Ilk o`rta asrlar geografiyasi va arablarning O’rta Osiyoga istilo davri tarixiy geografiyasi - Geografiya - Referatlar

Ilk o`rta asrlar geografiyasi va arablarning O’rta Osiyoga istilo davri tarixiy geografiyasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

74 KB

Ko'chirib olish

Ilk o`rta asrlar geografiyasi va arablarning O’rta Osiyoga istisi davri tarixiy geografiyasi Reja: 1. Er egaligining shakllanishi. 2. Эfalitlar tarixiy geografiyasi. 3. Turk xoqonligi. 4. Ilk feodalizm davriga oid geografik bilimlar. 5. Arablarning O`rta Osiyoni istilo qilishi va uning geografik xususiyatlari. 6. Arablarga qarshi xalq ozodlik kurashlari. 7. Arablardan keyin tashkil topgan davlatlar geografiyasi.

O`rta Osiyoda V asrlarga kelib erga egalik munosabatlari shakllandi. Bk feodal ishlab chiqarish munosabatlari, deb ham ataladi ("feod"-er, mulk). Kushon davlati inqirozga uchragach, ko`plab mustaqil mulklar paydo bo`ldi. Buxorodagi buxorxudod, Chog'oniyondagi chog'onxudod, Toshkentdagi to`dik, Iloqdagi dehqon, Samarqanddagi ixshid, Termizdagi termizshoh, Farg'onadagi ixshid, Vardanzidagi vardanxudod mulklarining paydo bo`lishi feodal munosabatlar bilan bog'liq edi. Ilk o`rta asrlarda O`rta Osiyo tarixiy geografiyasining o`zgarishi faqatgina feodal munosabatlar bilan bog'liq bo`lmay, aholi migratsiyasi bilan ham bog'liq edi. IV asr o`rtalarida O`rta Osiyo hududiga ettisuv va sharqiy Turkistondan ko`chmanchi xiyoniylar kirib keldilar.va IV asrning 2 yarmida Sirdaryodan to Amudaryogacha bo`lgan hududda o`z davlatini barpo etdilar. V asrning 20 yillarida esa Xorazm va Amudaryo xavzasiga sharq tomondan yana bir ko`chmanchilar, kushonlarning avlodi bo`lmish toxarlar kirib keldi. Ular So`g'd erlarini tez orada ishg'ol etishib Kidariylar (hukmdor nomidan kelib chiqqan) davlatiga asos soldilar. Balx shahri kidariylarning poytaxtiga aylandi. Kidariylar o`z hududlarini janub tomonga kengaytirishga uringanligi uchun sosoniylarning asosiy dushmanlariga aylandi. Kidariylar o`z hududlarini janub tomonga kengaytirishga urunganligi uchun sosoniylarning asosiy dushmanlariga aylangan. Keyinchalik Tolikon yaqinida Kidariylar va Sosoniylar o`rtasida chegara belgilangan (456 yilgi jangdan keyin kidariylar tushkunlikka yuz tutganlar). V asr o`rtalarida o`rta Osiyoga yana bir ko`chmanchiqabila-eftallar shimol tomondan kirib keldilar va kidariylarni janubga-Hindistonga ketishga majbur qildilar. Vaxshunvor boshchilik qilgan Э ftal davlati birin-ketin Chog'oniyon, Toxariston va Badaxshonni zabt etadi. Э ftallar Tolikon yaqinidagi chegaradan ham o`tib VI asr boshlarigacha qobul, Panjob, qarashar, Kuchu, qoshg'ar va Xo`tanni ham zabt etib O`rta osiyo, Sharqiy Э ron, Shimoliy Hindiston va Sharqiy Turkistonni birlashtirgan qudratli davlat tuzadilar. Э ftallar davlatining tabiiy geografiyasi qanchalik keng va xilma-xil bo`lsa. Shunga mos ravishda aholisi ham xilma-xil edi. Oroldan qoshg'argacha,

Balxashdan to Hindistongacha bo`lgan ulkan Э ftaliylar imperiyasi hududida bir necha etnoslar istiqomat qilganlar. Э tnoslarning xilma-xilligi, aholi ijtimoiy kelib chiqishining turli-tumanligi xo`jalikka ham ta`sir etmay qolmadi. Ko`chmanchilarning asosiy mashg'uloti chorvachilik edi. Mayda va yirik shoxli hayvonlar, tuyachilik va yilqichilikka yaxshi e`tibor berilgan. Ayniqsa yiliqichilik qadimdan mashhur bo`lib kelgan, Farg'onada yaxshi rivojlangan edi. V asrlarda erga egalik qilish (yoki feodalizm)ning asosiy o`ringa chiqa boshlashi eftaliylar davlati uchun ham ahamiyatli edi. Bir tomondan tushkunlikka uchragan kushon davlatidan qolgan meros: qul mehnatidan foydalanish, quldorchilik davom etib kelayotgan bo`lsa, ikkinchi tomondan mulkdor tabaqa vakili "dehqon" va ularga qaram bo`lgan ersiz, kambag'al "kadivar" munosabatlari shakllandi. Aholining muntazam ko`payib borishi, hunarmandchilikning rivojlanishi va tashqi savdoning o`sish и bir-biriga bog'liq ravishda oziqovqat, umuman qishloq xo`jaligi mahsulotlari, xom ashyoga bo`lga н ehtiyojini kuchaytirdi. Natijada qishloq hududlari kengaydi. Dasht va tog'oldi hududlaridagi ko`chmanchi va yarim ko`chmanchi aholi o`troq hayotga ko`chdi. Er tanqisligi paydo bo`lib, yangi qo`riq va bo`z erlarni o`zlashtirish tezlashdi. Jamoa erlariga va yangi erlarni o`zlashtirishga jam оа oqsoqchilikollari, sarkorlar boshchilik qilar edilar. Shu sababli xususiy er-mulklarning rivojlanishida ularning imkoniyatlari kengroq edi. Ular "qishloq hokimi" nomini olib ekspluatatsiya qiluvchi sinfg а aylandi. Yangi erlarning o`zlashtirilishi katta kuch, mehnat bilan birga aql ham talab qilar edi. O`rta Osiyo erlarini o`zlashtirishni sun`iy sug'orish inshootlarisiz tasavvur ham qilib bo`lmaydi. Baland erlarga suv chiqarish uchun o`q, gupchak, charxpalak, chig'irdan foydalanilgan. Э ng yirik sun`iy sug'orish inshootlari damba va kanallar yo`q edi. O`sha paytda Janubiy qozog'iston, Toshkent vohasi (hozirgi paytdagi) erlarining bir qismini sug'orish uchun Zog'ariq va Bo`zsuv, Samarqand viloyati (hozirgi paytdagi) janubiy erlarini sug'orish uchun Darg'om kanallarining barpo etilganligi to`g'risida ma`lumotlar bor.

Э ftaliylar davlati xo`jaligining eng asosiy tarmoqlaridan biri ichki va tashqi savdo edi. Chorvachilik, dehqonchilik va hunarmandchilikning rivojlanishi savdo bilan bog'liq edi. Davlat xo`jaligining rivojlanganligidan savdoga katta ahamiyat berilganligini his qilish qiyin emas. Keng hududni egallagan Э ftaliylar davlati Xitoy, Hindiston, Э ron va Vizantiya davlatlariga olib boruvchi savdo yo`llari ustida joylashgan edi. Э ftaliylar davlati asosiy etnoslaridan biri bo`lmish so`g'diylar tashqi savdo aloqalarida juda faol ishtirok etishardilar. Ularning asosiy raqiblari hisoblanmish eronliklarda ham pul-tovar munosabatlari yaxshi rivojlangan. Shuning uchun bo`lsa kerak V asrda sosoniylarning tangalari eftaliylar davlati hududida keng qo`llanilgan. Keyinroq esa eftaliy hukmdorlarning sosoniylarga taqlid qilgan tangalari muomalaga kiritilgan. Bundan tashqari Buxoro, Paykand, vardona, naqshab va samarqandda mahalliy hokimlarning o`z tangalari ham muomalaga kiritilgan. Э ftaliylar davlatining katta yaxlit hududni egallagandigi, buning ustiga Buyuk ipak yo`li tarmoqlarining shu hududlardan o`tganligi ipak, turli matolar, lak- bo`yoqlar, rangli shishalar, qurol-yarog'la р , arg'umoqlar, hamda bog'dorchilik obikor dehqonchilik mahsulotlari bilan savdo qiluvchi tashqi savdoning rivojlanishiga sharoit yaratgan bo`lsa, ikkinchi tomondan tog'-kon sanoati rivojlanishiga: temir, mis rudasi qazish va eritish, kumush, oltin, neft', nodir toshlar va mineral binokorlik materiallarni qazib chiqarish yuksaldi. Ijtimoiy hayotda esa ozod-mulkdorlar, ozodkor-shahar hunarmandlari, guvakor-savdogarlar, kashovarz- ziroatkorlar, korikorxizmatkorlar, kadivar-qaram qo`shchilar, bantak va doya-qul va cho`rilar kabi tabaqalarning shakllanishiga olib keldi. Turk hoqonligi V asr oxiri VI asr boshlaridan boshlansada, turkiylarning tarixi I. Bichurin, N. Gumilev, V. radlov kabi olimlarning fikrlariga ko`ra bir necha 100 yil qadimiyroqdir. qadimda "Xunlar", "Gunlar" deb atalgan xalqlar turkiy xalqlarning ajdodlari bo`lib ular Evropa va Osiyoning katta qismlarini zabt eta olganlar, "Turk" atamasi to`g'risida turli taxminlar mavjud. Xunlarning bir urug'i o`zlarini bo`ri urug'iga mansub bilib, "Bo`z qurt" deb ataganlar. Boshqa qabilalar ularni mo`g'ulcha "turk-utu" deb atashni qulay bilganlar. Shu qabila uyushmasi son

jihatdan oshib borib boshqa qabilalarni ham bo`ysundiradi va keyinroq Turk hoqonligiga asos solinadi. qabila boshlig'i nomi Ashin ham bo`ri ma`nosini berishi aytiladi. Turkiylar to`g'risidagi afsonalarda ham bo`ri ishtiroki ko`p (totemizm). Yana bir taxminga ko`ra "Turk" atamasi tog' nomidan olingan, kuchli, baquvvat, navqiron ma`nolarini beradi, deyiladi. Ular temir qazib chiqarish bilan shug'ullanganlar. "Turk" so`zi afsonalarga ko`r а Oltoy tog'ining qadimgi nomidir. Ilk feodalizm davrida geografik bilimlar. V asr oxiri - VI asr boshlariga oid geografik ma`lumotlarga qadimgi xorazm va sog’d yozuvlari kiradi. Bu yozuvlar turli xil xujjatlar (ahdnomalar, nikoh shartnomalari, oldi-sotdi xujjatlari tilxatlar) va So`g’d, Shosh, Turk va Farg’ona xukmdorlari o`rtasidagi yozishmalar hamda xo`jalik xujjatlaridir. Ular Mug’ qal`asidan, Afrosib, Qirg’iziston va sharqiy Turkistondan topilgan. Mug’ qal`asi dagi yozuvlar 1932 yili Tojikiston Respublikasi Zahmatobod tumani Xayrobod qishlog’idan topilgan. Xujjatlar jami 80 ta bo`lib 74 tasi Qadimgi so`g’d, 1 tasi arab, 3 tasi xitoy va 1 tasi turk tilidadir. Xujjatlar sovet olimlari tomonidan o`rganilib 1934 yili Leningradda "Sogdiyskiy sbornik" nomi balan birinchi marta e`lon qilingan. Shunday yozuvlardan yana biri Samarqandda Afrosyob xarobasida topilgan bo`lsa Xitoyning Dun'xuyan va Turfon viloyatlarida, Qozog’istoln va Qirg’iziston qoya tosh yozuvlari topilgan. Topilgan xujjatlarning barchasi, ayniqsa, xo`jalik xujjatlari tarixiy geografiya fani uchun beqiyosdir. Ilk feodalizm davriga oid tarixiy geografik ma`lumotlarga qadimgi turk manbalari ham kiradi. A) Enisiy bitiklari XVII asr oxiri, XVIII asr boshlarida yashagan rus xaritagraf olimi S.Ch.Remezov tomonidan topilgan. Ma`lumotlar 1884 yil "Sibiriskiy vestnik" jurnalida e`lon qilingan. B) Mo`g’iliston bitiklari 1. To`nyuquq bitigi Ulan-Batardan 66 km janubi-sharqda Bian Tsoktoda topilgan Ilterish xoqoning maslahatchisi sarkarda To`nyuquqqa baqishlanib 712- 716 yillarda yozilgan

2. Qultegin bitigi Bilga xoqonning (716-734 iyl) ukasi Qultegin sharafiga bitilgan. Mo`g’ilistonning Kosh о Tsaydan vodiysida Ko`kshun Urxun daryosi bo`yida rus axreolog va etnografi N.M. Yadrintsev tomonidan topilgan. 3. Bilga xoqon bitigi esa Qultegin bitigidan 1 km janubiy- G’arbda joylashgan. 735 yili yozilgan. V.V. Radlov boshchiligida o`rganilgan. 4. Ongin bitigi ham Kosho Tsaydan vodiysidan topilgan. 1892 yili V.V Radlov tomonidan nashr etilgan. Kimga atalgan aniq emas. Biz uchun eng muhim topilmalaridan biri Oltoydan topilgan Chorish, Katandan daryolari, Qo`sh oqoch hamda tog’li rayonlardan topilgan bitiklar muhimdir. Bitiklarning muhimligi shundaki, ular Turk xoqonligining chegaralari, aholisi va xo`jaligi haqida ma`lumot beradi. Xitoy manbalaridan ayrimlari ham ilk feodalizm davriga oid ma`lumotlarni beradi. Masalan: 629 yili Xitoy sayyohlaridan biri Syuan' Tszan Issiq ko`l xavzasi, Chuv vodiysi, Chimkent, Jambul, Toshkent, Samarqand, Buxoro, Termiz shaharlari va Janubiy Tojikiston bo`ylab safar qilgan bo`lsa kerak shu erlarning geografik tasvirini yaxshi yoritgan. M. Issiq ko`lni tasvirlar ekan uzunligi, shakli, suvining xususiyati ko`l atrofidagi tog’lar, daryolar haqida ma`lumot bergan. VII- IX asrlardagi Tan dinastiyasi davrida tuzilgan xaritalar Xitoyliklar ilk o`rta asrlarda Osiyoning 69 issiq o`lkalardan sharqiy qismini durust bilganligini ko`rsatadi. (ayrim noto`g’ri tasvirlar ham bor). Ilk o`rta asrlarga oid eng muhim tarixiy geografik manbaga M.Qoshg’ariyning "Devonu llug’ati turk" asarini kiritish mumkin. Garchi asar XI asrla yozilgan bo`lsa ham undagi ko`plab she`riy namunalar oldingi asrlarga oiddir. Avvalo arabiston yarim oroliga qisqacha xarakteristika beriladi. So`ng Muhammad payg'ambarning qisqacha tarjimai-holi va islom dinini paydo bo`lish shart-sharoitlari hamda islom dinini asosiy qonun-qoidalari tushuntiriladi. Yakka xudolikka sig'inish haqida targ'ibot qilish 622 yil Madinaga ko`chish, 630 yil

bahorida Makka urushsiz olinadi. 632 yil iyun oyida madinada Muhammad payg'ambar vafoti. Keyin Abu Bakr (632-34) Oyshani dadasi, Xalifa Umar (634- 644), Arabiston yarim orolini to`la zabt etilishi, Usmon (644-656), Ali (656-661), Muoviya I (661-680) davrida 673 yil Ubaydulla ibn Ziyod boshchiligida arab qo`shinlari Amudaryodan o`tib Buxoro muzofotiga bostirib kirishi. (Ungacha 654 yil Maymura, 667 yil Chog'oniyon egallangan edi). 673 yil Buxoro, 676 yil Samarqand, Termiz egallanadi va talanadi. 704 yil qutayba ibn Muslim Xurosonga noib qilib tayinlangach 705 yilBalx va Chog'aniyonni bosib oladi va arablarni Movarounnahrga II-yurishi boshlanadi. 707-709 yillar Buxoro va uning atroflari, 710 yil Shumon, Nasaf va Keshni bosib oladi. 711 yil Farg'ona vodiysi egallanadi. Shu yili qutayba o`ldiriladi. (Volid vafot etib, Sulaymon taxtga chiqqan edi). Bosib olingan erlarda xo`jalik izdan chiqadi. Katta miqdorda tovon to`lashga majbur qilinib, xizmatga yaroqli erkaklar ko`pincha jalb etiladi. Bosib olingan hududlarda ekin erlaridan 4 g' 1 xiroj, chorva va hunarmandchilikdan 40 g' 1 zakot, islomga kirmaganlardan "Jiz`ya" kabi jon solig'i olinadigan bo`ldi. Hududdagi boshqa dinlar soxta deb e`lon qilindi. Ibodatxonalar vayron etilib, o`rniga masjidlar qurilib, dastlab islomni qabul qilganlar xiroj, jiz`ya solig'idan ozod etildi. qarzini to`lamaganlar sazoyi qilindi. Biroq ko`p o`tmay dinni qabu л qilganlardan ham soliq olina boshlandi. 720 yil Samarqand ixshidi Turak va Panjikent hokimi Divashtich qo`zg'olonga rahbarlik qildi. 721 yili Xuroson noibi Said Xurosoniy muzokara olib boradi va so`g'd mulkdorlarining bir qismi arablar tomonga o`tadi. (Gurak boshchiligida) qolganlari Xo`janddagi jangda mag'lubiyatga uchraydi, Divashtich o`ldiriladi. 736-737 yil Toxariston va so`g'dda qo`zg'olon bo`ladi. Nasr ibn Sayyor 737 yil qator islohotlar qiladi. Barcha musulmonlar huquqiy jihatdan tenglashtiriladi. Mulkdorlar imtiyozi tiklanadi. qon- qardoshlik siyosati yurgiziladi. Ma`lumki Ummaviylar 661 yildan Alidan so`ng hokimiyatni boshqarar va ayniqsa Xalifa Marvon II (744-750) davrida soliqlar ko`payib xalif ishiga jalb etish, siyosiy va iqtisodiy ziddiyat nihoyatda keskinlashdi. 746 yil Abbosiylar harakatiga rahbar etib Abu Muslim (Xuroson)

tayinlanadi. Bu harakat tisoli qaro kiyim va tim qora bayroq. Abu Muslim qo`shini safiga kelib qo`shilganlarga avval 3, so`ng 5 dirhamdan maosh to`lanadi. Aholining hamma tabaqalaridan 100000 kishi to`planadi (ko`pchiligi qullar). 748 yil noib Naf ibn Sayyor Marvni jangsiz topshirib Nishopurga chekinadi. 749 yil xalifa Marvon ag'darilib Abbosiylardan Abulabbos Saffoq (749-754) taxtga chiqadi. Abu Muslim Xuroson va Movarounnahrga noib etib tayinlanadi. Buxoro qo`zg'oloni (750) bostiriladi. 751 yil Xitoy qo`shinlari Talasdan haydaladi. 755 yil Abu Muslim Bag'dodda o`ldiriladi. VIII asr 70-80 yillari "oq kiyimlilar" (Muqanna-niqobdor) qo`zg'oloni. Kesh yaqinidagi Som qal`asi qo`zg'olonchilar markazi edi. qo`zg'olonchilar engiladi. Sababi, uyushmaganligi, uzoq davom etishi, mahalliy ma`murlar sotqinligi. Maqsadlarning har-xilligi, 806 yil Rof`e ibn Lays Samarqandda boshlanib Movarounnahrga yoyildi. Xuroson noibi Ma`mun (806-819) Somonxudotni nabiralari Nuh, Ahmad va Yahyolardan iltimos qilib, qo`zg'olonni bostiradi va hokimiyat mahalliy amaldorlar qo`liga o`tadi. Xalifa Xorun (786-809) vafotidan so`ng uning o`g'illari ma`mun va amin o`rtasida 809813 yillar taxt uchun bo`lgan kurashda taxt Ma`mun foydasiga hal bo`ldi. Markazda esa, Aminni xolifa qilib ko`tarishdi. Ma`mun bunga qarshi Tohir ibn Husayn bilan 813 yil Bag'dodga yurish qilib, poytaxtni qo`lga kiritadi. Ma`mun Nuhga Samarqand, Ahmadga Farg'ona, yahyoga Shom va Ustrushona, Ilyosga esa Hirot tegadi (Somonxudot avlodlari). 821 yil Tohir Xuroson va Movarounnahr noibi etib tayinlanadi va 822 yil xutbadan xalifani nomini chiqarib tashlaydi. O`g'li Abdulabbos Abdulloh (830-844) davrida poytaxt Marvdan Nishopurga ko`chiriladi. Somoniylar Tohiriylarni tan olishadi. Soliqlar hammaga bir xil. 873 yil g'oziylar Nishopurni egallab Safforiylar davlatiga asos soladi. Movarounnahr Xurosondan ajrab mustaqil davlat bo`ladi. VII-VIII asrlarda geografik tasavvurlar: Mahalliy manbalarda saqlanib qolgani bu O`rxun-Enisey yodgorligi va XI asr tilshunos olimi va sayyohi Mahmud qoshg'ariyning "Devoni lug'ati-turk" asari. O`lkamiz tabiiy geografiyasi haqida ayrim ma`lumotlarni beradi. Bu bitik turklar

davlati chegaralari, tabiati, aholisi va uning kasb-kori haqida ayrim ma`lumotlar bor. Ammo bu yozuvlar to`la o`rganilgan emas. Mahmud qoshg'ariy asarida o`sha davrdagi ovchilik, chorvachilik, dehqonchilik, tabiat va uning manzaralari, qabilalar va ular o`rtasidagi janglar tasvirlanadi. Ayniqsa mavsum qo`shiqlari va peyzaj lirikasi tabiiy-geografik jihatdan ma`lum ahamiyatga ega. Masalan, qish- qiyinchilik timsoli, yoz esa to`kin-sochinlik. Yoz qishdan g'olib keladi. Hatto odamlar suv xo`jaligi taqvimini tuzganlar. 629 yil Xitoy sayyohi Syuan' Tszan Issiqko`l havzasi, Chu vodiysi, Chimkent, Jambul, Toshkent, Samarqand, Buxoro, Termiz shahrlari va janubiy Tojikistonda bo`lib, bu joylarning geografik tasvirini beradi. Masalan, issiqko`lni uzunligi, shakli, suvini xususiyatlari, ko`l atrofidagi tog'lar, unga quyiluvchi daryolar haqida ma`lumotlar beradi. VII-IX asrlarda hukmronlik qilgan Tan sulolasi davrida tuzilgan kartalar ilk o`rta asrlar O`rta Osiyoning 690 shimoliy uzunlikdan sharqdagi qisminigina durust bilganliklarini ko`rsatadi. Xitoy manbalari geografiyasi emas, balki ijtimoiy va boshqacha hayot га qaratilgandir. Arab bosqinchiligi davrida VIII asrda O`rta Osiyoning iqtisodiy va madaniy hayotiga zarar etkazildi. Madaniy meros yo`q qilindi. Kutubxona va ko`plab ilm ahli nobud bo`ldi. Mahalliy o`quv va til ta`qib qilindi. IX asrdan tabiiy fanlar yana rivoj topa boshladi.

Adabiyotlar: 1.Raximbekov R.U, Dontsova Z. O`rta Osiyo tabiatini geografik o`rganish tarixi, Toshkent 1982 yil. 2.Hasanov Xo`jalik Sayyox olimlar Toshkent 1981 yil 3.YAkutskiy. Istoricheskaya geografiya, Moskva 1982 yil 4.Mirzaliev. Kartografiya. Toshkent 1982 yil 5.Karimov Sh, Shamsiddinov R Vatan tarixi. (1 kitob). Toshkent 1997 yil. 6.Tarixiy geografiya ma`ruzalar matni. Namangan 2001 yil. 7. Nizom ul Mulk, «Siyosatnoma», Toshkent, «Adolat» 1997 yil. 8. Farobiy. Fozil odamlar shahri, Toshkent, 1993 yil. 9. Abu Rayxon Beruniy Qadimgi davlatlardan qolgan yodgorliklar, tanlangan asarlar, 1-jild. T. 1968 yil.

O'xshashlar

Rossiya imperiyasining O`rta Osiyoni istilo qilishi tarixiy geografiyasi

O’rta Osiyoning ilk o’rta asrlardagi tarixiy geografiyasi

Mustaqillik davri tarixiy geografiyasi

Xonliklar davri tarixiy geografiyasi

IX-XIV asrlar tarixiy geografiyasi