Картография ва географик хариталар ( хариталарнинг илмий ва амалий ахамияти ) - Geografiya - Referatlar

Картография ва географик хариталар ( хариталарнинг илмий ва амалий ахамияти )

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

73 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Картография ва географик хариталар Режа: 1. Хар и т л ар ва ул арнн таъриф и , эл еме нтл ар и , хусусиятл ар и . 2. Карт ог раф и ян и таър и ф и , т ap моқларга бўлиниши, бошқа фан л ар билан алоқаси ва асос и й илмий-амалий ваз и фа л ар и . 3. Хариталарнинг илмий ва амалий аҳамияти .

www.arxiv.uz

www.arxiv.uz Хариталар ва уларни таърифи, элементлари хусусиятлари Х а р и т а - Ер юзасини, бошқа осмон жисмларини ёки космик фазони математик ани қ белгиланган, кичрайтирилган, умумлаштирилган тасвири б ў либ, у қ абул қ илинган шартли белгилар системасида уларда жойлашган объектларни к ўр сатади. О б ъ е к т дейилганда хариталарда тасвирланадиган ҳ ap қ андай предмет, воқ ea, ҳ одиса ёки жараён тушунилади. Г е о г р а ф и к х а р и т а - Ерни ёки уни бирор қ исмини Ернинг эгрилигини ҳ исобга олиб, маълум математик қ оидалар асосида бироз ў згартириб, кичрайтириб. умумлаштириб қо зга (текисликка) туширилган тасвири (проекцияси) б ў либ, у қ абул қилинг ан шартли белгилар системасида унда жойлашган объектларни геогра ф ик ўр нини, жойланишини, ҳ олатини, вақт мобайнида ў згаришини, шунингдек улар ўр тасидаги ў заро боғлиқликни к ўр сатади. Картографик тасвир , математик асос, ё рд амчи ж иҳ озлар ва бошқ а қў шимча маълумотларга харитани (умумгеографик) элементлари дейилади. Харита мазмунини қ абул қ илинган картографик белгилар ва картографик тасвирлаш усуллари орқ али ифода э тадиган к а р т о г р а ф и к - т а с в и р ҳ ap қ андай харитани асосий элементи б ў либ ҳ исобланади. У муайян харитада к ўр сатилиши лозим б ў лган объектлар т ўғрисид аги маълумотлар мажмуидан ташкил топади. Масалан, умумгеографик хариталарда тасвирланадиган ландшафгнинг асосий элементлари-рельеф, гидрография объектлари. ў симлик ва тy проқ - грунт к ўр саткичлари. аҳ оли яшайдиган пу н ктла , . сиёсий - маъмурий чегаралар ҳ aмдa баъзи бир х ў жалик объектлари у н инг картографик тасвир элементлари б ў либ, бу элементлар харитада бир хил ан иқ ликда ва мукаммалликда к ўр сатилади. Мавзули ва махсус хариталарда (шартли равишда) хаританинг мазмунини ва географик асосини бир биридан фарқ лаш лозим. Г е о г р а ф и к а с о с - харита мазмунини умумгеorрафик қ исми б ў либ, у хаританинг мавзуий ёки махсус

www.arxiv.uz мазмуни элементларини харитага т ўғри тушириш ва ф азовий бо ғл аш, харита бў йича ориентирлашга хизмат қ илади. Ҳ ap қ андай харитани м уҳ им элементи б ў либ легенда ҳ исобланади. Харита мазмунини очиб берадиган барча шартли белгилар ва изо ҳл ар тизимига л е г ен д а дейилади. Харитани легендаси қў лланилган белгиларни тушунтириб (изо ҳл аб) беришни ў з ичига олиб, харитага олинаётган объектни ман тиқ ий асосини акс эттира ди . Белгиларни кетма-кет жойлаштирилиши, уларни ў заро бир-бирига бў йсиниши , штрихли элементлар учун ранглар гаммасини фри танлаб олиш харитада тасвирлан.аётган ҳ одиса ёки жараён таснифига манти қ ан буйсиндирилган булади. Ҳ aм м a картографик тасвир м а т е м а т и к а а с о с д а қ урилади. Харитада уни элементлари б ў либ - картографик проекция, ма сштаб ва ге од език" асос ҳ исобланади. Хари тани компоновкаси ҳ aм унинг математик асос элементига киради. Харитада тасвирланадиган ҳ удуд н и чегарасини ан иқ лаш ва уни харита рамкаларига нисбатан жойлаштириш, рамкани ичида ва ундан таш қ арида (асосий харита билан уни рамкаси орасидаги бў ш қ олган жойларда) харитани номини, масштабини, легендасини. ҳ ap хил ра қ амли ва матнли маълумотларни, жадвалларни, графикларни, қў шимча кесма хариталарни ва бошқ а шунга ў хшаш маълумотларни мақ caдra мувофи қ жойлаштиришга- к о м n о н о в к а дейилади. Харитани ўқ иш ва ундан фойдаланишни осонлаштириш мақ садида унда бериладиган легенда, турли хил картометрик графиклар, (масалан, топографик харитада чизиқ нинг нишаби ва қиялик бурчагини ани қл аш учун, хаританинг жанубий рамкаси остида бериладиган махсус номограмма), ҳудудий қ ай даражада ў рганилганлигини к ўр сатувчи схемалар, фойдаланилган материаллар (манбалар) шунингдек бошқ а ҳ ap хил з арур справочник маълумотлар хаританинг ё р д а м ч и э л е м е н т л а р и деб аталади. Харита мазмуни билан боғ ланган, уни т ў латадиган, бойитадиган ва тушунтирадиган кесма-

www.arxiv.uz хариталар, диаграммалар графиклар, профиллар, матнли ёки рақ амли маълумотлар хаританинг қ ў ш и м ч а э л е м е н т л а р и дейилади. Юқорида геограсрик харитага берилган стилистик бенуқсон деб бўлмаган таърифда хариталарни тушуниш учун муҳим ҳисобланган учта асосий хусусият - математик аниқ тузиш; алоҳида белгилар-картограсрик символлар (шартли белгилар) системасини қўллaш; тасвирланаётган ҳодисалар (объектлар) ни саралаб олиш ва умумлaштириб кўрсатиш алоҳида таъкидланган. Лекин картографияни бугунги ривожланиш даражаси харита тўғрисидаги тасаввурга яна иккита биринчи даражали аҳамиятга молик бўлган тамойилни киритишни тақозо этади, яъни-борлиқни тизимли (системали) ёндошув асосида тасвирлaш ва уни аниқ бир мақсадни кўзда тутиб моделлaштириш. Хариталар ҳақидаги тасаввур, борлиқни (воқеликни) образли-белгили моделлари сифатида илмий картографиянинг предмети-бу табиат ва жамият объектларини, уларни жойланиши, хусусиятлари, ўзаро алоқадорликлари ва вақт мобайнида ўзгаришларни хариталар ва бошқа картографик моделлар воситасида акс эттириш ва тадқиқ қилишдан иборат деб ҳисоблaшга имкон беради. 2. Картографияни таърифи, тармоқларги бўлиниши, бошқа фанлар билан алоқаси ва асосий илмий-амалий вазифалари Картографик асарларни яратиш, ўpганиш ва фойдаланиш масалалари билан шуғулланадиган фан (билим), техника ва ишлаб чиқариш соҳасига картография дейилади. Ўқув фани сифатида картография бўлажак мутахассисларни турли географик хариталарнинг мазмуни, моҳияти, хусусияти ва яратилиш тарихи билан таништиради. Шунингдек хариталарни тахлил қилиш, тузиш, картометрик ишларни бажариш ҳaмдa улардан ўз фаолиятида амалий фойдаланиш йўлларини ўргатади. Картография қуйидаги асосий соҳаларга бўлинади: харитaшyнослик; математик картография; хариталарни лойихалaштириш ва тузиш; хариталарни

www.arxiv.uz тахт қилиш (жиҳозлaш, расмийлaштириш);. хариталарни нашр қилиш: хариталардан фойдаланиш; картографик ишлаб чиқаришни иқтисодиёти ва уни ташкил қилиш ва бошқалар. Мазкур соҳаларни барчаси ягона картографик фанлар тизимини тaшкил этади ва уларни ҳap бири фан сифтида ўзининг предмети, объекти ва методига эгадир. Зеро, уларни ҳap бири ушбу йуналиш буйича соф мутахассис тайёрлайдиган университет ва бошқа олий техника ўқyв юртларида алоҳида ўрганилади. Картогра ф ия фал са ф ий, табиий ва техник фан лар мажмуи (комплекси) билан боғлиқ . Айни қ са у .геодезия, топогра ф ия ва геогра ф ия фан лари билан узвий бо ғланг ан. Мазкур фанлар , хариталарда реал борли қ ни (во қ еликни) ани қ ва ишончли тасвирлa ш имконини беради. Картографиянинг асосий илмий ва амалий вазифалари қуйидагилардан иборат; - картографияни ХХI аср бўсағасидаги ва бундан кейинги назарий ва услубий масадаларини ечимини излаш, айниқса географик борлиқлик ва қонуниятларни билиш воситаси сифатида харитани янги имкониятларини аниқлаш (очиш) билан борлиқ тaдқиқотларни чуқурлaштириш; хариталарни таҳлил қилиш усулларини кенгайтириш ва улардан илмий қидирув ишларини олиб боришда, хaлқ хўжалигини бошқариш ва режалaштиришда фойдаланиш; хариталарни тайёрлашни янги, анча такомиллашган усулларини ишлаб чиқиш. Давлат миқёсида картографик ишлаб чиқаришга хариталарни унча катта бўлмаган тиражларда нашр қилишни тезлатадиган ва унча қиммат бўлмаган технологик схемаларни ва техник воситаларни жорий этиш; - хариталарни айрим турларини қисқа фурсатда яратишни автоматик усулларини излаш, янги хариталарни яратиш мақсадида маълумотларни олиш, сақлаш ва қайта ишлаш ҳамдa доимий бўладиган жараён-хариталарни янгилаб туриш учун бу маълумотлардан фойдаланиш; - табиий, аҳоли ва хўжалик хариталарини тузиш учун хар хил учувчи aппаратларда бажарилган суратлардан фойдаланиш. Инсонни космик фазони

www.arxiv.uz жадал ўзгартираётганлигини ҳисобга олиб ой ва бошқа сайёраларни хариталарини ишлаб чиқиш масалаларини ечимини топиш; жорий мақсадлар учун кенг фойдаланиладиган ва ҳодисаларни ривожланишини акс эттирадиган, хариталарни ўзига хос (динамик) турларини яратиш ва купайтириш методларини ишлаб чиқиш; - мамлакатда мавзули ва атласли харитага олишни бундан кейин ҳaм такомиллаштириш; давлат илмий-маълумотнома хариталарининг ягона тизимини (сериясини) яратиш режаларини ишлаб чиқиш ва уларни изчил амалга ошириш; Бутун мамлакатн,. Қорaқaлпоғистон Республикасини, алоҳида вилоятларни комплекс атласларини яратиш, иқтисодиётни ва маданиятни ривожлантиришни режалаштириш учун зарур бўлган тизим хариталарини тайёрлаш; ўрта умумтаълим муассасалари ва олий ўқув юртлари учун ягона дастур асосида тизим харита ва атласларни яратиш ва нашр қилиш ва бошқалар. Картографик ишларни яхшилаш, картографик асарларни яратишни тезлатиш ва уларни илмий асосда қатъий режа асосида босқичма - босқич амалга ошириш учун бу ишларни амалий координация қилиш лозим. Хариталарнинг илмий ва амалий аҳамияти . Шуб ҳ асиз, к а р т о г р а ф и к а с а р л а р (план , географик харита, атлас, глобус, ва бошқалар) и н с о н и я т н и н г б у ю к и ж о д м а ҳ с у л и қаторига табиатни билиш ва ў згартиришнинг ажойиб воситаси б ў либ хизмат қ илади. Уларга мухандислар ва тад қиқот чилар, геологлар ва аг рономлар, олимлар ва харбийлар мурожаат этадилар ва уларнинг ҳ ap бири ў зининг қизиқ тирган саволларга керакли жавобларни ундан топа оладилар. Географик харита ва атласлар бугун бизни ҳ аётимиздан муст а кам ў рин олган. Хариталарни ҳ ap куни газеталарда, журналларда , ойнаи ж аҳ он экранларида к ў рамиз. Чунончи хориж хабарлари, ҳ аф т анинг м уҳ им воқ еалари, об - ҳаво башорати, мамлакат ичидаги ҳ олат ҳақ идаги хабарлар, дала ишлари ва улкан қ урилишларнинг бориши ҳақ идаги янгиликлар, дам олиш кунларига

www.arxiv.uz м ў лжалланган туристик сафарлар ҳақ идаги масл аҳ атлар ва бошқ а шу каби маълумотларни харитасиз тушуниш қ ийин. Шу сабабли бундай хабарлар харитасиз берилмайди. Тарих, а йниқ са география ф анини ўқ итишда хаританинг аҳ амияти ни ҳ оятда катта. Бу ўқув предметларини харитасиз ўр ганишни ҳ aттo тасаввур қ ила олмаймиз. Улар на фа қ ат к ўр газмали қ урол, балки жой т ўғ рисидаги билимларнинг китоб каби бой манбаи ҳ амдир. Зеро, хариталар билан ишлаш ўқ увчиларга ижодий тасаввур қ илишни, ё дда с ақ лашни, ман тиқ ан фикрлашни, т аҳлил қ илишни, тақ ослашни, ў заро борли қликни у р ганишни, хулоса қ илиш й ў лларини ў ргатади. Картографик асарлардан мактабда ўқ увчиларнинг фаоллигини оширишда , географи яни кундалик ҳ aё т билан бо ғл ашда, уларни ватанпарварлик р уҳ ида тарбиялашда асосий қ урол сифатида фойдаланиш мумкин. Хар қ андай географик тадқиқот харита билан бошланиб, харита билан тугалланади. Хариталар Она сайёрамиз Ер ҳақ идаги жуда бой маълумотларни қ амраб олган б ў лади. Улар асосида қуруқ лик ва океанларнинг ў заро жойланиши, ҳ удудий уй ғ yнлиги, катта кичиклиги, баландлиги, мамлакатлар орасидаги транспорт иқ тис о дий, маданий ва илмий ал қ аларни, қ ушларнинг бир жойдан иккинчи жойга учиб ў тишини ва шунингдек бошқ а шу каби воқ ea ва ҳ одисаларни ўр ганиш, т аҳ лил қ илиш ва билиш мумкин. Бинобарин, хариталардан дунё океанининг таги, Ер қобиғининг тузулишини, жанговор юришларни, доимий қор ва музликлар билан қо планган ҳ удудларни кўри ш мумкин ва ҳ aттo келажакка ҳ aм назар ташласа бўлади .

www.arxiv.uz Ад абиётлар : 1. Вахрамеева Д . А . Картография. –М:И зд-во “ He дра” , 1981, 3 - 10 бетлар. 2. Салищев КА Картография. -М: Высшая школа, 1982. -1 боб. 4-16 бет лар. . З. Салищев К.А Картоведение. -М.: Изд –во МГУ 1990. -1 боб. 4-12 бетлар. 4 Справочник по картографии. -М: Изд -во «Heдра», 1988. -1 боб. 4 -39 бетлар. 5. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

География фани буйича умумий урта талим такомиллаштирилган ДТС нинг максади ва уеи жорий этиш

Давлат кадастрининг ягона тизимида картография-геодезия кадастирини юритиш

Жаҳон халқ ларининг илмий географик тадқиқотларининг ривожланиши

Географик пояс ва ҳавони ўзгариш

Хариталарни математик асоси (Картографик проекциялар ҳақида тушунча. Картографик проекцияларни хатоликлари хусусияти бўйича классификацияси