Muzliklar va ularning gidrologik ahamiyati - Geografiya - Referatlar

Muzliklar va ularning gidrologik ahamiyati

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

56.5 KB

Ko'chirib olish

Muzliklar va ularning gidrologik ahamiyati Reja : 1.Hionosfera haqida tushuncha. Qor chizig’i. 2.Muzliklar va ularning turlari. 3.Muzlik ishi va ularning gidrologik ahamiyati .

1. Qutub hududlarida qor chizig’I havo haroratining pastligi tufayli okean satxigacha tushadi. Qor chizig’ining eng baland nuqtasi subtropiklarda joylashgan (6400 m gacha) ekvator havosi nam bo’lib, u yerda yog’in miqdori birmuncha ortadi va qor chizig’i balandligi 4400-4900 m gacha tushib qoladi. Qor to’planadigan qismda uning zahirasi doimiy ravishda kamayib turadi. Bu kamayish 2 xil yo’l bilan muzliklarning qor chizig’idan pastga siljishi va qor kuchkilari ko’rinishida kuzatiladi. Qor kuchkilari (lavinalar) deb, tog’ yon bag’irlarining qiya yuzalari boylab surilib, tushadigan qor uyumlariga aytiladi. Kuchkilar qiyaligi 15 dan katta va qor qalinligi 0,5 m dan ko’p bo’lgan tog’li va qutb oldi hududlari uning xarakterlidir. Kuchkilarning paydo bo’lish sabablari turlichadir. Masalan, quruq kuchkilar yangi yoqqan qor bilan eski qor o’rtasida ishqalanish kuchi kichikligi va shu tufayli yaxshi jipslashmaganligi sababli vujudga keladi. Shamolning kuchli esishi ham ma’lum sharoitda kuchkilarga sabab bo’ladi. Ba’zan havo haroratining ko’tarilishi yer sirti bilan qor qoplami o’rtasida erigan suv hosil bo’lishiga olib keladi. Suv esa tungi soatlarda yoki haroratning keskin pasayishi natijasida muzlaydi. Bu nilan qorning surilishiga yoki “ko’l kuchkilar” hosil bo’lishiga sharoit yartiladi. G.K.Tushinskiy qor uyumlarining yonbag’rlarda surilish holatiga ko’ra kuchkilarni 3 turga bo’ladi: qor surilmalari, novsimon yonbag’irlar kuchkilari, sakrovchi kuchkilar. Qor surilmalari qor juda ko’p miqdorda yoqqan yillari kuzatilib, bunda qor qoplami yonbag’irda front boylab suriladi. Ikkinchi holda esa qor ma’lum novsimon uzanda suriladi va uzanning tubida konussimon uyilma hosil qiladi. Sakrovchi kuchkilar juda katta tezlikka ega bo’ladi, chunki ular nishabligi keskin ortgan yonbag’irlarda kuzatiladi. Yuqorida aytilganlardan ko’rinib turibdiki, kuchkilar juda xavfli hodisa bo’lib, ular katta ziyon keltirish va ba’zi hollarda inson hayotiga ham xavf solishi mumkin. 2. Musbat muvozanatli qismda qor qoplami vaqt o’tishi bilan firn (qotgan qor) ga aylanadi. Bu hodisaga sabab qorning yuqori qatlamlarini uning pastki qismiga ko’rtsatgan bosimidir. Shu bilan bir qatorda qor qoplamining yuqori qismida

erigan qor suvlarining, uning pastki qismiga o’tishi va u yerda muzlashi ham frinlashuvga sabab bo’ladi. Firnning zichlashishi esa gletcher muzligining hosil bo’lishiga olib keladi. Zichligi 0,90g/sm. Uning yanada zichlashishi esa haqiqiy muzlikni hosil qiladi. Ma‘lum sharoitlarda muzlik elastiklik xususiyatiga ega bo’ladi, u qancha katta bosim ostida bo’lsa va harorati qancha yaqin bo’lsa, uning elastikligi shuncha katta bo’ladi. Muzliklar doimiy harakatda bo’ladi. Harakat yonbag’ir nishabligi va muzlik qoplami qalinligiga bog’liq. Nisbatan yuqori haroratlarda ham tezlik ortadi. Eng katta tezlik (10-40 m / kun) Grenlandiya muzliklarida o’lchangan. Muzlik qatlamlardan iborat bo’ladi, chunki doimiy ravishda toyinib turadi. Ular bir-biridan zichligi rangi bilan ajralib turadi va me‘yordagi atmosfera bosimi (700mm) da 0 s haroratda eriydi. Bosim 1 atmosferaga ortishi bilan erish harorati 0,0073 s ga pasayadi. Shuning uchun muzlik suvlari hisobiga toyinuvchi daryolarda doim suv oqib turadi. Muzliklarning hosil bo’lishi iqlim va rel‘ef xususiyatlaribilan bevosita bog’liq. Qorning to’planishiga tog’ rel‘efi uchun xarakterli bo’lgan ko’tarilgan yuzalar bilan chegaralangan, nisbatan tekis maydonchalarning mavjudligi yaxshi sharoit yaratadi. Muzlik xarakatga kelib qor chizig’ini kesib o’tadi va manfiy muvazanatli qismiga kiradi. U yerda erish boshlanadi, demak har qanday muzlikda quyidagi ikki harakterli qism mavjud bo’ladi. Toyinish qismi bilan sarf bo’lish qismi o’rtasidagi chegara firn chizig’i deb ataladi. Vodiy turidagi muzlik (oddiy – bir oqimli muzlik). 3. Muzlik o’z xarakati natijasida vodiy yonbag’irlariga va o’zi joylashgan zaminga ta‘sir ko’rsatib, tog’ jinslarini ko’chirib o’zi bilan olib ketadi. Tog’ jinslarining bir qismi muzlik yuzasida saqlanib yuza molekularini hosil qiladi. Muzlikni toyintiruvchi bosh manba muzlikning toyinish qismiga yog’adigan qordir. Muzlik massasining sarf bo’lishi esa ablyatsiya muzlikning erishi va bug’lanishi hamda mexanik sabablar-muzlik tipining sinib ketishi kabi ko’rinishlarda roy beradi.

Muzlikning massasi muvazanatining kirim va chiqim qismilarining o’zgarishi natijasida uning o’lchamlari ham o’zgaradi. Ular teng bo’lgan hollarda muzlik o’zgarmas – turg’un holatda saqlanadi. Muzliklarning ko’p yillik tebranishi sharoiti o’zgarishi bilan bog’liq yoki boshqacha qilib aytganda bu tebranma iqlim sharoitining o’zgarishini aks ettiradi. Ablyatsiya miqdori odatda suv qatlami qalinligi bilan ifodalanadi. Muzlikning bo’ladigan bug’lanish juda kam (1-2 mm / kun) bo’lib, uning suv muvazanatiga sezilarli ta‘sir etmaydi. Shu sababli umumiy ablyatsiya miqdori asosan erish miqdori bilan aniqlanadi. Muzlikning erish tezligi haroratga bog’liq bo’lib, bu muammoni olimlar o’rgangan. Masalan: O.A.Drozdov Zarafshon va Fedchenko muzliklarida olib borgan kuzatishlari natijasida asoslanib muzlikning erish miqdori bilan Quyosh radiatsiyasi orasida bog’lanish mavjudligini aniqladi : W=(0,82 R 4 +28) / 4 Bu yerda W – erigan muzdan muzdan hosil bo’lgan miqdori, sm larda, Ak – quyosh radiatsiyasi kal/sm, sutka, 4 – muzning yashirin issiqlik sig’imi. Muzlik sirtida morena qoplamining oz yoki ko’p bo’lishi ham uning erishiga ta‘sir qiladi. Yer kurrasida asosan ikki turdagi muzliklar – materiklar va tog’ muliklari bo’ladi. Yerning lanhdshaft qobig’ida o’rinni materik muzliklari – Antarktikada va Grenlandiya muzliklari uchraydi. Ularning o’lchamlari juda katta bo’lib, yassi qabariq bo’ladi va muzlik osti relefiga bog’liq emas. Qorning to’planishi ularning markaziy qismlarida boradi. Muzlik massasi ham markazdan chekka taraflarga qarab harakatlanadi. Ularda sarf bo’lish, asosan chekka qismlarda, ya‘ni sinib aysberglar hosil bo’lishi kechadi. Tog’ muzliklari nisbatan kichik o’lchamli bo’ladi. Ularning shakli muzlik joylashgan yuzaning relefi bilan belgilanadi. Tog’ muzliklarining ko’pgina turlari mavjud. Ularning eng soddalari tog’ yonbag’irlari va cho’qqilari muzliklaridir. Ular quyidagi turlarga bo’linadi: Kardelra muzliklari – o’lchan vulqonlar kraterida joylashadi. Yulduzsimon muzliklar – uning umumiy firn qismidan chiqadigan bir

nechta tipii bo’ladi: Qora muzliklari karalarda joylashadi va nihoyat, osilma holda uchraydigan muzliklar. Vodiy muzliklari bir muncha murakkab tuzilgan. Ular ichida oddiy bir oqimli, murakkab va daraxtsimon muzliklar bor. Yer kurrasidagi muzliklarning umumiy maydoni 15,5 mln, km ga teng bo’lib, quruqlikning 10 % dan ko’proq qismini egallagan. Yer yuzidagi barcha muzliklarning hajmi 24 mln. km ga teng. Agar shu muz erib ketsa, u xolda dunyo okeani sathi 60 m dan ham balandga ko’tarilib ketar edi. Tog’ muzliklarining erishidan hosil bo’ladigan suv daryolar toyinishi undan uzoqlashgan sari kamayib boradi. Daryo havzasida muzlikning bo’lishi oqim tartibining o’ziga xos xususiyatlarini vujudga keltiradi. V.A.Shullts ma‘lumotlariga ko’ra muzlik qor suvlari hisobiga toyinadigan markaziy Osiyo daryolarida yillik oqimning o’zgaruvchanlik koeffitsenti 0,10 – 0,15 dan ortmaydi. Muzlik suvlaridan toyinadigan daryolar yozgi to’lin suv davrining davomililigi va suv sathi hamda sarfining nisbatan katta bo’lmagan tebranishi bilan ajralib turadi. YER YUZASIDA MUZLIKLARNING TAQSIMLANISHI Muzlik mavjud bo’lagan hududlar. Muzliklar maydoni, km. Muzliklar mavjud bo’lagan hududlar . Muzliklar maydoni, km. Arktika Tyanshan va Pomir 20375 Grenlandiya 1802600 Kon. arx. 155000 Hindiqush himolay va Qoraqum 57285 Shpitsbergen 58000 Tibet tog’ligi 32150 Yan-Mayen 117 Hammasi 114147 Islandiya 11785 Shimoliy Amerika

Yangi yer 23900 Alyaska 52000 Frants.Io.eri 14360 Kanada 15000 Shim.er. 16908 Aqsh. 661 Hammasi 67661 Yevropa Piriney 30 Janubiy Amerika 25000 Alp 3600 Afrika 23 Skandin-ya 6000 OkeaniY. Yangi Geviniya 15 O’ral 25 Yangi zelan. 1000 Hammasi 1015 Osiyo Kavkaz 1800 Sibir 447 Antarktida 13200000 Kolyak tog’ 180 Orallari 400 Hammasi 13204000 Oltoy va Sayan 914 Eron va K-k Yer yuzasi boyicha 15503939 Osiyo 100

O'xshashlar

Gidrologik prognozlar va ularni tasniflash masalalari

Gidrologiya fanining asosiy maqsadi va vazifalari

Tabiatda suvning aylanishi

Mehnat resurslari va ularning tarkibi

Daryolar