпдан - кўп кичик каналлар оқиб ўтади. Ўрмонлар водийларнинг жуда ичкарисида, ён бағирлардаги текис жойларда ўсади. 1200 м атрофидаги баландликлар асосан кичик - кичик маккажўхори далалари, дурро (саргонинг бир тури) экинзорлари, токзорлари, мевазорлар орасида учрайдиган бутазорлар ҳамда якка-якка дарахтлар (акациялар, кандли сутламагуллилар) ўсган ерлардан иборат. Табиий шароит қўлай бўлганлигидан Яманда аҳолии зичлиги (хар бир км.кв. да 35 қиши) ярим оролнинг бошқа қисмларидагига қараганда (1 км.кв.ерда 0,5 қиши) 70 хисса ортикдир. Месопотамия - энг қадимги тараққий этган марказлардан биридир. Хайдаладиган ерларда суғорилмайдиган деҳқончилик (арпа, буғдой) устун туради. Мосул вохаси ва Фрот водийсидаги обиқор ерларда шоли ҳамда пахта экилади. Араб ва курдларнинг анча қисми чорвачилик билан шугулланади. Туя, зотли отлар, эчки, куй боқадилар. Мосул ва Қиркўк яқинида ишга туширилган йирик нефть конлари бор. Ўрта денгиз буйи субтропик иқлими сохилда цитрус ўсимликлари, ток, зайтун дарахти ва бошқа мева дарахтларини ўстириш, шунингдек донли экинлар етиштиришга имкон беради. Ливан тоғларининг ғарбий ён бағрида маквис митақасидан юқорида 800 м дан баландда хар ер хар ерида сақланиб қолган дуб ва қарағай ўрмонлари, баъзи жойларда кесилмай қолган бахайбат ливан кедри дарахтзорлари бор. Ўрмонлар митақаси 2000-2400 м баландликкача чиқади. Митақанинг юқори чегарасида дарахтлар

www.arxiv.uz сийракланиб, буйи пасайиб қолади ва нихоят, буталар билан алмашинади. Жануби-Шарқий Осиёга - Хиндистон ярим ороли билан Малайя архипелаги киради. 4 млн. км.кв. яқин майдонда Бирма, Тайланд, Лаос, Камбоджа, Вьетнам Демократик Республикаси, Жанубий Ветнам, Малайзия федерацияси, Индонезия, Филиппин давлатлари, шунингдек Буюк Британия ва Португалия мулк-ерлари жойлашган. Бу ердаги аҳолининг умумий сони 175 млн. кишидан ортиқ. Жанубий-Шарқий Осиё ландшафтларининг биологик-иқлимий компонент-ларида Хиндистонга ўхшаш томонлари кўп. Бу хол Жануби- Шарқий Осиё ландшафтларининг таърифланишини осонлаштиради. Бу ерда ҳам пассат-муссон циркуляцияси хукмрон, намгарчил давр узоқроқ давом этаи. Индонезия устида экваториал циркуляция шароитида намгарчилик даври йил буйи чўзилади. Худуд анча паст баланд бўлганлиги анча намгарчилдир. Шу сабабли Жанубий-Шарқий Осиёда, Жанубий-Ғарбий муссон бу ерга анча кўп ёғин келтиришига қарамасдан, қиш ва ёз фаслларининг намгарчилигидаги фарқ унчалик катта эмас. Жануби- Шарқий Осиёнинг ғарбий қисми шарқий қисмига қараганда кўпрок нам олади. Жануби-Шарқий Осиё морфоструктура жиҳатидан Хиндистон ярим оролига қараганда анча мураккаб. Жануби-Шарқий Осиё учун герцин, яньшань ва Альп бурмаланишлари натижасида пайдо бўлган рельефнинг жуда парчаланиб кетганлиги характерлидир. Бир-бирига жуда яқин турган тизмалар билан чўкималарнинг алмашиниб келиши хилма-хил ландшафтлар вужудга келтирган: шамолга рўпара ён бағирлар қалин ўрмонлар билан қопланган, пастликлар саванналар билан банд. Асосан қиш фаслида ёғин кўп тушадиган шарқий сохилдаги тоғ ён бағирлари билан муссон субэкваториал ўрмонлар билан қопланган. Бу ўрмонларда лиана ва эпифитлар жуда сероб. Ён бағирларнинг юқори қисмларида доимий яшил тоғ ўрмонлари ўсади; бу ўрмонларда

www.arxiv.uz дуб,баъзан қарағай ва араукариялар кўпчиликни ташкил этади, дарахтлар тагида қалин рододендронлар учрайди. Ўрмонлар-Хиндихитойнинг жуда катта бойлигидир. Ўрмонлар Хиндихитой худудининг деярли ярмини қоплаган бўлиб, улар ичида хилма- хил ва қадимий хайвонот дунёсининг кўпдан-кўп вакиллари яшайди. Бу хайвонлар Хинд-Малайя зоогеографик областига киради. Табиийки, бу ерда ўрмон хайвонлари кўпчиликни ташкил этади. Маймунлар, фил, каркидон, йўлбарс, айиқ, буғулар яшайди. Қушлардан тустовуқлар, тўтилар, товуслар характерлидир. Илон, тошбақа, дарёларда эса тимсохлар кўп. Чумоли ва термитлар жуда сероб. Хонаки ҳайвонлардан ишчи қорамол ва қисман сут-гушт учун боқиладиган қорамол, деҳқоннинг энг қадимдан йўлдоши бўлиб келган буйвол кенг тарқалган. Малайя ахипелаги Катта Зонд, Молукко, Филиппин оролларидан, шунингдек Малакка ярим оролидан иборат, уларнинг умумий майдони 1700 минг км.кв. дан ортиқ аҳолиси 95 млн.га яқин қиши. Жанубий Хиндистон денгизчилари бу архипелагни Малайя деб атаганлар. Бу сўз "тоғли" деган маънони билдиради. Ороллар баландлиги 3000 дан ортиқроқдир. Олд Осиё тоғликлари - бу тоғликлар минтақаси - Кичик Осиё Арманистон ва Эрон тоғликлари ўзанларининг қургоқчил Ўрта денгиз буйи дандшафтлари (Осиёга хос) билан Эгей денгизидан Сулаймон ва Помир тоғларигача чўзилади. Шарққа борган сари ландшафтда Ўрта Денгиз буйи элементлари камайиб, Осиёнинг тоғ-чўлларига хос элементлари кўпаяди. Олд Осиё тоғликлари Тетис геосинклиналь зонасининг бир қисмини ташкил этиб, уларнинг хозирги рельефи атрофдан ёшроқ ва баланд чеккада тоғлар билан ўралган денудацияланган ясси тоғликлардан иборат. Неогенда ясси тоғликлар системаси қазилмалар натижасида турли баландликка кўтарилган бир қанча блокларга бўлиниб кетган. Эрон тоғлигидаги кичик кўллар шурхокларга кабирларга айланган. Литологик тузилишининг хилма-хиллиги, вертикал кўтарилиш амплитудасидаги тафовут, эрозион сойларнинг ғоят илонизи эканлиги,

www.arxiv.uz денудацияланиш даражасининг хар хиллиги рельефни жуда мураккаблаштириб юборган. Охактошлар кенг тарқалган районларда, айникса чеккадаги тоғларда карст рельефи шакллари (Шарқий Анталияда, Тавр, Загрос тоғларида) кенг тарқалган. Чўкинди жинслар моноклинал огган жойларда куэсталар вужудга келган. Арманистон тоғлигида, Кичик Осиё ва Эрон тоғликларининг марказий районларида вулқон тоғлари ва вулқон махсулотлари парчаланишининг турли босқичида сақланиб қолган. Чўл, чала чўл, дашт (бутазор чўллар) ландшафтларининг ва улар орасидаги ўткинчи ландшафтларнинг тарқалиши ҳамда Ўрта Денгиз буйига хос ўсимликлар ва ҳайвонларнинг кўп-озлиги жойнинг Ўрта денгиздан узоқ- яқинлигига, тоғ ён бағирларининг баландлигига ва экспозициясига боғлиқдир. Ўрта денгиз буйидаги денгизга қараган ён бағирларнинг ўрмон дарахтлари Европанинг Ўрта денгиз бўйидаги ўсимликларига қараганда анча қургоқчил характерга эга. Эрон тоғлигида, Элғбурснинг шимолий ён бағри ва муссонли шарқий тоғларни хисобга олмасак, умуман ўрмон жуда кам: ўрмон ўрнида сийрак ўрмон ва бута формациялари, кўпроқ фригана формацияси ўсади. Тоғлар этагидаги грунт сувлари ер бетига оқиб чиққан жойларда ахён-ахёнда яшаб турган кичик-кичик вохаларни учратиш мумкин.

www.arxiv.uz Ф ойдаланишга тавсия этиладиган адабиётлар 1. Ермаков Ю.Г. и др. Физическая география материков и океанов. М: Вқсшая школа, 1988. 2. Рябчиков А.М. Физическая география материков и океанов. М: Вқсшая школа, 1988. 3. Физическая география мирового океана. М: Издательство Московского Университета, 1988. 4. Рябчиков А.М. Дунё қитъалари табиий географияси, Тошкент, 1968. 5. Власова Т.М. Физическая география материков и океанов. Том I - II , М: Просвеўение, 1976. 6. Власова Т.М. Материклар ва океанлар табиий географияси. I - II том.Тошкент, 1985. 7. Леонтьев О.К. Физическая география мирового океана. М: 1982. 8. Энциклопедицеский словарь географических терминов. М: 1968. 9. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Океяниянинг табиий географик улкалари

Австралия материгининг табиий географик улкалари

Африка материгининг табиий географк улкалари

Табиий географик районлаштириш

Табиий географик тасаввур