Ўзгармас ток машиналари - Fizika - Referatlar

Ўзгармас ток машиналари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

179.4228515625 KB

Ko'chirib olish

Ў згармас ток машиналари Режа: 1. Ўзгармас ток машиналарининг тузилиши ва ишлаш принципи. 2. Ўзгармас ток генераторларининг тавсифлари. 3. Ўзгармас ток двигателларининг тавсифлари.

Ў згармас ток машиналарининг тузилиши ва ишлаш принципи Ўзгармас ток машиналари қайтувчанлик хусусиятига эга бўлиб, двигател p ва генератор режимларида ишлай олади. Уларнинг тузилиши ҳам бир хил. Генератор режимида бирламчи двигателнинг (асосан асинхрон двигателнинг, гоҳида ички ёнар двигателнинг) механик энергияси электр энергияга, двигател p режимида эса, электр энергияси қайта механик энергияга айлантириб берилади. Ўзгарувчан ток техникаси тараққий эта бориши билан ўзгармас ток машиналарини ишлаб чиқариш ўзгарувчан ток машиналарига нисбатан камая борди. Бунга сабаб ўзгармас ток машиналари конструкциясининг нисбатан мураккаблиги (айниқса коллектор ва чўткани мавжудлиги) ва қимматлиги бўлди. Шунга қарамасдан ўзгармас токни электр энергиясидан фойдаланишнинг маҳлум соҳаларда ўзгарувчан ток билан алмаштириб бўлмаслиги ҳамда у бирмуча афзалликларга эга бўлганлиги учун шу кунда ҳам ишлатиб келинмоқда. Масалан, электролиз қурилмаларида, аккумуляторларни зарядлашда, автоматикада, тезликни кенг доирада бир текис бошқариш ҳамда катта айланувчан момент талаб этилган жойларда, электр транспортида ва ҳоказоларда ўзгармас ток машиналаридан фойдаланилади. Ўзгармас ток машинаси асосан, қўзғалмас қисм – станина, қўз-ғалувчан қисм – якордан иборат. Станина йирик машиналар учун пўлатдан, кичик машиналар учун чўяндан қўйиб ясалади ва унга қутбларнинг ўзаклари ўрнатилади (12.1 - расм). Бош қутблар станинанинг ички сиртига ўрнатилган бўлиб, унга ўйғотиш чўлғамлари ўралган. Бош қутб машинанинг асосий магнит майдонини ҳосил қилади. Якор p цилиндрсимон ўзак бўлиб, ўққа ўрнатилган. Якор p қалинлиги 0,35 – 0,5 мм ли12.1 – расм.

электромеханик пўлат пластинкалар тўпламидан тайёрланади. Уюрма токларга бўладиган қувват исрофини камайтириш мақсадида пластинкалар бир – биридан изоляция қилинади. Айланувчан якорнинг чўлғамларида ўзгарувчан ЭЮК ҳосил қилиниб, коллектор ва чўткалар, ёрдамида генератордан ўзгармас ток олинади. Якор p чўлғамлари изоляцияланган мис симдан иборат бўлиб, у алоҳида – алоҳида секция қилиниб ясалгандан сўнг якорнинг ўзагидаги пазлар орасига жойлаштирилади. Чўлғамларнинг учлари коллектор пластинкаларига бириктирилади. Коллектор цилиндр шаклида бўлиб, мисдан ясалган алоҳида – алоҳида пластиналардан иборат. Пластиналар бир – биридан ва корпусдан миконит манжет воситасида изоляцияланади. Корпусдаги тўтқичга ўрнатилган чўткалар ёрдамида коллектордан ток олинади. Чўткалар кўмир, графит, мис ёки бронзадан ясалади. Машинанинг якори бирламчи двигател p ёрдамида ўзгармас тезлик билан айлантирилганда (генератор режими) унинг чўлғам ўрамларини бош магнит куч чизиқлари кесиб ўтиши натижасида, электромагнит индукцияси қонунига биноан, ЭЮК индукцияланади:E=cnФ , (12.1) бу ерда с – ўзгармас коэффициент; n – якорнинг айланиш тезлиги, айл/мин; Ф – бош қутбларнинг магнит оқими, Вб. ЭЮК нинг йўналишини «ўнг қўл» қоидасига кўра аниқлаш мумкин. Якорда ЭЮК индукцияланиши ҳодисаси ўзгармас ток машинасининг двигател p режимида ҳам содир бўлади. Бироқ бунда генераторда индукцияланган ЭЮК токни генераторга уланган ташқи занжирда ҳосил қилади. Двигателда эса бу ЭЮК унга берилган кучланишга тескари йўналган бўлади. Якор чўлғамида индукцияланган ЭЮК формуласини чиқариш учун 12.1 – расмга мурожаат қиламиз. Расмда икки қутбли машинанинг магнит системаси кўрсатилган. Агар бир қутбнинг магнит оқимини Ф , қутблар

жуфтининг сонини р , якорнинг диаметрини d ва узунлигини l деб белгиласак, у ҳолда якор p юзасига тўғри келадиган ўртача магнит индукцияси Bур=Фp πdl . Якор p n тезлик билан айланаётганда якор p чўлғамининг ҳар бир стерженида индукцияланган ЭЮК нинг ўртача қимати: Eур=Вурlϑ= Фp πdl lπdn 60 =βФ n 60 . Генераторнинг электр юритувчи кучи якор p чўлғамининг битта параллел тармоғидаги тенг таҳсир этувчи ЭЮК га тенг. Агар якор p чўлғамидаги умумий стерженлар сонини N деб, параллел тармоқлар сонини  орқали белгиласак якорда индукцияланган ЭЮК: E=Eщр N а=N арФ n 60 = pN 60 аnФ =сnФ , ёки Е= сnФ , бу ерда с – ўзгармас коэффициент бўлиб, машинанинг конструкциясига боғлиқ катталикларни ўз ичига олади. Ф нинг қийматини уйғотиш чўлғамидаги токни бошқариш йўли ўзгартириш мумкин. Машинанинг электр юритувчи кучи магнит оқим билан якорнинг айланиш тезлигига пропорционал. Ўзгармас ток машинасидаги генераторнинг тормозловчи моменти ва двигателнинг айлантирувчи моменти Ампер қонунига биноан жуда қулай топилади. Якор p чўлғами параллел тармоқдан ташкил топганлиги учун якор токи улар орасида бўлинади, ҳар бир ўтказгичдан I=IЯ 2а ток ўтади. Ўтказгичдаги ток билан магнит майдонининг ўзаро таҳсиридан электромагнит куч ҳосил бўлади: F=BIl =B IЯl 2a .

Бу куч магнит индукцияси В га нисбатан ўтказгичнинг қутб остидаги ҳолатига қараб ўзгаради. Агар битта қутб остидаги индукциянинг ўртача қийматини олсак:Fщр=ВщрlIЯ а . Бу кучга тўғри келадиган момент: Mщр=Fщр D , бу ерда D – якорнинг диаметри. Якорнинг ҳамма N симларида ҳосил бўлган момент: М=МщрN=BщрlD IЯ 2аN . Якор p битта қутбининг магнит оқими кесиб утаётган юза S= πDl 2p га тенгдир. Шу юзанинг ўртача индукцияга кўпайтмаси бир қутбнинг магнит оқимини беради: Ф=Вщр πDl 2p; ВщрlD=2Фр π . Бу қийматни момент формуласига қўйсак: М = 2Фp π IЯ 2а N= 1 π p 2а NФI Я . у ҳолда М = KМФI Я , бу ерда К N – берилган машина учун ўзгармас қиймат. Бу момент генераторда тормозлаш вазифасини бажарса, двигателда айлантириш вазифасини бажаради (12.2 – расм). Генераторнинг якорини айлантирадиган бирламчи двигатель ана шу тормозловчи моментни енгиши керак. Генератор салт ишлаганда бош қутб ҳосил қиладиган асосий магнит оқим Ф ҳосил бўлади. Унга нагрузка уланганда якор p ўтказгичларидан ток ўтиб, якорнинг магнит майдони машинанинг бош қутблари ҳосил қилган асосий магнит оқимига таъсир кўрсатади ва унинг 12.2 – расм.

йўналишини ўзгартиради. Бу ҳодиса якор p реакцияси дейилади. Бунда қутбларнинг бир томонида магнит чизиқларининг зичлиги ортса, иккинчи томонда камаяди. Якорнинг ўрамлари, қутб остидаги магнит куч чизиқлари кўп жойдан ўтганда индукцияланган ЭЮК қиймати бирмунча кўпаяди. Бу ортиқча ЭЮК пластиналар орасида учқун ҳосил қилиб, коллектор бўйлаб олов пайдо бўлишига сабаб бўлади. Бу эса машинанинг нормал ишлашини бузади, нагрузка ортганда генераторнинг ЭЮК сини камайтириб генераторнинг учларидаги кучланишнинг қўшимча пасайишига олиб келади. Якор p реакциясининг таҳсири асосий қутблар орасидаги геометрик нейтрал чизиққа қўшимча қутблар ўрнатиш йўли билан камайтирилади. Бу чўлғам якорнинг чўлғами билан кетма – кет уланади, бунда унинг магнит майдони якорнинг магнит майдонига қарама – қарши йўналади. Кичик қувватли машиналарда эса қўшимча қутб ўрнига чўткаларни геометрик нейтрал чизиғидан суриб қўйиш усули қўлланилади. Натижада чўткаларнинг якор p реакциясидан учқунланиши бирмунча камаяди. Ток коммутацияси деганда секцияни чулғамнинг бир тармоғидан иккинчисига улаш ва бунда рўй берадиган ток йўналишининг ўзгариши тушунилади. Машина якори айланганда коллектор пластиналари галма – гал чўткаларга тегади, шунинг учун маҳлум оралиқда битта секция ёки бир нечта секция чўткага туташади. Чўтка билан коллектор пластинкаси орасидаги ўтиш қаршилиги кичик бўлгани учун секцияларнинг туташуви уларнинг қисқа туташувига яқин бўлади. Секциядаги ток ўзгарганда ўзиндукция ЭЮК вужудга келади ва нисбатан анча катта қийматларга эришиши мумкин. Коммутация жараёни барча чўткалар остида бир нечта секцияда бир йўла юз бергани учун ҳар қайси секцияда ўзиндукция ЭЮК вужудга келади. Реактив ЭЮК деб аталадиган ўзиндукция ЭЮК ва ўзаро индукция ЭЮК ток ўзгаришига тўс-қинлик қилиб, ток зичлигини чўтка остида нотекис тарқалишига сабаб бўлади. Бу эса учқун чиқишига сабаб бўлади. Чўтка чўлғам реакцияларини ажратганда учқун айниқса жадал бўлади. Чўтка билан коллекторлар орасида потенциаллар фарқи мавжуд бўлганда токнинг ўта

зичлиги ёй разряди ҳоси бўлишига олиб келади. Ёй разряди чўтка билан коллектор орасидаги юпқа ҳаво қатламларини ионлайди ва ёйнинг ривожланишига сабаб бўлади. Ёй бошқа ишорали чўткага ўтиб коллекторда доиравий ўт пайдо қилиши мумкин, бу эса коллекторни ишдан чиқаради. Коммутацияни яхшилашнинг энг самарали усули реактив ЭЮК ларни компенсациялаштиришдир. Ўзгармас ток генераторлари магнит майдонини уйғотиш усулига қараб, мустақил уйғотишли ва ўз – ўзидан уйғотишли бўлади. Мустақил уйғотишли генераторларнинг уйғотиш чўлғамларига юбориладиган ток ташқи манбадан олинади 12.3-расм, а. Ўз-ўзидан уйғотишли генераторларнинг уйғотиш чўлғамларига юбориладиган ток бевосита генераторларнинг ўзидан олинади. Ўз–ўзидан уйғотишли генераторлар уч хил бўлади: 12.3 – расм. а) параллел ёки шунт уйғотишли 12.3-расм, б; б) кетма – кет уйғотишли 12.3-расм, в; в) аралаш уйғотишли 12.3-расм, г.

Ўзгармас ток генераторларининг тавсифлари Электр машиналарининг хоссаларини уларнинг тавсифлари ёрдамида осон тушунтириш мумкин. Бу тавсифлар машинага оид барча катталиклар ўзгармай туриб, фақат икки асосий боғланишни ифода этувчи эгри чизиқдан иборат. Амалда генераторлар учун якорнинг айланиш частотаси ўзгармас, якор p учидаги кучланиш, якор p токи ва уйғотиш токи эса, ўзгарувчан катталиклар ҳисобланади. Параллел уйғотишли ўзгармас ток генераторларини текширганда унинг учта асосий тавсифи олинади. Салт ишлаш тавсифи якор p қисмаларидаги кучланишнинг (якорнинг ташқи занжири очиқ бўлганда) уйғотиш токига қандай боғлиқ бўлишини кўрсатади. Бунда IЯ=0 ; n – c о nst бўлади. Тавсифнинг аналитик ифодаси U=f(Iy); IЯ=0; n=const . IЯ=0; бўлганда U=E бўлади, E=f(Iy). n= const бўлганлиги учун E=cnФ формуласини E=КФ кўринишда, E=f(Iy) аналитик ифодани   Wy Iyf Ф   ёки  Hf B кўринишда ёзиш мумкин. Бу магнитланиш тавсифининг аналитик ифодасидир. Iy E 0 12.4 – расм. 12.5 – расм. 12.4 – расмда параллел уйғотишли генераторнинг салт ишлаш тавсифи кўрсатилган. Уйғотиш токи кўпайганда ЭЮК ортади. ЭЮК максимум қийматга эришганидан сўнг уйғотиш токининг аста-секин камайтириб борилса, уйғотиш токини аввалги қийматларига тўғри келганда ҳосил бўладиган ЭЮК аввалгидан ортиқроқ бўлади. Машина қутб ва корпусларидаги қолдиқ магнитизм шунга сабаб бўлади. Ташқи тавсиф деганда уйғотиш занжирининг қаршилиги ва айланиш тезлиги ўзгармас бўлганда генератор якори қисмаларидаги кучланишнинг

юклама токи билан қандай боғланганлигини кўрсатувчи эгри чизиқ тушунилади:U=f(IЯ) ; Ry=const ; n−const . Юклама токи I ортганда I Я ҳам ортади. Бу эса якор p қисмаларидаги кучланишни пасайишига сабаб бўлади. Уйғотиш токи: Iy=U Ry (12.2) камаяди. Бу эса магнит оқими Ф=Iywy RM (12.3) нинг ҳамда E= cФn ва якор p қисмаларидаги кучланиш U=E−IЯRЯ нинг ҳам камайишига сабаб бўлади. Параллел уйғотишли генераторда нисбий кучланишнинг пасаюви фоизларда қуйидагича ифодаланади: ΔU =U0−Uном Uном 100 . (12.4) Ўртача қувватли қўшимча қутбли машиналарда  U =8  15 % бўлади. 12.5 – расмда келтирилган тавсифдан кўринишича бу генераторларда фақат аниқ бир чегарагача ( I max ) юклаш мумкин. Бу ток критик ток деб аталади. (12.5 – расм, d нуқта). Токни бу даражагача кучайтириш мумкин эмаслигининг сабаби шуки, ток орта борса, кучланиш пасайишининг юклама токи I ни камайтириш таҳсири ташқи қаршилик R таъсирига қараганда кўпроқ бўлади; ташқи қаршиликнинг камайиши нагрузка токини кучайтиради: I=U R=U0−ΔU R . (12.5) Ташқи қаршилик нолга тенг бўлганда I токи қисқа туташув токи I Қ.Т бўлади. Тавсифдан кўринишича I Қ.Т унча кўп эмас. Бу токни қолдиқ магнитизм оқими индуктивлаган ЭЮК ҳосил қилади.

Ростлаш тавсифи деб, генератор қисмаларидаги кучланиш ва якорнинг айланиш тезлиги ўзгармас бўлганида уйғотиш токининг нагрузка токи билан қандай боғланганлигини кўрсатувчи эгри чизиққа айтилади:Ur=const ва n= сonst бўлганда Iy=f(IЯ) . Ростлаш тавсифи (12.6 - расм) турли юкламада генераторнинг қисмаларидаги кучланишни бир хил (ўзгармас) қилиб ушлаб туриш учун уйғотиш токини қанча ўзгартириш кераклигини кўрсатади. Кетма – кет уйғотишли генераторда якор p токи билан уйғотиш токи қиймат жиҳатдан юклама токига тенг бўлади: IЯ=Iy=I . Демак, генераторни фақат нагрузка бўлган ҳолдагина уйғотиш мумкин. Генератор қисмаларидаги кучланиш: U = E − I Я ( R Я + R y ) , (12.6) бунда E=cФn ;Ф=Iy⋅wy Rм Юклама токи ортиши билан магнит оқими кўпаяди, кучланиш ортади. Аммо ток катта бўлса, тўйиниш ҳодисаси туфайли магнит оқими деярли кўпаймайди. Якор p ва уйғотиш чўлғамларида кучланишнинг пасайиши ортади, шунингдек якор p реакцияси ҳам кучаяди. Машина қисмаларидаги кучланиш пасая бошлайди. Одатда истеъмолчилар учун бундай тавсиф тўғри келмайди, чунки улар кучланишнинг ўзгармас бўлишини талаб қилади. Кетма – кет уйғотишли генераторлар учун ростлаш тавсиф олинмайди. Аралаш уйғотишли генераторда иккита уйғотувчи чўлғам бўлиб, бири (асосийси) якорга параллел, иккинчиси ташқи занжирга (ёрдамчи чўлғам) кетма – кет уланади. Уларнинг салт ишлаш тавсифи параллел уйғотишли генераторларники каби бўлади, чунки кетма – кет уланган чўлғамда ток ўтмайди. 12.6 – расм.

Ташқи тавсиф U=f(I) ; Rпар.у=const ; n=const . Юклама токини кўпайтирганда якор p токи ортади, бунда якор p занжиридаги кучланиш кўпроқ пасаяди. Шунингдек ЭЮК ни камайтирувчи якор p реакциясининг магнитсизланиш таҳсири кўпаяди. Бу эса генератор қисмаларидаги кучланишни камайтиради. U=E−IЯRЯ−IR y . Аммо шу билан бирга тенг таъсир этувчи магнит оқими кўпаяди, чунки кетма – кет уйғотишли чўлғамидан ўтган юклама токи қўшимча магнит юритувчи куч ҳосил қилади, бу эса генератор қисмаларидаги кучланишни кўтаради (12.7 - расм). Ростлаш тавсифи кучланиш ўзгармай туриши учун уйғотиш токини қандай ўзгартириш лозимлигини кўрсатади (12.8 - расм). U=const ; n=const ; Iy=f(I) . 12.7 – расм. 12.8 – расм.

Ўзгармас ток двигателларининг тавсифлари Ўзгармас ток двигателининг ишлаш принципи уйғотиш чўлғами ўралган асосий магнит қутблари ҳосил қилган магнит майдоннинг якор p чўлғамидаги ток билан ўзаро таҳсирига асосланган. Ўзгармас тезлик билан ишлаб турган двигател p ЭЮК сининг тенгламасиU=EЯ+IЯ∑ R . (12.7) Двигател нормал ишлаганда IЯRЯ нинг қиймати нисбатан кичик ва тескари ЭЮК ( Е Т ) тармоқ кучланиши U нинг 90-95% ташкил этади. Двигателни ишга тушириш. Двигателнинг якоридаги ток қуйидаги формула билан ифодаланади: IЯ=U−EТ RЯ =U−сФn RЯ Двигателни кучланиши U бўлган тармоққа уланса, ишга туширишнинг бошланғич лаҳзасида n = 0 бўлгани учун E T = 0, якор p токи IИT=IKТ= U RЯ . Бу ток якорнинг қисқа туташув токи I KT ҳам дейилади. У (18  20) I Я.ном га тенг. Якор p чўлғамини бундай ўта катта токдан сақлаш мақсадида якор p чўлғамига кетма – кет қилиб реостат R И.Т уланади. У ҳолда IЯ=U/(RЯ+RКТ ) . Ишга тушириш вақти қисқа бўлиши учун ишга тушириш токининг жоиз қиймати IИ.T=(15 ÷2)IЯ.Ном бўлиши керак. Ишга тушириш моменти МИT,MНОМ идан 1,5  2 марта катта бўлади. Двигателнинг айланиш тезлиги орта борган сари ET нинг ҳам қиймати орта боради, якорда ток ва айлантирувчи момент камая боради. Айлантирувчи моментни бир текис ушлаб туриш учун R И.Т бир текисда камайтириб борилади ва двигател p номинал тезликка эришганда якор p занжиридан узиб қўйилади. Двигателнинг айланиш тезлигини ифодаловчи формулани қуйидаги ифодадан олиш мумкин, яҳни: IЯ=U−ET RЯ =U−сФn RЯ

n=U−IЯRЯ cФ = E сФ. (12.8) Параллел уйғотишли двигателларнинг тавсифларидан U=const , двигател p ўқидаги фойдали қувват P2=0 бўлганда n=f(Iy) боғланиш салт ишлаш тавсифи дейилади (12.9 - расм). 12.9 – расм. 12.10 – расм. Ташқи (юкланиш) тавсифи Iy=const ; Rp=const ; U=Uном=const бўлганда n=f(IЯ) боғланиш ташқи тавсиф дейилади. (12.10 - расм) Якордаги кучланиш пасайиши якор p реакциясининг магнитсизлаш таъсиридан кучли бўлгани учун двигателнинг айланиш тезлиги бироз камаяди. Айланиш тезлигини ўзгариши фоизларда қуйидагича аниқланади: Δn = n0−nном nном 100 % , бу ерда n0 - салт ишлашдаги айланиш тезлиги; nном - номинал юкланишдаги айланиш тезлиги. Ростлаш тавсифи двигателнинг айланиш тезилиги ва тармоқ кучланиши ўзгармас бўлганди, уйғотиш токининг якор p токига боғлиқлигидир, яъни n = c ҳ nst , U = c ҳ nst бўлганда Iy=f(IЯ) (12.11 - расм). Бу тавсиф двигателнинг салт ишлашидан то номинал нагрузкагача бўлган оралиқда унинг айланиш тезлиги ўзгармас бўлишини таҳминлаш учун уйғотиш токи қай даражада ўзгариши кераклигини кўрсатади.

12.11 – расм. 12.12 – расм. Кетма – кет уйғотишли двигателларда Iу= IЯ бўлгани учун фақат ташқи тавсиф олиш мумкин n=f(Iу) (12.12 – расм). Бу двигателлар тавсифининг юмшоқлиги билан ажралиб туради. Улар электр транспорти ва кранларда ишлатилади. Двигателнинг қуввати Р (кВт), айлантирувчи моменти М (Н.м) ва айланиш тезлиги n (айл/мин) ўзаро қуйидагича боғланган PM= Mn 9550 . (12.9) Двигатель ишлаганда қуйидаги қувват исрофлари бўлади : ΔP Я=IЯ2RЯ− якор p чўлғамидаги қувват исрофи; ΔP y=Iу2Ry− уйғотиш занжиридаги қувват исрофи;  Р П - магнит майдон ҳосил қилишдаги (пўлатдаги) қувват исрофи;  Р мех - механик қувват исрофи. Двигателнинг истеъмол қиладиган электр қуввати Р э унинг механик фойдали қуввати Р м дан қувватлар исрофи  Р қийматига катта бўлади. РЭ=РМ+∑ ΔР =Р+ΔР Я+ΔР у+ΔР П+ΔР мех У ҳолда двигателнинг фойдали иш коэффициенти (ФИК) фоизларда қуйидагича ифодаланади: η=PЯ PЭ⋅100 %= PM P+∑ ΔP ⋅100 % Ўта кичик қувватли машиналарнинг ФИК 30-40 % бўлса, катта қувватлиларники 83-96 атрофида бўлади.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Каримов А.С. ва бошқ. Электротехника ва электроника асослари: Олий ўқув юрти талабалари учун дарслик. – Т.: Ўқитувчи, 1995. 2. Касаткин А.С., Немцов М.В. Электротехника: Учебник для вузов. – М.: Вусш. шк., 2000. 3. Электротехника: Учебник для неэлектротех. спец. вузов / Под ред. В.Г.Герасимова. – М.: Вусш.шк. 1985. 4. Иванов И.Н., Равдоник В.С. Электротехника. Учеб. пособие для неэлектротех. спец. вузов. – М.: Вусш. шк., 1984. 5. Ушаков В.Н. Элеткротехника и электроника: Учеб. пособие для вузов. – М.: Радио и связ p , 1997.

O'xshashlar

Ўзгармас ток конунлари

Чизиқли ўзгармас ток занжирлари

Ўзгармас электр токи

Ўзгармас электр токи

Вакуумда ўзгармас электр токининг магнит майдони