Geografik qobiqning asosiy qonuniyatlari - Geografiya - Referatlar

Geografik qobiqning asosiy qonuniyatlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

40 KB

Ko'chirib olish

Geografik qobiqning asosiy qonuniyatlari Reja: 1. “Qonun” va “qonuniyat” tushunchalarining mohiyat 2.Geografik qobiq tuzilishi va rivojlanishining umumiy geografik qonuniyatlari. 3. Tabiatdan foydalanish va uni o`zgartirishda tabiatning asiosiy geografik qonuniyatlarini hisobga olish .

Asosiy tayanch termin va tushunchalar: qonun, qonuniyat, xususiy qonunlar, umumiy (dialektika, universal) qonunlar, umumiy geografik qonuniyatlar, tabiatdan foydalanish qonuniyatlari. Har bir fan ning nazariyasiga uning qonunlari ham kiradi. Tabiat va jamiyat hodisalari o`rtasida zaruriy, muhim, barqaror, takrorlanuvchi munosabat qonun tushunchasini hosil qiladi. Qonun tushunchasi mohiyat tushunchasiga yaqin. Chunki u predmetlar, hodisalarning xossalari, shuningdek hodisalardagi xossalar orasidagi aloqani ifodalaydi. Qonun muayyan turga, turkumga qarashli barcha hodisalarga xos bo`lgan umumiy munosabatlarni, aloqadorlikni ifodalaydi. Qonunlar obektiv holda mavjud bo`lib, kishilar ongiga bog`liq bo`lmaydi; kishilar o`z hohishiga ko`ra qandaydir yangi qonunlarni yarata olmaydilar yoki muayyan qonunlarning harakatini to`xtata olmaydilar. Qonunni anglab etish va bilib olish o`rganilayotgan hodisaning muayyan tomonini ochish demakdir. Qonunlarning 3 asosiy guruhi mavjud: 1) o`ziga xos yoki xususiy qonunlar; (masalan, fizikadagi tekisliklarni qo`shish qonunlari); 2) hodisalarning katta guruhi uchun xos bo`lgan qonunlar (masalan, energiyaaning saqlanish va aylanish qonuni, tabiiy tanlanish qonuni va b.); 3) eng umumiy (universal) qonunlar (dialektika qonunlari). Umumiy qonunlar soha mutaxassislariga tabiiy borliqning eng asosiy hodisalarini anglab yetish , ilmiy tadqiqotning eng muhim yo`llarini tanlash, tabiiy muhit rivojlanishining yo`nalishlarini aniqlash imkonini beradi. Xususiy qonunlar esa turli tabiiy fanlar (fizika, biologiya, geologiya va b.)ning konsepsiyalari bilan tanishtiradi. Umumiy qonunlar va xususiy qonunlar qonunlar o`rtasida dialektik o`zaro bog`liqlik mavjud: umumiy qonunlar xususiy qonunlar orqali amal qiladi, xususiy qonunlar esa umumiy qonunlarning bir ko`rinishi bo`lib, obektiv sajiyaga ega, ya’ni kishilarning ongiga bog`liq bo`lmagan holda mavjud bo`ladi. Qonunlarning ma’lum bir sohaga mansub bo`lgan guruhi yoki majmuasi qonuniyat deyiladi. Geografik qobiq tuzilishi va rivojlanishining qonuniyatlari umumiy

geografik qonuniyatlar deyiladi. Umumiy geografik qonuniyatlar sayyoraviy miqyosdagi butun geosistema (geografik qobiq) uchun ham, kichikroq geosistemalar (turli kattalikdagi tabiiy hududiy kompleks) uchun ham xos. Hodisalarni o`rganishdan jarayonlarni o`rganishga o`tish kishilar bilimi rivojlanishining muhim bosqichidir.Biror hodisaga mansub bo`lgan ma’lumotlar yig`indisi tadqiq qilinayotgan obektning mavjudligi, tarqalishi va rivojlanishi qonuniyatlarini belgilab beradigan nazariya bilan boyigandagina haqiqqiy fan bo`la oladi. Geografiya ham ana shu yo`lga kirdi. Muayyan fan tomonidan qayd qilingan ayrim asosiy qonunlar dialektika qonuniyatiga to`g`ri, mos kelishi ham mumkin. Zero, dialektik materializm fan va amaliyot tomonidan belgilangan tabiat qonunlarning mantiqiy umumlashtirilmasidir. Binobarin, dialektik materilizm qonuni boshqa fanlar tomonidan ochilgan qonunlar ro`yxatidan o`chirib tashlanmasligi lozim. Tafovut shundaki, dialektik materailizmda bu qonun eng umumiy shaklda bayon etiladi, bilimlarning boshqa sohalarida esa o`rganilayotgan predmetga nisbatan aniq ifodasini topadi. Bunday holda bu qonun xususiy qonunga aylanadi, ya’ni uni sifat jihatdan batamom boshqa ob’yektlarga qo`llab bo`lmaydi. Masalan, qarama- qarshiliklar birligi va kurashi qonuni. Geografiyada –Yerning muayyan fazosi doirasidagi noyob geografik borliq sifatidagi geografik qobiqning birligi va xilma- xilligi qarama qarshiliklar birligi va kurashi ta’sirida va tadrijiy rivojlanish jarayonida modda va energiyaaning xilma-xil tarkibi uyushuvning abiotik, biotik, aralash (biokos) va sotsial darajasidagi juz’iy ob’ektlarning murakkab tuzilmalariga aylangagan. Bu qonun o`zida bevosita bir-biriga mos kelmaydigan (qarama-qarshi) elementlar va yo`nalishlarni o`z ichiga oladigan har qanday bir butunlikni murakkab va parchalangan sistema sifatida tushunishga imkon beradi. Qonunlarni bilish har bir fanning vazifasi bo`lib, u kishilar tomonidan tabiat va jamiyatni ongli o`zgartirish asosi sifatida namayon bo`ladi. V.P.Semenov-Tyan- SHanskiy, Y.G.Saushkin, B.B.Rodoman, P.S.Kuznetsov B.M.Ishmuratov, U.I.Mereste D.Harvey. E Neef, V.S.Preobrajenskiy, T.D.Aleksandrova, T.P.Kupriyanova, V.A.Shalnev va boshqa bir qator olimlar umumiy geografik

qonunlarni shakllantirishga harakat qilganlar. Ularning deyarli barchasi geografik qonunlaning o`ziga xosligini va ularning geografik qobiqda sodir bo`ladigan geografik jarayonlarning namoyon bo`lishidagi ahamiyatini qayd qilishadi. S.V.Kalesnik (1970) olimlarning tasavvurlarini tizimga soldi va yanada rivojlantirdi va 35 xildan iborat umumiy geografik qonunlar majmuasini taklif etgan edi. U Yer sharining eng umumiy geografik qonuniyatlari sifatida quyidagilarni belgilaydi: 1) geografik (landshaft) qobiqning bir butunligi; 2) geografik qobiqda moddalarning va u bilan bog`liq bo`lgan energiyaaning aylanma harakati; 3) geografik qobiqda ritmik hodisalarning mavgudligi; 4) rivojlanishning uzluksizligi; 5) geografik qobiq tuzilmasining zonalligi; 6) geografik (landshaft) qobiq tuzilmasida asimetriya. P.S.Kuznetsov (1970) bu qonunlarni geografik qobiq tabaqalashuvining qonunlari deb hisoblaydi Uning fikricha, geografik qobiq qonunlariob’yektiv borliq qonunlaridek “sof” ko`tinishda namoyon bo`lmaydi. Ular geografik qobiqdagi namoyon bo`lishida ko`plab tasodiflar bilan bog`liq bo`lgan ustuvor tendensiyalarni ifodalaydi.Geografik qobiq qonuniyatlari umumiy sajiyaga ega, ya’ni umuman geografik qobiqqa xos bo`lgan bu qonunlar Dunyo okeani yuasi uchun ham, quruqlik uchun ham xos. Ammo bu qonunlarning har biri Dunyo okeani yoki quruqlik doirasida, biror-bir okean yoki materik doirasida o`ziga xos holda namoyon bo`ladi. Bu qonunlar geografik qobiqning murakkab va xilma-xil strukturaviy xususiyatlarini aks ettiradi. Zonallik, sektorlik, qutbiy assimetriya va boshqalar geografik qobiq hududiy tabaqalashuvi qonunlari tizimi bo`lib, bu tizimda zonallik yetakchi mavqega ega. Chunki, zonallik geografik qobiq tuzilmasda eng muhim xususiyatni ifodalaydi. Zonallikka bog`liq holda provinsiallik, sektorlik, qutbiy asimmetriya va boshqa qonunlarning o`rni va ahamiyatini geografik qobiq hududiy tabaqalashuvi qonunlari tizimida aniqroq belgilash mumkin. Hududiy tabaqalashuv qonunlari tizimi geografik qobiq rivojlanishining qonunlari tizimi bilan hartaraflama va bevosita bog`liq.

Shunday qilib, P.S.Kuznetsovning firicha (1970), geografik qobiqning asosiy umumiy qonunlariga: 1) hududiy tabaqalashuv qonuni va 2) rivojlanishning qaytmaslik qonuni mansub bo`lib, bu umumiy qonunlarning har biri qonunlar tizimidan iborat. Hududiy tabaqalashuv qonuni zonallik, sektorlik, qutbiy asimmetriya va boshqa qonunlardan, rivojlanishning qaytmaslik qonuni esa kontinuallik (uzuqsizlik) va diskretlk (uzuqlilik) qonuni hamda ritmiklik qonunidan iborat. Ta’kidlash joizki, geografik qobiqbning qonunlarini fizika yoki kimyoning qaysidir qonunlari bilan birlashtirib bo`lmaydi.Chunki, geografik qobiqning qonunlari bir paytning o`zida ham kimyoviy, ham fizikaviy jarayonlarning xusussiyatlarini ifodalaydi. Shuningdek, landshaftning tarkibiy qismi bo`lgan biosenozning rivojlnishida nafaqat fizikaviy-kimyoviy jarayonlar, balki biologik jarayonlar ham namoyon bo`ladi. Landshaftning rivojlanishida esa nobiotik jarayonlar muhim ahamiyatga ega. Tabiatdan, tabiiy resurslardan to`g`ri foydalanish, tabiatni inson manfatini ko`zlab o`zgartirish tabiatning asiosiy geografik qonuniyatlariga asoslanib amalga oshirilishi lozim. Aks holda kutilgan natijaga erishib bo`lmaydi. Tabiatdan foydalanishda doimo diqqat-e’tiborda tutilishi lozim bo`lgan asosiy qonuniyatlarga geografik qobiqning birligi va bir butunligi, landshaft komponentlarining o`zaro modda va energiyaa almashinishi orqali bog`langanligi, landshaftlarning zonallik va nozonallik qonunyatlari, geografik qobiqdagi hodisalarning ritmikligi, landshaftlarning to`xtovsiz evolyutsiyasi, ya’ni tadrijiy rivojlanishi va boshqalar kiradi. Tabiatdan foydalanish qonuniyatlari iqtisodiy qonunlar va ekologik jabhaning inson faoliyatining boshqa turlaridan farq qiladigan mustaqil turi sifatidagi o`ziga xos qonunuiyatlari bilan bog`liq. Tabiatdan foydalanish tizimida umumiy qonunuiyat jamiyat va tabiat orasidagi o`zaro modda va energiyaa almashinuvining eng muhim va barqaror aloqalarini ifoda etadi. Tabiadan foydalanishning umumiy qonuniyati negizida tabiiy resurslarni qayta barpo qilishning moddiy va iqtisodiy tomonlarini ifodalashi kerak bo`lgan dialektika

qonunlari turadi. Bunda moddiy tomonning mazmunini energiyaaning saqlansh va o`zgarish qonuni belgilaydi. Bu qonun tufayli tabiatda barqarorlik mavjud. Bunday barqarorlik tabiatni o`z-o`zini takroran qayta tiklay olish va o`z-o`zini takroran yangilay olish qobiliyati tufayli mavjud bo`ladi. O`z-o`zini takror qayta tiklash va o`z-o`zini yangilash funktsiyasini biosfera (geografik qobiq) komponentlari orasida asosiy rol tutadigan tirik modda bajaradi. Chunki doimiy harakatda bo`ladigan kimyoviy kuch yo`q va shu sababli tirik modda o`zida quyosh energiyaasini tuplaydi va bu energiyaani tabiatdag xilma-xil jonli va jonsiz komponentlarni vujudga keltirgan holda kimyoviy energiyaaga aylantiradi. Jonli moddalar tog` jinslari va minerallarning vujudga kelishida, kimyoviy elementlarning qayta taqsimlanishida bevosita ishtirok etadi, oksidlovchi-tiklovchi, gaz, tuplovchi (kontsentratsiya), buzish va tuzish (yaratish) va boshqa geokimyoviy funktsiyalarni bajaradi.

O'xshashlar

Geografik qobiqning energiyaa manbalari

Geografik qobiqning zonal tuzilmasi

Geografik qobiqning birligi va bir butunligi

Karst g’orlari va ularning geografik tarqalish qonuniyatlari

Tabiiy geografiyaning fan sifatida asosiy shatrlari.tatqiqot uslublari