Коинот ва ер ҳақида замонавий тушунчалар - Geografiya - Referatlar

Коинот ва ер ҳақида замонавий тушунчалар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

617 KB

Ko'chirib olish

Коинот ва ер ҳақида замонавий тушунчалар РЕЖА: 1. Коинот, Қуёш системаси. 2. Қуёш нинг тузилиши. Юлдузлар 3. Нисбийлик назарияси квант механикаси, кибернетика ва синергетика. 4. Катта ва кичик планеталар ва уларнинг жойлашиши. 5. Қора туйник, флуктация.

Коинотнинг пайдо бўлиши. Дунёнинг пайдо бўлишидаги афсоналар, креоцинизм, коинот, космология уларнинг бир-биридан фарқи ва боғлиқлиши. Коинотнинг ва Галактиканинг пайдо бўлиши. Катта, кичик планеталар уларнинг Қуёш тизимида жойлашиши, Планеталар хақидаги текстни ва уларнинг суратини жойланишини қуйиш керак. Инсоният ақли ва меҳнати маҳсули бўлган фан ривожланиши натижасида Коинотнинг пайдо бўлиши секин - аста илмий асосланабошлади. Асрлар давом этган бу жараёнда илмий тасаввурлар, у ёки бу мамлакатда муайян даражада илмий хулосалар тўпланди. Дунёнинг пайдо бўлиши ҳақидаги тушунча фалсафий (назарий) ва амалий фанлар ривожланган сари тўлдириб борилди. Коинот деганда, инсон одатда, ўзи яшаган макон ва кўзга кўриниб турган осмон жисмларини тушунган, шу маконда эмпирик усулда замонавий илмий кузатишлар олиб борган. Коинот чексиз бўлиб, у замон ва макон билан чегараланмаган, ердан бир неча миллион марта катта. Аслида бир пайтлар Коинот деганда осмон тушунилган. Ҳозирги кунда атмосферадан ташқаридаги борлиқ Коинот деб аталади. Эндиликда космосни ўрганувчи, бу борада турли тажрибалар олиб борувчи алоҳида космология фани вужудга келди. Коинот бевосита ва билвосита тажрибалар, кузатишлар ёрдамида ўрганилади. Натижада Коинотнинг тузилиши ва ривожланишини ҳамда вақт ўтиши билан ўзгариб боришини аниқловчи модель яратилди. Шундай қилиб, космология фани дунёмиз яхлитлигини ва унинг мавжудлик қонунларининг (қаерда, қандай) келиб чиқишини ўрганади. Чунончи: - Коинотни ўрганишда физиканинг умумий қонунлари мавждулиги ва уларнинг ишлаб туришини кўрамиз;

- астрономлар олиб борадиган кузатишлар Коинотнинг барча қисмида унга тегишлидир; - Коинотни ўрганиш борасида шундай хулосалар қабул қилинсинки улар одамнинг ўзига ва яшаш тартибларига қарши бўлмасин. Инсоният антик даврда «Авесто»дан бошлаб юлдузлар ва сайёраларни ўрганиб, астрономияга асос солди. Ал-Хоразмий томонидан IX асрда Коинот ҳақидаги биринчи «Зиж»и асар ёзилди. XV асрда Улуғбек томонидан. «Зижи Курагоний» ёки «Зижи Улуғбек» яратилди. Самарқандда юлдузлар илмини ўрганадиган расадхона қурилди. Бу ишлар юлдузларни, космосни ўрганиш йўлидаги илк илмий кашфиётлар ҳисобланади. Кишилик жамияти ривожланиши давомида Коинот ҳам ўрганилаборди. Ҳар бир асрда илм-фан янги босқичга кўтарилиши натижасида илмий текшириш усуллари, янги асбоб ва техник воситалар мураккаблашиб, осмон жисмларининг қайсидир бир бўлаги ўрганилди. Ҳали XVIII - XIX асрларда техник воситалар жуда оддийлиги туфайли қўёш ҳақидаги тасаввурлар ҳам гипотезадан нарига ўтмас эди. Бутун дунёда илм ва фан инқилоби XX асрдан бошланди, физика ва астрофизика фанлари тезлик билан тараққий этди, қўёш ва юлдузларнинг пайдо бўлиши ҳамда эволюциясига оид назариялар илгари сурилабошланди. Аммо ҳамон азалий саволларга илмий асосланган аниқ жавоб йўқ. Дунё қандай пайдо бўлган? У нимадан пайдо бўлган? У катта портлаш натижасида 12-18 миллиард йил олдин пайдо бўлган бўлса, ниманинг таъсирида пайдо бўлди? Коинотнинг дастлабки кўриниши қуйидагича бўлган массанинг чексиз Зижлиги, бўшлиқдаги чексиз эгри чизиқ ва портлаш, юқори ҳароратнинг ён атрофга тарқалиши. Ҳозирги замон фани, диний қарашларни тасдиқламайди ҳам, инкор ҳам қилмайди. Унинг ўзи ҳам бу борадаги бир неча назарияларга таянади, аммо

ҳеч қайсида аниқ жавоб йўқ. Вакум XIX асрларда физикада бўшлиқ деб тан олинган бўлса, ҳозирги илмий тасаввурда материянинг ўзига хос шакли бўлиб маълум шароитларда жисмлар ёки нарсалар туғиш имконига эгадир. Буюк Эйнштейн бир вақтлар журналистларнинг нисбийлик назарияси бўйича саволларига жавоб бериб шундай деганда: «Коинотдан барча материя йўқолса ҳам, бўшлиқ ва вақт сақланиб қолади деб илгари ўйлашган, аммо нисбийлик назарияси энди материя билан бирга бўшлиқ ва вақт йўқолиб кетади, деб тушунтиради». Шундай экан, Коинот пайдо бўлгунича бўшлиқ ҳам, вақт ҳам бўлмаган. Демак, Коинот қачон ва нимадан пайдо бўлгани ҳақидаги савол яна жавобсиз келмоқда. Келинг бу масалага ойдинлик киритишни натурфилософларга қолдирамиз. Зеро, улар асослаб беришса. Мегадунё ёки космос бу ҳозирги замон фани бўлиб барча осмон жисмларининг ўзаро харакатдаги ва ривожланаётган тизим сифатида ўрганади. Мегадунёнинг ташкиллашган тизими қуйидаги шаклларда бўлади: Планета ва планеталар тизими, юлдузлар атрофида бўлади; Юлдуз ва юлдузлар тизими-галактика; бошқа космик жисмлар (комета, астероидлар); Космик бўшлиқ унда осмон жисмлари харакатланади. «Коинот»деганда борлиқ ёки мегадунё кўз олдимизда шаклланади. «Метагалактика» тушунчаси ҳам борлиқни англатади, аммо унда галактикалар тизими структурасини тартибга олинган. Космология фани Борлиқнинг тузилиши ва эволюциясини ўрганади. Космологиянинг хулосаси Борлиқнинг келиб чиқиши ва ривожланиши бўлади. Космология табиий фанлардаги услубий қоидаларни қабул қилмайди. Фан универсал қонунларни шакллантиради, Борлиқ эса чексиз ҳамда ноёбдир. Борлиқнинг келиб чиқиши ва ривожланиши ҳақидаги

хулосалар қонунларга сиғмайди, улар шунчаки намуналар ёки тушунтиришга бўлган уринишлардир. Борлиқнинг энг универсал праметрлари ўлчаш ва ўрганишга бағишланган бўлиб: -Ёруғликнинг тезлиги; -Нурланишнинг тури ва характери. Борлиқнинг ягона доимий хажми нисбийлик назариясига кўра ёруғлик тезлиги бўлиб, борлиқни ўлчаш 2 та асосий бирликка бўлинади: -Ёруғлик йили-масофа бўлиб ер йилидан ўтадиган ёруғлик (ёруғликнинг 300 минг. к м / с бу масофа 9460 млрд. км.); -Парсек-3,26 ёруғлик йилига тенг. Ҳозирги релятивистик космология Коинотнинг моделлари тузади. Космологияда кенг тарқалган коинот модел бир хил изотроп ностационар, иссиқ бўлиб доимо кенгайиб боради деб тушунтирилади. Коинотни 1916 йил Эйнштейн ўзининг умумий нисбийлик назарияси ва тортилишнинг релетивистик назариясида тушунтириб берди. Коинотнинг кенгайиши ҳақидаги тасаввур катта портлаш бўлиб (бунда 12-18 млрд йиллар олдин бўлиб ўтган) ҳисобланади. Коинотнинг бошланғич ҳолати узлуксиз зич масса, бўшлиқдаги чексиз эгри чизиқ, портлаш, секин- аста совуб бориш. 1965 йил фотон ва нейтронларнинг реликто нурланишини ўрганиш ёрдамида дастлабки пайтдаги Коинотда ҳарорат юқори эканлиги кашф қилинди. Ҳозирги фан ҳамма нарса «йўқликдан бор бўлган» деб ҳисоблайди. «Йўқлик» сўзи илмий атамада вакуум деб аталади. Вакуум ҳозирги илмий тушунча бўлиб, қулай шароитларда зарраларни туғади. Ҳозирги квант механикаси шундай хулоса қилади, вакуум жонланган, қўзғалган холатга келганда унда майдон ҳосил бўлиб, сўнгра ундан модда ҳосил бўлади. Коинотнинг туғилиши ёки пайдо бўлиши ҳозирги илмий фаразларга кўра ўз-ўзича вакуумдан ҳосил бўлган, зарралар йўқолишидан, фавқулодда

флуктация келиб чиқади. Агарда фотонлар сони нолга тенг бўлса, майдондаги кучланиш ҳеч қандай аҳамиятга эга эмас. Кучланишнинг аҳамияти нулга тенг бўлганда ҳам майдонда доимо флуктация кузатилади. Флуктацияда виртуал зарраларнинг ҳосил бўлишини кўриш мумкин, улар узлуксиз пайдо бўлади ва дарҳол йўқ бўлади, аммо у ўзаро ҳаракатларга худди зарра каби иштирок қилади. Коинот назарий мулоҳазаларга кўра «йўқлик»даги ёки «қўзғалган вакуум»дан пайдо бўлган бўлиши мумкин. Ҳозирги космология фани коинотнинг бошланиш даври эволюциясини қуйидаги эраларга бўлади. Адронлар эраси -оғир зарралар кучли ўзаро харакатга киради. Давомийлиги-0,0001 С, ҳарорати 10 12 0 К, зичлик 10 14 гҒм 3 . Эра охирида протон, гиперон ва лизон қолади. Липтонлар эраси -ўзаро ҳаракатга кирувчи енгил зарралар. Давомийлиги-10 С, ҳарорат 10 10 0 К, зичлиги 104 гҒсм 3 . Фотонлар эраси- давомийлиги 1 млн. йил. Коинотнинг асосий қисми фотонларга ўтади. Бу эра охирида ҳарорат с 10 10 дан 3000 0 К гача тушади, зичлик-10 4 дан 1021 г / см 3 гача бўлади. Бу эрада асосий ўринни нурланиш ўйнайди ва охирида модда ажралиб чиқади. Юлдузли эра-коинот ҳосил бўлганига бир млн. йил бўлгандан сўнг бошланади. Юлдузли эрада протоюлдуз ва протогалактикалар ҳосил бўла бошлайди. Кейинги Метагалактика структурасида ҳосил бўлиш жараёни бошланади. Ҳозирги коинот структурасига хослик эволюциянинг натижаси бўлиб протогалактикада галактика, протоюлдуздан юлдуз, пропланетар булутлардан планеталар ҳосил бўлди. 1963 йил квазарлар кашф қилинган. Коинотнинг радон нурлари бўлган квазарлар ёруғлиги бўйича галактикадан 100 марталаб катта, ҳажмига кўра, 10 марталаб кичик.

Атрофдан қора шаклда кўриниб, ўзидан энергия ажратиб чиқармайдиган жисмларни планеталар деймиз. Планеталар ўз ҳажмига кўра, икки гуруҳга–кичик ва гигант (катта) планеталарга бўлинади. Кичик планеталарнинг массалари Зиж жойлашган. Уларга Меркурий, Ер, Венера ва Марс киради. Сатурн, Уран, Нептун, Юпитер ва Плутонлар Гигант планеталар ҳисобланади. Енгил моддалардан ташкил топганлари учун массалари Зиж бўлмаган бу планеталарда ҳаво мутлақо йўқ. Йирик планеталар Қуёшдан узоқда жойлашгани учун улар жуда совуқ. Юпитер энг катта планета бўлиб, тез айланади, ўртасида ядроси бўлиши мумкин. Ҳаво ҳарорати-130 0 С. Унда катта қизил доғ бўлиб, олимлар бу доғни 300 йилдан бери кузатишади. Бу даврда ушбу доғ ўз ҳажмини ва ёруғлигини бир неча марта ўзгартирди. Шу хусусиятларидан келиб чиқиб, олимлар уни атмосфера вихри деб аташади. Юпитернинг диаметри 140 минг км. бўлиб, ўзига Ерга ўхшаган планетадан 130 тасини сингдириши мумкин. Юпитердаги бир йил Ердаги 12 йилга тенг. Демак, Қуёшни 12 йилда бир айланиб чиқади. Қуёшдан 778 млн. км. узоқликда жойлашган. Космик аппаратлар Ердан Юпитергача икки йил учади. Сатурннинг халқалари кўп бўлиб, уларда ҳаво ҳарорати - 170 0 С, унинг йўлдошлари жуда кўп. Сатурнниг диаметри 120 минг км. Ундаги бир йил Ердаги 30 йилга тенг, суткаси Юпитердагига ўхшайди. Қуёшдан Сатурнгача бўлган масофа 1427 млн км. Бу планетага космик аппарат Ердан бир неча йил учганда етади. Уран билан Нептун ҳажман деярли бир хил, аммо Сатурндан икки марта кичик. Ураннинг диаметри 51 минг км., Нептуннинг 49 минг 500 км. Уран Қуёшдан 2870 млн. км, Нептун 4497 млн.км узоқликда жойлашган. Қуёш атрофини айланиб чиқиши учун Уранга 84, Нептунга 165 ер йили зарур. Уларда йил жуда узоқ бўлишига қарамасдан, сутка жуда қисқа. Бу

иккала планета эгизак деб номланади, уларни ердан оддий кўз билан кўриб бўлмайди. Ураннинг 15 та, Нептуннинг 8 та йўлдоши мавжуд. Плутон энг кичик ва Қуёшдан энг узоқ жойлашган планета ҳисобланади. У ерга қараганда Қуёшдан 40 марта узоқ жойлашган. Бу планета 1930 йили аниқланган бўлиб, жуда кам ўрганилган. Ҳалигача унга космик аппаратлар бориб етмаган Плутон Қуёш атрофини 250 ер йилида бир марта айланиб чиқади, кашф этилгандан бери Қуёш атрофини айланиб чиқаолмади, битта йўлдоши бор. Қуёш бизнинг планетамизда бўладиган барча жараёнларни бошқариб турадиган ягона куч, борлиқ, манба ҳисобланади. Планетамиз Қуёшга яқин жойлашмаганда, балки Ерда ҳаёт бўлмасди. Ерда бўладиган биологик, физикавий, кимёвий ва бошқа жараёнларнинг бориши, шаклланиши ҳамма вақт Қуёш таъсирида кечади. Қуёшнинг ўзи эса шар шаклида бўлиб, зичлиги 1,4 г/см 3 , иссиқлик ҳарорати ташқарида 6 минг К. Жойлашишига кўра, Ерга энг яқин юлдуз. Қуёшнинг ҳажми шундай каттаки, унга Ерга ўхшаган планетадан миллионтасини жойлаштириш мумкин. Қуёш ўз ўқи атрофида узлуксиз Ғ арбдан Шарққа қараб ҳаракатланади. Унинг айланиш тезлиги Қуёш экваторида 2 км/сек бўлиб, қутбга томон камайиб боради. Қуёш ўз ўқи атрофида ўрта ҳисобда 27,27 суткада бир марта айланади. Қуёш Галактика марказини айланиб чиқиши учун 180 млн. йил керак, ўз ҳаракатига кўра, секундига у 300 километр тезлик билан ҳаракат қилади. Қуёшнинг ёши тахминан 5 млрд йилга боради. Ер ва бошқа планеталар космик чанг ва зарралардан иборат бўлиб, уларда темир, никел, силикат ва кремний мавжуд. Кейинчалик углерод ва азотли бирикмалар ҳосил бўлади. Швед астрофизиги Х.Альвен ўртага ташлаган, Ф.Хойл томонидан ривожлантирилган назарияга кўра, бир вақтлар Қуёшда жуда кучли электрмагнит майдони бўлган. Қуёш атрофидаги ёруғлик нейтрал Қ уёш ва унинг келиб чи қ иши

атомлардан иборат бўлиб, нурлар ва тўқнашув натижасида атомлар ионлашди. Ионлар магнит майдонига тушиб қолади. Улар назариясига кўра, энг енгил элементлар Қуёш яқинига, оғирлари узоққа жойлашган. Изланишлар эса элементлар жойлашишининг тескари эканлигини кўрсатди. Қуёш водород ва гелийдан ташкил топган бўлиб, унинг таркибида 69 кимёвий элемент мавжуд эканлиги бизга маълум. Кузатишларга кўра, Қуёш атмосфераси уч қатламдан фотосфера, хромосфера, қўёш тожи қатламларидан иборат. Фотосфера пастки қатлам-Она қўёшнинг Ерга зарур бўлган барча нурлари ана шу қатламдан сочилади. Фотосферада биз Қуёшнинг доғи деб атайдиган доғлар жойлашган. Қуёш доғлари тўрсимон алоҳида майдончалар- машъаллар билан ўралган. Бу майдончалар Қуёшнинг ҳаракатчан қисмлари ҳисобланади. Хромосфера-навбатдаги юқори қатлам. Унда ҳаракат фотосферага қараганда 3-4 мартага ошиб боради. Айниқса юқори қисмида ҳарорат жуда юқори. Атмосфера босими аксинча бўлиб, фотосферадагидан кўра, миллион марта кам. Қуёш тожи-Қуёшнинг ташқи энг кўп чўзилган қатлами. Қуёш тожи гардишга қарганда 10 6 марта хира. Қуёш тожини қўёш тўлиқ тутилган пайтда кўриш мумкин. Қуёшнинг умумий таърифи 2.1- жадвал (Н.А. Бабушкин маълумотлари 2004 йил) Кўрсаткичлар Қиймати Ердан Қуёшгача энг қисқа масофа, км. 146 100 000 Ердан Қуёшгача энг узоқ масофа, км. 152 100 000 Қуёш радиуси, км. 696 000 Қуёш массаси, кг. 2.10 30

Қуёш марказидаги ҳарорат, келвин 16 000 000 Қуёшнинг устки қисмидаги ҳарорат, К 5800 Қуёш доғларидаги ҳарорат, К 4500 Қуёш ёғдусидаги ҳарорат, К 1 000 000 Қуёш доғларининг ўлчами, км. 2000 Энергия оқими, Дж / сек 4.10 26 Қуёшнинг вазифаси узлуксиз ёруғлик, ҳарорат тарқатишдир. Ҳар минутда Қуёш массасининг 6,5 тоннаси ёниб битади. Бу жуда катта миқдордаги энергия ҳисобланади. 2.2- жадвал Қуёш тизимидаги планеталарнинг таъсири (Ернинг массаси ва радиуси 1. деб қабул қилинган)П ланеталар Қуёш атрофида айланиш даври, йил М ассаси Радиуси Ўртача зичлиги, кг/м3 Сутка О рбита текислигига қараб экваторнинг эгилиш и.град. Й ўлдош лари О рбитанинг эксцентриситети Эклиптика текислигига қараб орбитанинг эгилиш и, град Меркури й 0,24 0,06 0,38 540 0 56,7 кун 0 0 0,21 7 Венера 0,62 0,82 0,95 520 243 -2 0 0,01 3,4

0 кун Ер 1 1 1 550 0 1 кун 23,93 соат 23,5 1 0,02 0 Марс 1,88 0,11 0,53 390 0 24,6 соат 25 2 0,09 1,85 Юпитер 11,86 317, 8 11,2 130 0 9,8 соат 3 16 0,05 1,30 Сатурн 29,46 95,1 9,42 700 10,7 соат 27 20? 0,06 2,49 Уран 84,01 14,5 4,10 130 0 17,24 соат 98 15 0,05 0,77 Нептун 164,8 17,2 3,88 170 0 16,1 соат 27 8 0,01 1,77 Плутон 247,7 0,00 2 0,18 200 0 6,4 кун -58 1 0,25 17,2 Ер юзасида 1 кв. метр майдонга қ уёшдан келадиган ёки 1 секундда тушадиган энергияни ҳисоблаб, қанча энергия тушганини аниқлаш мумкин. Ер қ уёшдан 150 миллион км. узоқда бўлишига қарамасдан, R радиусли сфера юзининг 1 кв. метрига 1 секундда E энергия тушади.2 4pR Eo E   Қ уёшнинг ёритувчанлиги Bt E 26 10 4  Шу энергиянинг 10 9 қисмидан камро ғ и Ер юзасига етиб келади . Бу энергия қувватини 0,1 МВт бўлган электростанция қувватига тенглаш мумкин . Ўрганишлардан маълум бўлишича , қ уёш 4-5 миллиард йиллардан бери тўхтовсиз нур сочиб турибди . Унинг ҳарорати ва ҳаракати мутлоқо ўзгарган эмас . Ўйлаб қарасак , Ердаги ҳаёт тарзи - ўсимликлар , сув , фотосинтез жараёни , ҳайвонлар турлари ва жами организмлар мавжудлиги қ уёшнинг

жуда узоқ вақтлардан бери бир хил нур сочиб турганини кўрсатади . Ердаги мана шу алфоздаги ҳаётнинг давомийлиги Қ уёш билан бо ғ лиқ , Қ уёш нури миқдори ошиб ёки камайиб кетганда тирик организмлар ва сув парланиб ёки музлаб қолиши керак эди . Агарда қ уёш нурининг ҳарорати 0 ёки +1 0 га ўзгарса , буни биз сувдан билар эдик . Қ уёшнинг қизиган ички қисмидан ташқарига энергия узатилиши нурланиш ҳисобига боради . Қ изиган қатлам ўзидан кейинги қатламга совуқ қатламга энергияни узатади . Бу вақтда ҳарорат ютилиб , совумайди ва кейинги совуқ қатламга ўтиб , пастроқ нурланиш юз беради . Демак, қатламлар бир-бирига энергияни узатиб боради. Қ уёш-шуълаланадиган гигант шар. Унинг ичида ҳарорат 15 млн 0 С. Ерга унинг ҳароратидан жуда кичик бир қисми ёки икки миллараддан бир қисми келиб етади. Қ уёш сирти яқинида конвектион зона бор. У радиуснинг тахминан 15 фоизини эгаллайди. Ушбу зонадан энергиянинг узатилиши нурланиш эвазига эмас, ионлашган газ массасининг тезлик билан отилиши сабабли юз беради. Қ уёшнинг четидан сийрак ва қизиган плазма протуберанцларнинг отилиб ёки чақнаб чиқаётганини кузатиш мумкин. Протуберанцлар қ уёшдан узоқлашгани сари уларнинг ҳаракати пасайиб, ёритувчанлиги камайиб боради. Ионлашган газ булутларининг сийраклашиши қ уёш нурланиши таъсирида Ернинг магнит майдонини ҳаракатга келтиради ва қутб ёғдуси кузатилади. Бундай чатнашлар бир неча минут давом этиб, ундан чиққан ёруғлик Ерга 8 минутда, ионлашган заррачалар оқими 1-2 суткадан сўнг етиб келади. Кузатишлардан маълум бўлишича, баъзан қ уёшда чатнаш устма-уст бўлади. Бунга сабаб қ уёш фаоллигининг ошишидир. Ҳали Еримизга ҳаёт бағишлаб турган қ уёшни ўрганиш борасида жуда кўп илмий кузатишлар олиб борилади.

Қ уёшнинг фаоллиги атмосферанинг пастки қатламларига ва Ердаги тирик организмларнинг ҳаёт жараёнига тўғридан-тўғри таъсир кўрсатади. Қ уёшнинг биосферага таъсирини гелиобиология, Ерга таъсирини геофизика фанлари ўрганади. Иқлим, об-ҳаво ўзгариши натижасида деҳқончиликдаги иқтисодий самарадорлик, ҳайвонлар фаунасининг ўсиши ва ривожланиши, сувдаги ҳаётнинг бориши қ уёш билан боғлиқдир. Биргина фотосинтез жараёнининг ўзи бутун борлиқни кислород билан таъминлашда қ уёш нури таъсирида анорганик моддаларнинг органик моддаларга айланиши яна қ уёшга боғлиқ. Фотосинтез жараёни ҳамма вақт қ уёш нури таъсирида бўлади. Ўсимликларнинг берадиган маҳсулотнинг кимёвий таркиби ҳам қ уёш нури билан боғлиқ. Хуллас, Коинотимизда ҳамма жараён қ уёш нури иштирокида боради, қ уёш-тириклик манбаидир. Астероидлар, кометалар уларнинг жойлашиши. Юлдузлар тузилиш ва эволюцияси. Улар ҳақида олимларнинг фикрлари. «Қора туйнуқ»ларнинг ҳосил бўлиши, Оқ карликлар, Нейтрон юлдузлар, уларнинг секин парчаланиш эволюцияси. Қуёш ва унинг келиб чиқиши, ўз ўқи ва Метагалактика атрофида айланиши. Қуёш водород ва гелийдан ташкил топган. Фотосфера Қуёшнинг таърифи ва вазифаси, Қуёш ва фотосинтез. Қуёш тизимида нуклеосинтез натижасида асосий биоген элементлар ҳосил бўлишидир, нуклеосинтезнинг бошланғич даврида кимёвий бирикмалар ҳосил қилишга ўтиб кетишидир. Бу жараён биринчи марта Ерда ўта оғир шароитларда боради, чунки умумкосмос ва планеталарнинг белгиланган таъсири кузатилган. Биринчи шароит, умумкосмос томонидан яратилган бўлиб, Коинотнинг кимёвий эволюцияси билан боғлиқ. Ҳаёт сон ва сифат хусусиятларини ўзида кўрсатган ягона асос билан ривожланиб боради. Ушбу ҳолатлар Коинотда ҳажми ва марказий юлдузларга нисбатан жойлашиши билан тенг бўлган ҳар бир планетада бир кун ҳаёт пайдо бўлиши мумкин, деган хулосани беради.

Ҳаётнинг пайдо бўлиши учун зарур шарт-шароит планетанинг ҳажми ҳисобланади. Албатта, планета бир неча геоцентрик ва антропоцентрик характерга эга бўлиши мумкин, аммо унинг вазни ерникига яқин бўлиши шарт, чунки планетанинг ҳажми Қуёш ҳажмидан 1/20 марта катта бўлса, унда интенсив ядро реакциялари бўлиб, харорати кўтарилади у юлдуздай ярқирайди. Юпитер, Сатурн, Уран ва Нептунларни ана шундай планеталар турига киритиш мумкин. Меркурий планетасининг ҳажми кичик бўлгани учун гравитацион майдони ҳам кичкина. Шунинг учун узоқ вақт ҳаёт учун зарур бўлган атмосферани ушлаб қола олмайди. Она Еримиз ўзи пайдо бўлган дастлабки 100 млн йилда ҳозирги ҳажмининг деярли 80 фоизини ҳосил қилган. Маълумотларга кўра, Коинотдаги 108 та космик жисм (планета ёки юлдуз-лилипутлар) ерга ўхшаш бўлгани учун, уларда ҳаёт бошланиши мумкин Ернинг тузилиши ва эволюция қисмлари ундаги ҳарорат, чуқурлиги, хажми. Қитъаларнинг олдинги ва ҳозирги кўриниши. Антик даврдаги физика, физиканинг эволюцияси Ньютон, Галилейнинг кашфиётлари, аксиомалари, Эйнштейннинг нисбийлик назариясининг моҳияти ва қўлланиши. Нисбийлик назариясининг қисмлари. Маҳсус нисбийлик ва умумий нисбийлик назариялари. Нисбийлик назарияси ва фалсафа фазо ва вақт, Квант механикасининг ривожланиши. Электроник релятив назарияси. Кибернетика ва синергетика. Кибернетика бошқариш ҳақидаги фан. Кибернетикани ижтимоий аҳамияти. XX асрда синергетика фани, Синерге т икани ривожланиши ва аҳамияти. «Кибернетика» аслида грекча сўз бўлиб, «бошқариш саънати» маъносини билдиради. Бу фан янги-ҳаётимизга XX асрнинг ўрталарида кириб келди. Кибернетика фанининг асосчиси- америкалик математик олим Н.Винер (1864-1964 й.й.) бўлиб, у 1948 йилда «Кибернетика» номли китоб ёзди. Унда бу фаннинг бугунги кун учун ғоят

зарурлигини илмий ва амалий исботлаб берди. Кибернетика фани ривожига А.И.Берг, В.М.Глушков ва бошқалар ҳам ҳисса қўшдилар. Кибернетика мураккаб тизимлар ҳақидаги фан ҳисобланади. Нисбийлик назарияси дунёни ўрганишда физик қонуниятларни қўлласа, квант механикаси эса микродунё қонуниятларини ўрганади. Ўрганилаётган бу соҳалар содда тизимлар гуруҳига киради. Бунга сабаб уларнинг асосини кам миқдордаги ўзгаришлар ташкил қилади. Кибернетика мураккаб тизимлар ва улардаги тескари йўналишни ўрганади. Тескари йўналиш табиатшуносликда муҳим аҳамиятга эга. Масалан, оддий тахтани олиб, тепадан пастга ташлаш ёки отиб юбориш мумкин. Маълумки, бу вақтда тахтанинг қаршилиги, ташқи таъсирга реакцияси мутлоқо йўқ. Тахта бундай ҳолда инерция қонунига асосан ҳаракат қилади. Агарда инсон жонли тирик организм-кучук ёки мушукка тегинса, у вақтда реакция ўзгариб улар ҳаракати фаоллашади. Объектнинг ташқи кўрсатилган таъсирга нисбатан реакциясини тескари боғланиш деб атаймиз. Мураккаб тизимнинг фаолияти ташқи таъсир натижасида кучайиши ижобий, фаолият сусайиб борса, салбий деб баҳоланади. Ташқи таъсир мутлоқо йўқолиб борса ёки ташқи таъсирни йўқотиб борувчи омилларни гомеостатик (юнонча-ҳаракатсиз ҳолат), тескари боғланиш деб аталади. Тескариликни яна қаерда кўрамиз. Масалан организм совуқ пайтда кўпроқ иссиқлик чиқаради ёки одам баланд тоққа чиққанда табиийки, у ерда кислород кам, аммо инсон кўпроқ кислород ютишга мойил. Табиатнинг энг ҳаракатчан организми бўлган-инсон танасида ҳар қандай ташқи таъсирга қарамасдан, ҳарорат бир хил бўлади. Агарда инсон танасида ҳарорат юқорилаб ёки пасайиб кетса, унинг ташқи таъсирга нисбатан қарши кучи сусайиб кетади. Тирик организмлар ўзгарувчан физикавий муҳитда қийматлари турғун ўзгармас ҳолатда бўлади. Бундай ҳолатни кўпгина ҳайвонларда кузатиш мумкин. Масалан, уларнинг қишки уйқуга кетиши, қушлар ҳатто ташқи таъсирга қарши курашиш учун 10 минг

километрлаб йўл босишади ва ўзларининг яшаши учун қулай муҳитга етиб келади. Турмуш жараёнида ҳоҳишимиздан ташқари равишда тескари боғланишларга дуч келамиз. Инсон яшаш жараёнида дуч келадиган оддий ва мураккаб тизимларнинг бир бутунлиги ва боғлиқлиги табиий фанлар концепциясида ўзига хослик касб этади. Кибернетика фани бошқа фанларга ўхшаб муайян нарсанинг фаннинг таркиби, тузилиши ёки қайси моддалардан таркиб топганини эмас, балки маълум мураккаб тузимнинг хулосасини ўрганади. Кибернетиканинг асосчиси Н.Винер фикрича, мураккаб тизимда маълум потенциал, ишни ўтган ва ҳозирги замонда бажаради, аммо биз ўша маълумот қаердан келди, уни ким бажарди, деган саволларга жавоб изламаслигимиз лозим. Кибернетикада тизимлар ташқи таъсирга муносабати ва уларнинг бажарган ишлари бўйича ўзгариб боради. Инсоннинг маданий эволюцияси натижасида асрлар илмий инқилоблар эвазига ўша даврдаги буюк кашфиётлар билан номланди. Масалан, XVII аср ва XVIII аср боши тарихда- «Соатлар асри», XVII аср охири ва XIX аср-«Буғ машиналари асри» деб номланди, XX аср- «Алоқа ва бошқариш асри» ёки «Кибернетика асри» деб номланди. (Н.Винер) Кибернетика бошқаришнинг алоқа усуллари ва моделларини ўрганиш билан табиатшуносликда биринчи бўлиб лотинча “информация” (ахборот) сўзини қўллади. Бу сўз “тушунтириш”, “таништириш” деган маъноларни беради. Кибернетика ахборот билан тизимнинг бошқа кўрсаткичлари ўртасидаги боғлиқликни аниқлайди. Масалан, энтропия (грекча- entropia ) бурилиш, айланиш деган маъноларни билдиради. Ахборот, энтропия кучайиши билан камаяди ва аксинча, энтропия камайиши билан ахборот кучаяди. Ахборотлар фақат энтропия билан боғлиқ эмас, балки энергия билан ҳам боғлиқдир.

Энергия (сўзи грекча «фаолият» ёки «ҳаракат») турли хил механик электромагнит, иссиқлик, кимёвий, гравитацион ва ядровий бўлиб, ҳар хил ҳаракатларни ва улар боғлиқлигининг умумий мезонини белгилайди. Демак, энергия турлари кўп. Улар бир-бири билан боғлиқ бўлиши мумкин. Шунингдек, ҳозирги кунда ахборот тизимлари ҳам хилма-хил. Иккала мураккаб тизимнинг икки фундаментал параметрлари бир-бирига нисбатан ажралган ҳолда жойлашган. Информация бериш учун узатилган сигналнинг аниқлиги, сигнални узатиш учун сарф бўладиган энергия миқдорига боғлиқ эмас. Аммо, информация билан энергия бир-бири билан боғлиқ. Бу боғлиқликни Н.Винер шундай ифодалайди. Миядан оқиб чиқаётган қон ҳароратнинг бир улушича бўлса ҳам унга оқиб келаётганда илиқдир. Кейинги пайтларда ахборот узатиш тизимлари жуда кўпайиб кетмоқда. Кибернетиканинг асосий қонунларидан бири заруриятнинг хилма- хиллиги қонунидир. Ушбу қонунга биноан хилма-хил тизимда уни бошқариш тизими ҳам кўпаяди. Хилма-хиллик ва бошқариш ўртасидаги алоқа шуни кўрсатадики биз тизим ҳақида қанча кўп билсак, уни бошқариш осонроқ ва самаралироқ бўлади. Кибернетика фалсафий, ижтимоий, умумий, услубий, техник аҳамиятга эга. Уни турли соҳаларда қўллаш мумкин. 1. Фалсафий аҳамияти шундаки, кибернетика, у дунё, алоқа бошқариш, ахборот, ташкиллаштириш, бутунлик ва эҳтимоллик ҳақида умумий тушунча беради. 2. Ижтимоий аҳамият- жамиятни алоҳида талқин қилишида. 3. Умумилмий аҳамият- учга бўлинади: биринчидан, кибернетика умумий тушунча бўлиб, фаннинг ҳамма соҳаларида ўз-ўзини топган: «бошқариш» тушунчаси; иккинчидан, кибернетика фанда янги ўрганиш услубларини жорий этади. Улар эҳтимоллик, ЭҲМ (компьютер)лардан фойдаланиш ва бошқалар; учинчидан, кибернетика тизимнинг ички таркиби ва тузилиши ҳақидаги маълумотни беради, чунки бу маълумотлар узоқ давр

давомида тўлиқ аниқланган бўлади. Ҳозирги кун кибернетикаси тизимдаги хатоларнинг бирини топса, иккинчисини ҳам топа олади, иккинчисига қараб, учинчисини топа олади. Аслида одам мияси ҳам шундай ишлайди. 4. Услубий аҳамият. Кибернетикада энг оддий техник тизимлар ҳаракатига қараб, мураккаб тизимларнинг ишлари ўрганилади. (тирик организмлар, инсон тафаккури). Уларда ҳаётнинг пайдо бўлиши, ўргатиш кабиларга эътибор берилади. 5. Техник аҳамияти ҳозирги пайтда электрон ҳисоблаш машиналари, компьютерлар, роботлар фақат кибернетикада эмас, балки барча ҳаётий жараёнларда қўлланилаётганлиги билан изоҳланади. Синергетика. XX асрда дунё фани бир қатор буюк кашфиётлар гувоҳи бўлди. Улар натижасида нисбийлик назарияси, квант механикаси, квант кимёси, микро-макро-мега дунё физикаси, биотехнология, кибернетика, бионика ва синергетика фанлари кириб келди. «Синергетика» лотинча « Synergeia » сўзидан олинган бўлиб, «ҳамкорлик» деган маънони англатади. Бу фан физика, биология ва кимё ёки органик кимё ва органик дунёда содир бўладиган ўз-ўзидан ташкил этилиши объектив тамойилининг математик моделларини яратувчи умумий фандир. Синергетикада «ташкил қилиш» сўзи эмас, «ташкилланиш» сўзи ишлатилади. Аммо ташкил қилиш ҳамма вақт тирик организмлар ёки асосан одам фаолияти вазифасига киради. Масалан, янги моддалар, янги нав ва зотлар яратиш, машина, янги техника воситаларини ўйлаб чиқариш ва бошқалар инсоннинг онги ва ақли билан ташкил бўлади. Аммо ташкилланиш Коинотда инсон фаолиятининг таъсирисиз ўз-ўзидан бажариладиган ички жараёндирки, буни синергетика фани ўрганади ва у инсон ҳаётини яхшилаш учун хизмат қилади. Синергетика жонсиз табиатда ўз-ўзидан ҳаракатланиш, оддий тизимлардан нисбатан мураккаб тизимларни барпо қилиш принципини шакллантиради. Синергетика орқали физикага инқилобий ёндашув кириб

келди. Синергетика нисбийлик назариясининг модда ва энергиянинг ўзаро бир-бирига айланиши тўғрисидаги хулосасини ва моддаларнинг ҳосил бўлишини тушинтириб беради, шунингдек, органик оламдаги барча микротизимлар қандай вужудга келганлиги тўғрисидаги саволга жавоб беришга ҳаракат қилмоқда. Синергетикани бельгиялик физик, Нобель мукофоти соҳиби Илья Пригожин кашф қилди, И.Стенгера, Г.Николис, Г.Хакен, О.Тоффлер ва бошқа физик, биолог ҳамда файласуфлар ривожлантирди. Синергетика услубига кўра, кинетик энергияни потенциал энергияга айланиб, худди кристаллар каби қотиб қолади. Модда-қотиб қолган энергиядир. Энергия-янги структураларни барпо қилувчи фаолиятни амалга оширишни англатувчи тушунча. Энтропия-модда мавжуд бўлган, боғланган энергия миқдорини ифодалаш шакли. Энергия бунёдкор, яратувчи бўлса, энтропия-ижодий фаолият мезони саналиб, у натижани кўрсатади. Синергетика ҳозирги кунда табиатда эволюция нима ҳисобига амалга ошади, деган саволга жавоб бериши мумкин. Синергетика ҳақида турли хил фикрлар айтилмоқда. Айрим олимлар синергетика ҳозирги замон назарий физикаси, биологияси ва Социологиянинг муҳим умумий соҳаси дейишса, айримлар энди синергетика диалектиканинг вазифасини бажаради дейишади. Йўқ диалектика уч минг йиллардан бери фалсафанинг ўзаги бўлиб, ундаги зиддиятлар, ўзгаришлар ва барча қонуниятлар билан шуғулланиб келади. Диалектика, нисбийлик назарияси квант механикаси ёки генетика билан шуғулланмайди, булар синергетика билан боғлиқдир. Шу билан бир қаторда синергетика билан диалектика фани ҳам ўзаро боғланган. Диалектика, табиатнинг ўзида табиий фанларда, ижтимоий ва техника фанлари ва синергетикада баб-баравар намоён бўлади. диалектикасиз физика бўлмаганидек, диалектикасиз синергетика ҳам бўлмайди.

Эндиликда синергетика бир зиддиятга эътибор бера бошлади. Бу термодинамиканинг иккинчи қонуни билан организмнинг эволюцияси орасидаги зиддият: вақт ўтиши билан қ уёш тизимининг энергияси камаяверади, яъни энтропияси ошаверади, натижада тизим ривожланмасдан сўлиб боради (пессимизм), тирик организм ва тирик мавжудот эса, оддийликдан мураккабликка интилади, яъни ривожланади (оптимизм). қ алай, бу-зиддиятми? Зиддият! Бу зиддият органик дунёнинг ривожланиш даврига тўғри келади. Бундан ташқари, тирик организм ҳам, одам организми ҳам олдин прогресс, кейин регресс ҳолатини ўтайди. Синергетика тадқиқ қилган яна бир зиддият: бир идишга тоза сув ва ифлос сувни солиб қуйдик, натижада умумий сув ифлос бўлади, энди шу сувни бошқа бир идишга солиб қўйдик, у келгусида ифлос сув ва тоза сувга ажралмайди (аралашмада массаси оғир жисмнинг чўкиши-бошқа масала). Оламда ҳамма нарса бир-бирига боғлиқдир. Фақат Галилей-Ньютоннинг инерция қонуни бўйича ҳаракат қилаётган нарса муаллақ вазиятдадир. Одам организмига ташқи муҳит таъсир қилади, яъни ҳаво, озуқа, энергия, информация олади: маҳаллий ташқи муҳитга ер таъсир қилади, ерга қўёш, қўёшга Галактика таъсир қилади ва ҳоказо. Ҳуллас, ташқи муҳитларнинг ҳаммаси йиғилиб, организмга таъсир қилади, умуман, очиқ тизим таъсирида яшайди, дейилади синергетикада. Биз мана шундай чексиз очиқ тизимни ёпиқ тизимлар занжиридан ташкил топади, деган бўлар эдик. Биологик ва ижтимоий тизимлар мана шундай хусусиятга эга. Ҳар хил табиатга эга тизимларнинг бир хил математик моделларини тузиш синергетика вазифасига киради. Ф.Дайсан синергетика ривожланиши натижасида худди табиатдагидек ўз-ўзидан ташкилланишга имконият туғилади дейди. Келажакда илмий ишлар ривожланиши натижасида биология билан электроника ўртасида фарқ камайиб боради. Табиатда биологик тизимларнинг жараёни тўлиқ бошқарилади. Табиатдаги ноорганик моддалар ва уларнинг тизимлари

энергияларини сарфлаши натижасида сусайиб қолади, ҳужайра ва организмларнинг фаоллиги ошиб боради, чунки улар ташқаридан энергия олиб туришади, шунинг учун ҳам ноорганик моддалардан активроқдир. Одамда ҳар бир нарса тизимдадир, тизимлар орасида ўзаро таъсир мавжуд. Биз яшаб турган жамиятда ташқи муҳитдан таъсирланиш нарсанинг катта-кичиклигига боғлиқ эмас. Энг катта жисмлар ҳам кичик жисмларнинг ҳаракати билан боғлиқ бўлади ёки кичик нарсаларда одам миясида миллиардлаб нерв ҳужайраси ва нейронлар мавжуд. Қизиғи шундаки, кўп сонли нейронларнинг ҳар бири бир-бири билан алоқада бўлади. Нейронлар хужайраларда бўлиб, уларнинг тинчлиги ёки ҳаракати нейронлар таъсири билан амалга ошади. Бу вақтда маълум бир нейрон бошқа нейронларни ҳам ҳаракатга келтира олади. Улар ўртасидаги боғланишни синергетика фани келажакда ўрганади. Демак, Коинотдаги ноорганик моддалар ва физикавий жараёнлар, тирик организмларда бўладиган кимёвий ва биологик жараёнлар ва биотехнологиядаги ижобий ва салбий оқибатларнинг ўзаро боғлиқлигини албатта, синергетика фани ахборот воситалари орқали тушунтириб беради. Бу фан ҳаётда бўладиган оддий тасодифларни ҳам ўрганиб боради. XXI асрда барча фанлар ўртасида ўзаро боғлиқлик кучаяди ва улар биргаликда ривожланади. Синергетика қонунлари ҳар бир тизимнинг бир-бирига боғлиқлиги борасида янги кашфиётларга гувоҳ бўлади. Бугунги кунда синергетика фани инсонларнинг дунё ҳақидаги тасаввурини ўзгартириб юборди. Аввал инсон Коинот ёки Борлиқни, унинг пайдо бўлишини ўзгача тасаввур қилар эди. Гўё кимдир бир тугма (кнопка)ни босгану дунё ўз-ўзидан пайдо бўлган. XX асрда физика фани бу жараёнга мутлоқо бошқа кўз билан қаради. Эндиликда материя, макон ва замон ҳақидаги тасаввурлар ўзгарди. Синергетиканинг ривожланиши ҳали

табиатда бўлмаган ва таърифлаш қийин бўлган янги жараённинг сифат жиҳатидан мутлоқо бошқача эканлигини ўргатади. Илм-фан ривожланган ёки фан-техника инқилоби даврида инсон дунёнинг қандай пайдо бўлганлиги ва материя ҳақида афсоналарга қайта тўхтала бошлайди. Кибернетика фани ақл ва идрокнинг пайдо бўлишини ўргатса, синергетика фани материянинг пайдо бўлишини ўргатади. Ҳозирги кунда олимлар оламнинг пайдо бўлиш моделини изламоқдалар. Бу борада ЭҲМ ва компьютерларга асосланиб, энг аввало, материянинг пайдо бўлиши ўрганилмоқда. И.Пригожин моделида энтропия асосий ишлаб чиқариш жойи бўлиб, барча заррачалар бир-бирига мувофиқ равишда пайдо бўлади. Бунинг учун макон ва замонда энтропия ҳосил бўлади. Биринчи фазо-вақт пайдо бўлиб, улар заррачаларни ҳосил қилади, заррачалардан макон ва замон ҳосил бўлмайди. Демак, материянинг вакуумдан ҳосил бўлиш тартиби қуйидагича: Спонтан флуктуация Бифуркация нуқтаси Қора кичик туйнук Фазо-вақт Заррачалар. Бу ерда ўйга толасан ва Гегелнинг дунё пайдо бўлиши ҳақида Абсолют ғояси, ғоялар дунёси, буддистларнинг «бўшлиғи» каби фикрлар ўз оқимига тортмоқчи бўлади. Бу борада файласуфларнинг ҳам ғоялари жуда кўп. Пригожин гипотезаси бўйича, она заминимизнинг тақдири қандай, уни келажакда нималар кутмоқда. Оламнинг пайдо бўлиш стандарт модули бўйича Коинотимизни узлуксиз кенгайиб бориши натижасида «иссиқ ўлим» ёки ўта қисқариши натижаси «кучли ёриқ» пайдо бўлиши туфайли ҳалокат кутилади. Минковский гипотезаси бўйича бу жараён бошқача изоҳланади: Коинот кенгайиб бориши билан материялар ҳосил бўлишдан тўхтайди ва

Коинот секин-аста вакуумнинг дастлабки ҳолига қайтади ва янгидан флуктация бўлиши мумкин. Эйнштейн космологиясида шундай дейилади: стандарт модул бўйича материя Коинот кенгайсагина ҳаракатланади. Фазо-вақт эгри чизиғи ва материянинг пайдо бўлиши катта портлашда асосий нуқта ҳисобланади. Фазо-вақт Коинот эгри чизиғига мос келиши бизнинг тасаввурдаги тескари боғланишга тўғри келади. Аммо бу модул ҳам йўқ нарсадан Коинотнинг пайдо бўлганини исботламайди. Ҳалигача фанларимиз табиат ва ундаги воқеликларга уларнинг эволюциясига аниқ жавоб берадиган назария топгани йўқ. Ҳозиргача фазо- вақт, жаҳон-замон, эхтимоллик ва қайтарилиш қонуниятлари учун бирдек хизмат қиладиган ягона қонун топилмаган. Қа чонлардир илм-фан ўта ривожланиб табиатдаги барча ҳодисаларнинг пайдо бўлишини исботлашига ишонамиз. Фазодаги ҳаракатлар таъсирида юлдузларнинг массаси, қ у ёш массасидан икки марта ортиқ былиб ёки радиуси 5-10 км.ни ташкил қилса улар «қора туйнукка» айланади. «Қора туйнук»нинг майдони Метагалактика майдонидан ажратилиб олинган ҳолатда былади. «Қора туйнукка» кириб қолган жисмлар ёки моддалар қайтиб чиқа олмайди. «Қора туйнук»ларни «с ў нган юлдузлар», «гравитацияли мозор» ёки «флукта ция »лар деб аташади. Дастлабки вақтларда «қора туйнук»лар ҳақида мутлоқ маълумотлар й ў қ эди. Ҳозирги кунда туйнуклар кучли нурланиш ва катта миқдордаги энергия манбаи ҳисобланади. Назарий хисоблар кырсатишича, уларнинг массаси гигант былиб, 10 15 г.дан, ҳажми ҳар хил зарралардан ташкил топган. Айрим маълумотларга к ў ра «қора туйнук»лар ў зларини ыраб турган бўшлиққа модда ва антимоддалар чиқариши аниқланган. Улар атрофидаги бўшлиқда қайнаши кузатилади ва бу жараёнда «қора туйнук» секин-аста парчаланиб боради. Демак, бўшлиқда ўрин алмашинув жараёни нисбий бўшлиқ бўлиб

улар ўзаро бо ғ ланган. Эволюция қонунларига кўра бошланиш каби ривожланишнинг ҳам охири бўлмайди. 2- машғулот бўйича хулосалар Ушбу дарс мавзуси талабада коинот, борлиқ, метагалактика ундаги космик жисмлар ва уларнинг аҳамияти хақида тушунча қолдиради. Шунингдек нисбийлик назарияси ва шу назария асосида дунёнинг мавжудлиги тўғрисида маълумотларни ўқитувчи оддий мисоллар билан талабага етказади. Синергетика хаётда ҳамма воқеликлар оддийликдан мураккабликка боришини ўргатади. Талабага ўзи мустақил ўрганиши учун лозим бўлган мавзу ва адабиётлар, сайтлар берилади. 2.1-слайд Қуёш тизимидаги катта ва кичик планеталарнинг кўринишиЮпитер , Сатурин , Уран , Нептун , Ер , Венера , Марс , Меркурий , Плутон 2.2-слайд

Кометалар чанг ва газлардан иборат , аммо ядроси ва думлари кўриниб туради .2.3-слайд А стероид ларнинг типлари Углеродли астероиднинг кўриниши

2.4-слайдАСТЕРОИД Металли типнинг кўриниши

Адабиётлар 1. Г.И.Рузалин. Концепция современного естествознания. 1997. 2. Д.Ёрматова. Табиий фанларнинг замонавий концепцияси. Тошкент. Алоқачи. 2008. 3. Д.Ёрматова. Табиий фанлар концепцияси. Фарғона. 2008. 4. Ё.Тўрақулов ва бошқалар. Умумий биология.Т. Шарқ. 2002. 5. М.Валихонов.Табиий фанларнинг окнцепцияси. Тошкент. 2006. 6. И.Хамдамов. Табиий фанларнинг замонавий концепцияси. Тошкент. Файласуфлар миллий уюшмаси. 2007. 7. Шкваловский И.В.Вселенная, жизнь, разум. М.1987.

O'xshashlar

Ҳисоб-китоб ва ер кадастри тўғрисида умумий тушунчалар

Шаҳар ва аҳоли пунктлари ер участкаларининг кадастр съёмкаларини бажариш ҳақида

Ландшафт хакида тушунчалар

Оловли ер (Австралия ва океания)

Ер ости сувлари